(tarihi-etimologiyalyq qysqasha sholu )

Tarihy zertteulerde etnonimderding etimologiyasy  yaghny etnostar men úlystardyn  ataularynyng shyghu teginin  týp tórkini  kýrdeli zertteulerding biri.  Alayda, sheshilmeytin de mәseleler joq emes. Árbir zertteushi óz uәjderin aitsa da, ortaq pikir әli de joq. Oghan  ýzildi-kesildi jauap bere alatynday tarihy derekterding azdyghy kedergi bolyp túr. Qazaq sózining tórkini  jayynda kóptegen boljamdar, pikirler bar.  Qazirge deyin belgili bolghan VI-IX ghasyrlardyn  kóne týrik tildi eskertkishterinde «qypshaq», «alash», «qazaq» degen sózder kezdespeydi.  Demek búl ataular  odan keyingi zamanda payda boldy degen sóz.

Osy orayda kóne týrik etnostar ataularynyng etimologiyalyq zertteuleri de kenjelep qalghanyn aitu kerek. Mysaly, zGU> oquz //oγuz  oq «oq» + uz «+úz» sózi «oq, taypalar». Kóne týrik taypalardyng kópshiligi sanmen ataldy: toghyz (zGUzxUT), segiz (zGUzKs), ýsh (zGUCu) oghyz,  qyryqú > qyrqyz (zQRik), on-oq (xNU), on úighúr (RGJU NU), otyz tatar (RTTzTU)  jәne t.b. Politonim Türük Eli> týrýk Eli  «törü +k>tórý +k «tóre zandy el, tórelik biylikti el» degen maghynaly sóz  qytaysha  «tuszu», «duluga», kóne mongholsha - türük> týreg dep hattalyndy. Osy taqyryp keng әri kýrdeli bolghandyqtan qysqasha ghana atap otyrmyz.

(tarihi-etimologiyalyq qysqasha sholu )

Tarihy zertteulerde etnonimderding etimologiyasy  yaghny etnostar men úlystardyn  ataularynyng shyghu teginin  týp tórkini  kýrdeli zertteulerding biri.  Alayda, sheshilmeytin de mәseleler joq emes. Árbir zertteushi óz uәjderin aitsa da, ortaq pikir әli de joq. Oghan  ýzildi-kesildi jauap bere alatynday tarihy derekterding azdyghy kedergi bolyp túr. Qazaq sózining tórkini  jayynda kóptegen boljamdar, pikirler bar.  Qazirge deyin belgili bolghan VI-IX ghasyrlardyn  kóne týrik tildi eskertkishterinde «qypshaq», «alash», «qazaq» degen sózder kezdespeydi.  Demek búl ataular  odan keyingi zamanda payda boldy degen sóz.

Osy orayda kóne týrik etnostar ataularynyng etimologiyalyq zertteuleri de kenjelep qalghanyn aitu kerek. Mysaly, zGU> oquz //oγuz  oq «oq» + uz «+úz» sózi «oq, taypalar». Kóne týrik taypalardyng kópshiligi sanmen ataldy: toghyz (zGUzxUT), segiz (zGUzKs), ýsh (zGUCu) oghyz,  qyryqú > qyrqyz (zQRik), on-oq (xNU), on úighúr (RGJU NU), otyz tatar (RTTzTU)  jәne t.b. Politonim Türük Eli> týrýk Eli  «törü +k>tórý +k «tóre zandy el, tórelik biylikti el» degen maghynaly sóz  qytaysha  «tuszu», «duluga», kóne mongholsha - türük> týreg dep hattalyndy. Osy taqyryp keng әri kýrdeli bolghandyqtan qysqasha ghana atap otyrmyz.

Qytay derekterinde jalpy kóshpeli týrikterdi «gaoche, gaoguy, gaoszuy» - «biyik arbalylar», tele, tili, dily - «arbalylar» delingen. Kóne týirk tilinde tegrek> tegrek, tegre> tegre - ainalu, dóngelenu, tegire> tegire - dóngelek,  tegirmen> tegirmen - dóngelekti diyirmen. Búl atau kóne monoghl tilinde  terge// tergen > tergen //tereg «arba, dóngelekti kýime arba» túlghasynda saqtalynghan [i] , al qazaq tilinde  «terek», «terte //tәrte» jәne t.b. sózderdi erekshe ataugha bolady (Suret-1).

Kóne týrik dәuirinde  (b>eb eb) biyik dóngelekti arba  tergek keninen qoldanyldy. Búl  dәstýr tipti XV ghasyrgha deyin jalghasyp sabaqtasty dep aitugha bolady. Ortaghasyrlardy kóshpelilerde arba, biyik arba, kýime arba sekildi  eki, tórt dóngelekti ógid, jylqy, týiege jekken aluan týrli arbalardyng bolghandyghy jayynda (Plano Karpini, G.Rubruk jәne t.b. [ii]) sayahatshylardyng enbekterinde  mol derekter jazylghan.

Osyghan mәselelerge baylanysty biz «qazaq» atauynyng týp-tórkinin qas+aq> // (qaz+γaq?>) kaz+ah degen qúramynda týsindirmekshimiz. Onyng semantikasy «arbaly kóshpeliler» degenge sayady.  Qazaq sózining tórkini  jayynda kóptegen boljamdar, pikirler bar.  Qazirge deyin belgili bolghan VII-IX ghasyrlardyn  kóne týrik tildi eskertkishterinde  «qazaq», «alash» degen sózder kezdespeydi.  Demek búl ataular  odan keyingi zamanda payda boldy degen sóz. Eski monghol jazba derekterinde, mysaly XIII ghasyrdyng tuyndysy «Mongholdyng qúpiya shejiresinde»  «qasaq //qasgaq tergen>qasaq//qasghaq tergen» -  temir qúrsauly  ýlken arba («qazaq kýimesi»?) degen maghynaly atau kezdesedi. Bizding pikirimizshe  «qaz+aq» sózining týp-tórkini osynda boluy әbden yqtimal. Kóshpelilerde  kiyiz tiyegen  ýlken arbalar boldy.   Kóne týrik dәuirinde «tele» degen etnonim de osy ataudyng « kiyiz ýili arba» degenning bayyrghy núsqasy. Basqasha aitqanda «tergen, terme, teriym, terme alasha, terte»   degen  qazirgi týrik tilderindegi sózder tórkindes, maghynasy jeliles degen sóz.  Sonymen qosa «qanly», «qypshaq» degen ataular da  «kiyiz ýili arbaly» degen sózderding balamalary.

Qazirgi qazaq tilinde «dóngelek, domalaq, shenber, arba, dóngelekti arba, shyghyrshyqty arba » degen ortaq semantikaly qas- // qaz- týbir morfemadan  «qasagha, qasaba, qazan, qazyq, qosaq, qúdyq, qasyq» [iii] jәn t,b, sózder saqtalynghan.  Qazaq sózining ilki núsqasy  «qas» degen sóz. Ol aghashtan jasalynghan dóngelekti baylanystyryp túratyn tórt aghashtyng atauy. «Qas tanba»  dep te sony ataydy.  Búghan úqsas ortaq maghynaly qasagha -  «arba donghalyghynyng temiri, oshaqtyn  qazan túratyn shenberi» (QTS-Almaty, 1999. -385 b.),  «qas» ( erding aldynghy jәne artyq basy, arba dóngelegining temir qúrsaulary),   «qaz+an» (kiyiz ýiding temir  qazany) (qasγaq // qazγan > // qazaq> kazah [iv] ), «qos+aq» (ógizdi qosaqtap jegigen «kýrke» ýili arba),  «qaz+yq» (at jәne t.b. baylaytyn qazyq)  degen sózder de baylanysty bolmaq. Demek qazaq  dep biz  kiyiz ýy artqan arbalarymyzdy  ataghanbyz. Sondyqtan bolar ózge  kórshi júrttyng barlyghy bizdi  «qazaqtar»  yaghny «kiyiz ýili arbalyqtar»  dep atady. Biz de ózimizdi solay atadyq.   Al «Alash» sózi   «qazaq» sózimen birge aitylady-da, onyng maghynasy da birdey. Sonymen «Alash» degenimiz kiyiz ýili arbanyng bir týrining atauy. Sol sebepten  kiyiz ýili arbaly «kóshpeli» týrik tektes etnostar bir shanyraqtyng astyna birigip «qypshaq, qanly, qazaq, alash» boldy.

Napil BAZYLHAN

[i] Bazylhan B. Qazaq jәne monghol tilderining salystyrmaly tarihy grammatikasy (Sravniytelinaya istoricheskaya grammatika kazahskogo y mongoliskogo yazykov). Morfologiya. - Almaty, 2000. - 446 b.

[ii] Puteshestvie v vostochnye strany Plano Karpiny y Gilioma Rubruka. - Almaty, 1993. - C. 24,80.

[iii] Qazaq tilining sózdigi. Almaty, 1999. - 355, 385, 410 bb.

[iv] Yudin V.P. Sentralinaya Aziya v XIV-XVIII vekah glazamy vostokoveda / K etimologiy etnonima kazah (qazaq). - Almaty, 2001. -3 84s.+ vkl.4 s.

.