INTERNET-KONFERENSIYa: ÚLT JÁNE DEMOKRATIYa
Qúrmetti dostar!
Kópten beri qazaq júrtshylyghyn alandatyp, mazalap jýrgen mәselening biri - "qazaq últy" mәselesi. Shynymen de, qazaq últy men memleketining bolashaghy ne bolmaq? Qazaq tili men mәdeniyeti óz jerinde nege dúrys damymay otyr? Qazaq últy nege "oyanbay" keledi? Qazaqstanda demokratiya nege ornay almay otyr? Últshyldyq pen demokratiyanyng arasy alshaq pa? Birtútas qazaq partiyasy nege qúrylmay keledi? Qazaq últshyldarynyng basy nege qosylmaydy? Oppozisiya men últshyldardyng ara-qatynasy qanday? Osyghan úqsas qazaq qauymyn alandatyp otyrghan súraqtardyng sany kóbeymese, azayar emes.
Osynday súraqtargha birlese jauap izdeu ýshin "Abay.qz" aqparattyq portaly tanymal qogham qayratkeri, sayasatker, "Últ taghdyry" qozghalysynyng jetekshisi, biylik úsynghan dýdәmal Doktrinagha balama qújatty dayyndaushy toptyng mýshesi Dos Kóshim myrzamen internet-konferensiya ótkizudi jón sanap otyr. Súraqtarynyzdy osy maqalanyng astyna pikir retinde qonglarynyzdy súraymyz. Sodan keyin Dos myrzanyng jauaptary portalda jariyalana bastaydy.
Iske sәt!
Ómirderek
Dosmahambet (Dos) Qalmahanúly Kóshim
1955 jyly 21 qazanda Ontýstik Qazaqstan oblysy, Arys qalasynda dýniyege kelgen. Mamandyghy - filolog, 1981 jyly S.M.Kirov atyndaghy Qazaqtyng Memlekettik Uniyversiytin bitirgen.
Qúrmetti dostar!
Kópten beri qazaq júrtshylyghyn alandatyp, mazalap jýrgen mәselening biri - "qazaq últy" mәselesi. Shynymen de, qazaq últy men memleketining bolashaghy ne bolmaq? Qazaq tili men mәdeniyeti óz jerinde nege dúrys damymay otyr? Qazaq últy nege "oyanbay" keledi? Qazaqstanda demokratiya nege ornay almay otyr? Últshyldyq pen demokratiyanyng arasy alshaq pa? Birtútas qazaq partiyasy nege qúrylmay keledi? Qazaq últshyldarynyng basy nege qosylmaydy? Oppozisiya men últshyldardyng ara-qatynasy qanday? Osyghan úqsas qazaq qauymyn alandatyp otyrghan súraqtardyng sany kóbeymese, azayar emes.
Osynday súraqtargha birlese jauap izdeu ýshin "Abay.qz" aqparattyq portaly tanymal qogham qayratkeri, sayasatker, "Últ taghdyry" qozghalysynyng jetekshisi, biylik úsynghan dýdәmal Doktrinagha balama qújatty dayyndaushy toptyng mýshesi Dos Kóshim myrzamen internet-konferensiya ótkizudi jón sanap otyr. Súraqtarynyzdy osy maqalanyng astyna pikir retinde qonglarynyzdy súraymyz. Sodan keyin Dos myrzanyng jauaptary portalda jariyalana bastaydy.
Iske sәt!
Ómirderek
Dosmahambet (Dos) Qalmahanúly Kóshim
1955 jyly 21 qazanda Ontýstik Qazaqstan oblysy, Arys qalasynda dýniyege kelgen. Mamandyghy - filolog, 1981 jyly S.M.Kirov atyndaghy Qazaqtyng Memlekettik Uniyversiytin bitirgen.
Respublikada alghash ret (1988) «Ana tili» qoghamyn qúrushynyng biri. 1990 jyly Qazaq elindegi eng alghashqy sayasy partiya - Qazaq Sosial-Demokratiyalyq partiyasyn úiymdastyrushylardyng biri jәne sol partiyanyng alghashqyda teng tóraghasy, keyin tóraghasy qyzmetin atqardy (1990-1994). 1991 jyly Azamattyq «Azat» qozghalysy tóraghasynyng orynbasary, Kenes Odaghynyng Demokratiyalyq Kongresining teng tóraghalarynyng biri bolyp saylanady. 1996 jyly «Demokratiyany qazaq tilinde oqytyp ýiretu jәne taratu» Ortalyghyn qúrady. 1998 jyly respublikalyq «Ádil saylau jolynda» qozghalysyn úiymdastyrushylardyng biri retinde jauapqa tartylady. 1999-2005 jyldardyng aralyghynda «Tәuelsiz baqylaushylardyng respublikalyq jýiesi» qoghamdyq birlestigin qúrushy jәne sol úiymnyng preziydenti qyzmetin atqarady. 2005 jyly últshyldardyng respublikalyq «Últ taghdyry» qozghalysyn úiymdastyrushylardyng biri jәne býginge deyin sol birlestikting tóraghasy.
1994 jyly demokratiyagha sinirgen enbegi ýshin AQSh-tyng «Tehas shtatynyng Qúrmetti azamaty» ataghy beriledi, 2006 jyly «Qazaqstangha enbegi singen qayratkeri» ataghymen, al 2008 jyly Til komiytetining «Qazaq tilining janashyry» tósbelgisimen marapattalghan
Kenes Odaghyndaghy, Almaty qalasyndaghy jiyndar men sherulerdi úiymdastyrugha aralasqan. 1992 jyly Almatydaghy asharshylyqty eske týsiru jiynyn, 1992 jyly «Azat» qozghalysy úiymdastyrghan 6 kýndik piyketti úiymdastyrushylardyng biri. 2002 jyly Ózbekstangha qazaq jerin bermeu ýshin úiymdastyrylghan «Baghys» mitingisine qatysushy. «Shanyraqqa tirek» qoghamdyq komiytetting tóraghasy, Shanyraq oqighasyna qatysushy 25 azamatty qorghaushylardyng biri, t.b. Demokratiyalyq, últtyq baghytta AQSh, Germaniya, Týrkiya, Filippiyn, Polisha, Izraili, t.b. elderdegi jiyndar men konferensiyalarda qazaq elining sayasiy-qoghamdyq jaghdayy turaly bayandamalar jasaydy.
Aghartu baghytynda respublikalyq, oblystyq BAQ-tarda túraqty týrde maqalalar jazady, teledidar men radioda últtyq baghyttaghy nasihat júmystaryn jýrgizedi. Demokratiyanyng prinsipterin týsindiru baghytynda qazaq tilinde alty kitap, kitapsha jazyp shygharghan. («Demokratiya negizderine kirispe», «90-jyldardyng qara sózderi», «Qazaqstandaghy demokratiya men sayasat turaly 100 súraqqa 100 jauap», «Jergilikti ózin-ózi basqaru - azamattyq qoghamnyng alghashqy baspaldaghy», «Azmattardyng maqsatqa jetu jolynda qoldanatyn әdisteri men tәsilderi», «Qazaqtardy qalay kóteruge bolady?»)
Júbayy - Ásima Ghalymjanqyzy Kóshim - geograf, Qazaqtyng últtyq uniyversiytetining dosenti. Qyzdary - Gauhar Kóshim - aghylshyn-qazaq tilining audarmashysy, Ayna Dosmahambet Tanbaeva - kompiuter mamany, Bota Kóshim - mektep oqushysy
Ýlgi tútatyn túlghalary: Abay, Djefferson jәne Che Gevara
Dosmahambet (Dos) Qalmahanúly Kóshim
Qazaqstan әrtýrli halyqaralyq úiymdargha tóragha bolugha qúmar bolyp bara jatqan siyaqty. Biyl EQYÚ, keler jyly Islam konferensiyasy úiymyna tóraghalyq etpek. Búl úiymdardy basqaru qazaqqa ne beredi?
Ekinshi súraghym. Memleketke qaraytyn telearnalar men baspasóz qúraldarynda dindi nasihattaugha astyrtyn tyiym salyndy deydi. Biylik Qazaqstanda islam dinining qanat jangynan qorqatyn sekildi? Eger búl shyndyqqa jaqyn әngime bolsa, nelikten qorqady?
- Qazaq ýshin naqty eshtene bermeydi. Biraq, kez kelgen memleket ýshin búl úiymdarmen júmys isteu arqyly halyqaralyq dengeydegi is-sharalargha aralasady, bedelge ie bolady. Memleketer de adamdar siyaqty, bir birimen aralasyp, ózderine paydaly mәselelerdi birige sheship, sayasi, әskeri, nemese, ekonomikalyq baylanys ornatady. Al Qazaq elining EQYÚ-gha tóraghalyq etui - bedelden kóri jauaptylyqty kóbirek jýkteydi dep oilaymyn.
- Endi ekinshi súraghynyzgha keleyik. Dindi nasihattaytyn arnayy telekanaldar men gazet-jurnaldar bar. Onday basylymdar bizde de jeterlik. «Asyl arna» dep atalatyn arnayy diny kanal da bar. Sondyqtan «memleket dindi nasihattaugha jasyryn tiym salady» degen pikir artyqtau shyghar. Al memleketting dindi baqylauy, ózining baghytynda jýrgizuge tyrysuy - shyndyq. Elimizde músylman dinining keng qanat jaymauynyng bir sebebi de osynda shyghar. Olar, meninshe, músylman dinining sayasattyng qúralyna ainalyp ketuinen qorqady dep oilaymyn.
Doseke! Mening sizge birneshe súraghym bar.
1. Bizding biylik memleket qúraushy últ - qazaqtyng mәselesin sheshuden nege qashady? Qoghamda biylikting basty maqsaty memleketti qazaqtyghynan aiyryp, barynsha iyesiz jerding baylyghyn tonau degen pikir qalyptasyp ýlgirdi. Osyghan qalay qaraysyz?
2. Elimizdi sýliktey soryp otyrghan kenestik-komsomoldyq nomenklaturadan qalay qorghanugha bolady? Biylikting últyna kórsetken qorlyghy men jemqorlyghyna qalay tosqauyl qoygha bolady dep esepteysiz?
3. Preziydentimizden bastap, әkim qarasyna deyin elimiz demokratiyagha dayyn emes dep jatady. Sonysy ras pa? Sonda bizding halyq cheh, monghol, týrik, japon siyaqty elderden kem bolghany ma? Babalarymyzdyng dala demokratiyasy degeni qayda qaldy?
4. Jastardy, óskeleng úrpaqty tәrbiyeleu júmysy qanday dengeyde dep sanaysyz? Mektep bolsyn, ata-anasy bolsyn balalardy dúrys tәrbiyelep jatyr ma? Jas, jana buynnyng ruhyn qalay kóteruge bolady dep sanaysyz?
5. Qazaq baspasózi últtyq partiyanyng rólin atqaryp keledi degen pikir bar. Soghan kózqarasynyz qalay? Býgin últtyq partiyany qúratyn uaqyt kelgen joq pa? Oghan ne kedergi bar?
- Qazaq - eng imandy, adamgershiligi mol, shynshyl da, qaysar, әdiletti sýigish halyq. Osy qasiytetteri bar halyqty imansyzdary kóbirek biylikting basqaruy óte qyiyn. Biraq halyq әdilettilikti talap etetindey dengeyde oyanghan joq. Biylik qazaqtyng әdiletti talap etuinen qashady dep oilaymyn.
- Meninshe, «sovettik-komsomoldyq burokratiya» qazir halyqtan qorghanyp otyr. Al tosqauyl qoidyng jalghyz joly - qazaqtyng birligi.
- Qazaqta ózindik tamasha demokratiya bolghan. Demokratiyanyng barlyq qúrylymdary qazaq dalasynda kórinis bergen. Árbir auyldyng estiyar aqsaqaly - jergilikti ózin-ózi basqarudyng basshysy. Daugha týsken әrbir sheshen - pluralizmnin, pikirding әraluandylyghynyng belgisi. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» degen maqal - sóz bostandyghynyng naqty kórsetkishi. Kýltóbemiz - Parlamentting bir núsqasy. Ayta bersen, tausylmaydy. Al basshylardyng «halyq demokratiyagha dayyn emes» dep aitatynyn týsinuge bolady. «Eshtemege dayyn emes kórsoqyr halyqqa qamqorshy basshylar kerek...
- Jana buynnyng ruhyn sózben emes - ispen kóteru kerek. Meni tang qaldyryp jýrgen bir mәsele bar. Jeltoqsannyng 17 kýninde jastardy alannan óte az kóremiz. Bireuler «olardy instituttardyng әkimshiligi, oqytushylary shygharmay qoyady, alangha jibermeydi» deydi. Eger Preziydentting ózi «jeltoqsandyqtardyng aruaghyna basymdy iyemin» dese, dekandar men rektorlar studentterdi ertip, alangha kelip, qúran oqyp, gýl shoqtaryn qoymaydy. Oqytushylary jibermegen studentter «búl bozdaqtar bizder ýshin qaza bolghan, olardy eske alugha bizder nelikten barmauymyz kerek» dep nelikten balkonnan sekirip, alangha kelmeydi.
- Songhy jyldary qazaq baspasózi últtyq mәseleni bizden de ashy aita bastady. Búl - quanarlyq jaghday. Olar halyqtyng namysyn oyatyp, ruhyn kóteruge enbek istep keledi. Biraq partiyany sayasatkerler qúrady, al halyq qoldaydy. Bizde osynyng birinshisining - mýmkinidigi jetkiliksiz, al ekinshisi - әli de qalyng úiqyda siyaqty. Al últtyq partiyanyng uaqyty keldi. Men Sizben tolyq kelisemin.
- Qúrmetti Dos agha! Bizding biylik qalaghan problemany bolashaqta (3-5 jyldan keyin...., 2030-jylgha deyin) sheshemiz dep uәde berip, ony oryndamay әbden jaman әdetke ýirenip alghan. Onyng biri-qazirgi ana tilimizding qiyn jaghdayy... Búl turaly ne aitar ekensiz?
- Uәde berip, ony oryndamaghan adamdarmen jigitterding ne isteytinin bilesiz ghoy. ...IYә, sonda ghana olar jaman әdetten arylady.
Dos myrza!
Býgingi kýni oppozisiyanyng bolsyn, últshyl úiymdardyng bolsyn basshylaryna jana buyn kerek siyaqty. Qansha jyl boyy nәtiyjege jete almay kele jatyrsyzdar. Bәlkim oryndy bosatyp, jastargha mýmkindik beru kerek shyghar? Sizding artynyzda jastardan kimder bar? Qozghalystyng jastar qanaty bar ma?
- «Jastar qanaty» degen sózdi týsinbeymin. Bayaghy pioner, komsomol siyaqty әser qaldyrady. 20-25 adamdar «men - jaspyn, maghan oryndy bosatyp bersenizder eken» dep qarap túrsa, olardan eshqashan, eshtene shyqpaydy. Eger atqa minetin bir jas bolsa, men onyng qolyna su qúiyp, atyn jemdep jýruge dayynmyn. (Búl sózdi osydan birneshe jyldar búryn da aitqanmyn). Jana buynnyng bizden basyp ozuy kerek te, bizder shang qauyp qaluymyz kerek. Áriyne, jastardyng belsendiligining tómendigi bizderdi de qatty alandatady.
Dos agha! Memlekettik telekanal basshylaryn Mәjiliste talqylap, bekituge qalay qaraysyz? Áytpese jyl sayyn auysyp jatqan bir basshylyq...Bekitilgen basshylar Mәjiliste belgili bir uaqyt sayyn istegen júmystaryna esep berip túrsa. Jaqyn arada taza qazaq tilinde 24 saghat boyy kórsetetin 3 arna ashylady degenge senesiz be?
- Bizding qazirgi Mәjiliske auyldyng ferma bastyghyn taghayyndaudy da bergim kelmeydi. Ángime olardyng onday júmysty jasay almaytyndyghynda emes, ainalyp kelgende bir adamnyng auzyna qaraytyndyghynda. Bir-eki jyldyng ishinde taza qazaq tilinde ýsh kanal tәulik boyy júmys isteydi degenge senu qyiyn, biraq 10-15 jyldan keyin 10 kanaldyng qazaq tilinde ghana júmys isteytindigine senemin.
Qazaqstannyn egistik alqabyna arnalgan jeri - 23 million gektar. Sonyn 1 million gektaryn jalga beru maselesine kalay karaysyz?
- Kózimdi shatynatyp, asa yzaly týrmen qaraymyn! Biraq mening kózqarasymnan qorqatyn biylikti kórmey túrmyn.
Qazaq últy nege oyanbay keledi? Qazaqstanda demokratiya nege ornay almay otyr? Osy mәselege baylanysty Sizding pikiriniz bilsem dep em, qúrmetti DOS myrza... Qazaq últyn "oyandy" dep aitu ýshin qanday jaghdayda kóruimiz qajet? Jalpy demokratiya-halyqtyq basqaru degendi qalay týsindire alasyz? Mysaly Qyrghyzstandaghy bolghan tónkeris... Osy oqighany qyrghyzdardyng "oyanghandaghy" kórinisi dep aita alamyz ba?
- Bir súraqtyng ishinde bes súraq bar eken. Qysqasha jauap beruge tura keledi. Qazaq últy oyanyp keledi dep oilaymyn. Áriyne, bizderding kýtkenimizdey - sayasatty jaqsy týsinetin, azamattyq kózqarasy qalyptasqan jandar әli de azshylyq. Bizder jýzdegen jylghy otarshyldyq pen totalitarlyq jýiening ezgisi saldarynan әli de qútyla almay kelemiz. Jasqanshaqtyq qanymzgha sinip ketken. Endi jaghympazdyq pen jeke adamgha tabynushylyq auruyna da úshyryp otyrmyz. Meninshe, qúldyq psihologiyadan arylu ýshin de belgili bir uaqyt kerek. Qazaqstanda demokratiyanyng tolyq ornamauy, avtoritarlyq jýiening beleng alyp ketui - jogharydaghy azamattyq kózqarastyng qalyptasyp ýlgirmeui dep oilaymyn. Tәuelsizdik ornaghan sәtten bastap búrynghy nomeklatura biylikti qolyna alyp qaldy. Endi olar әdil jarysqa týsuden bas tartyp otyr. Al Qyrghyzdargha keletin bolsaq, Aqaevtyng ornyn Bakiyev basty, ne ózgerdi? Búl qyrghyzdardyng oyanghandyghynan kóri biylik ýshin talastyng kez kelgen tәsilmen jýzege asytynyn ghana kórsetti.
Qazaq últy nege "oyanbay" keledi? Qazaq bayaghyda oyanghan. Qazaq oyanyp alyp, ne isterin bilmey otyrghan joq pa. Keshegi jeltoqsandy (2009j) kórdik qoy, úiyqtap jatqan qazaq joq. Qazaq últy artynan eretin últtyq túlghagha zәru, ziyaly qauymgha da. Osy "ne isteu kerek?" degen súraqqa jauabynyz dayyn ba?
- Tolyq qoldaymyn. Meninshe, qazir qazaq últyn bir sózben kóteretin últtyq túlgha, kósemning qajet. Qazaqty biriktiru mәselesi de sol túlghanyng tónireginde jýzege asady. Biraq búdan onday túlgha bolmasa, barlyghy toqtap qalady eken degen oy tumauy shart. Sayasatta, keyde, onday túlghalardy «tughyzu» tәsili de bolady.
- Doseke, Siz әlgi Jovtis degendi qorghaushylardyng biri bolyp jýrdiniz ótken jazda. Sol jazghan Jovtiysiniz qazaqtyng qúqy ayaqqa taptalyp jatqan kezde lәm-miym dep til qatqanyn estigen emespiz. Shanyraq oqighasy kezinde ony kórmedik. Malybay oqighasy kezinde de ony taghy kórmedik. Ony tek ózine et jaqyn júrttyng aiqayy estilgen kezde attandap iske kirisken kezde ghana kózimiz shalatyn. Jә, onysyn dúrys delik.Biraq, sonday pighyly jat adamnyng siz janashyry bolghannan ne úttynyz? Janashyry sizsiz de kóp emes pe edi?
Erasyl.
- Ózine únamaytyn jandy әdiletsiz sot sottap jatsa, «shoq», «shoq» dep qol soghu - naghyz jamannyng isi. Osy súraqty bergen zamandasym Jovtis sugha ketip bara jatsa, teris qarap, kórmegen bolyp túra beredi, al Fokinanyng kóshede jýrek talmasy ústap qalsa, shyn kónilmen mashinanyng astyna iyterip jiberedi dep oilamaymyn. Bizder Shanyraqtaghy oqighadan song 170-dey adam ústalyp, tekserile bastaghanda «Shanyraqqa tirek» degen komiytet qúrdyq. Onyng basshysy men bolghanmen negizgi dem berushisi jәne bastama kóterushi Asylbek Qojahmetov boldy. Komiytet mýshelerining keybireulerin atap ótuge tura keledi: olar - Sergey Duvanov, Evgeniy Jovtiys, Vitaliy Voronov, Bolathan Tayjan... Sotqa deyin bizder alty ay birge júmys istedik. Búl Jovtisting bir ghana júmysynan mysal. Áriyne, últtyq mәselede bizderding pikirlerimiz qayshy da bolghan kezderi boldy. Biraq, men ýshin, onyng týrmede otyrghanynan kóri dóngelek ýstelding basynda ashyq aiqasqan dúrys siyaqty. «Dosyna dostyq qaryz is, dúshpanyna әdil bol» deytin qazaqpyz ghoy. Mýmkin, búl kemshilik te bolar, biraq men 90-jyldary, Kenes ókimetining qylyshynnan qan tamyp túrghanda sayasy partiya qúryp, totalitarlyq jýiege ashyq qarsy kýreske shyqqan joldastaryma qúrmetpen qaraymyn.
Seksen segizinshi jyldan sayasatqa aralasyp keledi ekensiz. Sheruler úiymdastyrdy deydi sizdi. Men seksen altynshy jyldan beri "ShERU" kórgen joqpyn. Toqymday jerdegi (Saryaqa k/t artyndaghy) aqsaq-toqsaq, ýielmeli-sýielmeli kempir shaldan basqa KNB men POLIYSEYLER adam sanyn kóbeytken mitngilerding jylyna bir ótetini ras. Onda NÁN-ning jandayshap "demokrat oppozisionerleri" Butya, Túyaqtar tyrashtanyp sóz sóileydi. Sen kórinbeysin. Oppozisiyanyng qay týrine jatasyn? Tasadan tas laqtyrar TEORETIKSING be? "Últ taghdyryn" basqarsan(ótirik bolmasa) qyryq elu mýshesin qatystyrugha bolmas pa? Qoryqsandar "Últ taghdyry", oppozisiyalyq partiyalar kimge kerek?!
Baghys Jamby.
- Bәke, 91 jyldyng ózinde Almaty qalasynda 27 jiyn boldy. Al «Saryarqany», úmytpasam, jiyn ótkizetin jer retinde 1998 jyldary ghana belgiledi. Osy aralyqta eshqanday sayasy is-sharalar bolmady dep aitu artyq bolar. Áriyne, Sizding sherulerdi de, meni de kórmeuiniz mýmkin. Qúday aqy, oghan men kinәli emespin. «Oppozisiyanyng qay týrine jatasyn» degen súraghyna, shyn mәninde tosylyp otyrmyn. Men sayasattanushy ne әleumetti zertteushi emespin, sondyqtan ózimdi qanday klasqa, onyng ishinde qanday týrge jatatynymdy bilmeydi ekenmin. «Qorqu» jóninde aitqanyng óte dúrys. Bәrimiz de sayasatqa qoryqqanymyzdan keldik dep oilaymyn. Óz basym, qazaq halqy jeke memleket qúra almay qalady ma dep qoryqtym, qazir әdiletsiz qoghamda osylaysha ómir sýre beremiz be dep qorqyp jýrmin. Kýreske keyde qorqynysh alyp keledi
Dosmahambet myrza, «Qazaqstandaghy demokratiya men sayasat turaly 100 súraqqa 100 jauap» atty kitabynyzdy qaydan tabugha bolady? Osy kitabynyzdan birer mysaldar keltirinizshi.
Nayman.
- Bizding kensening telefony - 392-25-07. Habarlasyp, kelip, ózine qajetti kitapty alyp ketuinizge bolady.
- Bizding qazirgi últ sózin sóilep jýrmin deytinder keshegi komsomoldar men partiyanyng mýsheligine ótu ýshin jantalasqan pendeler emes pe edi. Endi qay sózine seneyin "ziyaly-au"? Sondyqtan, Últ sózin aitushylar jәne sol jolda iske barushylar Tәuelsizdikten keyin qalyptasqan Álihan, Ahmetterding jolyn ústanghan, Alash iydeyasyn qayta janghyrtushylar boluy tiyis. Onday azamattar aramyzda bar.
Dos aghamyz, kónilinizge kelse de, aitayyn, keshegi Jovtisti jan sala qorghaghan adam emessiz be? Ne ýshin? Nege ekenin bir óziniz bilersiz? Sol Jovtis orystildiler men orystardyng qúqyn qorghaghannan basqa tyndyrghan isi joq! Kezinde «Shanyraqta» qalyng qazaqty biylik adam sanatyna eseptemey jatqanda Sizding "Halyqaralyq" qúqyq qorghaushynyz qayda boldy eken? Últtyng mýddesine, dәstýrine say kelmeytin batystyq qúqyq, batystyq demokratiyanyng barlyghy birdey qazaqtyng sózin sóileydi deseniz qatelesesiz! Siz siyaqty últ sózin aitushylardyng birazyn qayta oqu kerek!
- Jovtisti qorghaugha qatysuym turaly osy súraq-jauapta da, eki-ýsh gazette de aityp óttim. Qaytalap jatu artyq bolar.
Qazaqstandaghy demokratiyagha naqty bagha bere alasyz ba?! Alda qolynyzgha biylik tie qalsa, zanda eng aldymen neni ózgerter ediniz?! Latyn әlipbiyine kóshu turaly ne oilaysyz?!
- Qazaqstandaghy demokratiyanyng aty bar da zaty joq. Qolyma biylik eshqashan tiymeydi, sebebi men biylikte eshqashan bolghan da joqpyn, barmaytyn da janmyn. Latyn әlippiyine kóshudi qoldaymyn. Biraq dәl býgin kóshudi ýlken qatelik dep sanaymyn.
Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng qazaq eli, últy ýshin jasaghan enbekterin qalay baghalaysyz?
Erlan AHMEDIY
- Oghan keleshek ózining baghasyn beredi dep oilaymyn. Al býgin Núrsúltan Nazarbaevtyng últtyq baghyttaghy «enbekterine» kózi ashyq qazaqtardyng kópshiligining kónili tolmaydy dep bilemin.
Qazaqstannyng EQYÚ-na tóragha boluy eldegi demokratiya men sóz bostandyghyna, BAQ erkindigine jol ashady dep oilaysyz ba? Gýlayna.
- Onday bir ólimshi ýmitting bar ekendigin joqqa shygharmaymyn.
Ciz bastaghan top kelesi jyly Qazaq qúryltayyn shaqyryp, partiya qúrugha kirispekshisizder. Siz qúratyn partiyanyng negizgi baghyttary qanday? Sol partiya arqyly aldaghy uaqytta bolatyn preziydenttik saylaugha týspeksiz ba?
- Meninshe, Sizding aqparatynyzda qatelik bar siyaqty. Bizder Qazaq qúryltayyn shaqyryp, últtyng ózekti mәselelerin taldap, búdan shyghatyn joldy birige anyqtau turaly ghana mәsele kóterdik. Sayasy partiya qúru turaly eshqanday sóz bolghan joq. Shynyn aitu kerek, onday oy óz basymda bolghan da emes.
RSNN-nen nege quyldynyz? Álihan.
- Men 1999 jyly tәuelsiz baqylaushylar jýiesin qúryp, saylaudy azamattardyng baqylauyn jýzege asyrugha at salystym. Saylau turaly zandaghy «baqylaushylargha arnalaghan» әrbir bapty qayta qarap, baqylaushylardyng qúqyghyn keneytetin 15 bapty engizgenime maqtanamyn. RSNN -di Evropanyng baqylaushylar jýiesine engizgenime de rizamyn. Al 2005 «Últ taghdyryn» qúryp jatqanda, arnayy press-konferensiya jasap, Tәuelsiz baqylaushylar jýiesining Preziydenttigi qyzmetinen óz erkimmen ketetinimdi mәlimdep, jana Preziydentti tanystyrdym. Oghan jurnalister kuә. Biraq osy kýnge deyin búl úiymnyng qúryltayshysy bolyp tabylamyn. Meninshe, búl súraqty qonshy Álekeng bizding tәuelsiz baqylaushylardaghy songhy janalyqtan habardar siyaqty. Ony da aita keteyin. Songhy jalpy jinalysta Jarghylyq mәselemen ortaq sheshimge kele almay 2009 jyldyng 28 tamyzynda RSNN óz júmysyn toqtatty da, bir toby osynday atpen qoghamdyq qor qúrdy. Ekinshi top ta qoghamdyq birlestik qúru ýstinde. Meninshe, eshqanday aiqay-shusyz, osylay bólingen dúrys ta siyaqty.
KSRO kezinde, yaghni, bizding oqushy kezimizde orys tili bel alyp kele jatty. Mektepte bir kýn oryssha sóileudi mindettep qoyghan. Biz nege orys mektepterinde bir kýndi qazaqsha sóileu kýni demeysiz? Meruert N.
- Biz aldymyzgha Qazaq elining barlyq mektepteri tek qana qazaq tilinde dәris ótkizetin kýndi mindet etip qongymyz kerek.
Berik Ábdighaly Qazaqstandyq últty qoldaytynyn aitty, siz she? Jenis.
- Bireumizdi aq, bireumizdi qara qyludy qoyatyn uaqyt jetken siyaqty. Berik te, Múhang da últshyl azamattar. Maqsat bireu bolghanmen, oghan baratyn joldar, sol joldarda jasaytyn aila-tәsilder әr týrli. Men «Qazaqstandyq últty» qoldamaymyn, biraq Berikting maqsatyn qoldaymyn.
- Dosagha! Últshyl qozghalystardyng bas nege birikpeydi osy? Bir úiym qúrylsa boldy, onyng artyna on úiym qúrylady? Búny tek biylikting oiyndarymen týsindiru mýmkin emes qoy? Yaghny mәsele ózimizge de tirlelip túr ghoy? Osyghan baylanysty ne deysiz?
- Birinshiden, sayasy mәdeniyetimiz jetispeydi. Birimizding sózimizdi birimiz tyndamaymyz. Ekinshiden, әr adam ózi ýshin úly. Búl - pendeshilik shyghar. Dúrys aitasyn, búny biylikting oiynymen týsindiru mýmkin emes. Asa qyiyn sharua bolsa da, osylardyng basyn qosugha tyrysudan jalyqpaymyn degim keledi.
Qazaqtyng birtuar úly Toqtar,tәrbiyeli qyzy Gýljan qosylghan sosial-demokratiyalyq partiyagha mýshe bolyp kiresiz be? Álde "bitke ókpelep tonyndy otqa jaghasyz ba»? Osy jerdi taldap berseniz, kóp qazaqtyng sauabyna qalar ediniz.
- Partiyagha sol toptaghy adamnyng aty, bedeli ýshin kelip, kirmeydi, onyng baghdarlamasyn, maqsatyn qoldap keledi. Gýljan erteng basqa partiyagha kirse, onyng artynan erip, ony syilaushylar da sol partiyanyng mýshesi bolmaytyn shyghar. Búl partiyanyng basshylarymen de mening sәlemim týzu. (Mening eng ýlken kemshiligim - eshqanday da jauymnyng joqtyghy ma dep oilaymyn...) Ayta ketu kerek, men 1990-1995 jyldary Qazaq Sosial-Demokratiyalyq partiyanyng tóraghasy qyzmetin atqardym. Mening oiymsha, býgingi kýnning negizgi mәselesi - Qazaq memleketin qúru. Últtyq qúndylyqtardy qayta qalpyna keltiru. Óz jerimizdin, óz elimizding iyesi bolu. Osy maqsatqa jetkennen song partiyagha bólinip, biylik ýshin kýresip, sayasy reformalar jasaugha tolyq bolady. Al qazirgi dýbәrә kýiimizde, qanday memleket qúryp jatqanymyzdy da aiyra almay otyrghan jaghdayda sayasy toptargha bólinu erte siyaqty. Ár mәselening óz kezegi bolady.
