Byltyr kýreng kýzde eldegi sayasattanushysy bar, ekonomiysi bar, basqa da biraz salanyng mamandary bar, birneshe úiymnyng tize qosqanyn aitqan edik. Ózderining odaghyn «Saraptamalyq úiymdardyng aliyansy» dep ataghan azamattar keshe jalpy júrtqa esep berdi.

Byltyr kýreng kýzde eldegi sayasattanushysy bar, ekonomiysi bar, basqa da biraz salanyng mamandary bar, birneshe úiymnyng tize qosqanyn aitqan edik. Ózderining odaghyn «Saraptamalyq úiymdardyng aliyansy» dep ataghan azamattar keshe jalpy júrtqa esep berdi.

Aliyans «Qazaqstan: qogham men memleketting damuy jónindegi jyldyq esep» dep atalatyn saraptamalyq kitap shygharypty. Sarapshylar múny «Ýkimettegi sheneuinikter ýshin taptyrmas әdistemelik qúral. Osy esepten sheneunikter óz isterin ainagha qaraghanday anyq kórip, qorytyndy shygharyp otyruy tiyis» dep esepteydi. Aliyans mýshelerining qisabyna sýiensek, halyqtyng 70 payyzy qarjylyq qiyndyq kórip otyr. Ásirese, ontýstik ónirdegi júrttyng túrmysy túralap qalghan kórinedi. Byltyr kýzge salym qúrylghanymen, Aliyans mýshelerining az uaqytta biraz sharuanyn  basyn qayyrghanyn osy esepten-aq angharugha bolady. Byltyr negizinen Astana men Almaty jәne oblys ortalyqtary boyynsha júmys istegen sarapshylar biyl at izin aimaqtargha da salyp qaytpaq.  Múnayshy men balyqshynyn, temirshi men kómirshinin, maqtashy men eginshining tirshiligin kózderimen kórip, biylikke shynayy aqparattan tartu jasamaq. Aymaqtar demekshi, osy aptada Preziydent ministrlikter men ózge de memlekettik qyzmettegi jastardy aimaqtargha jiberip, tәjiriybe almasu kerek dep tapsyrdy. Áytpese ministrlikterdegi «bala-shaghalar» nemen ainalysyp otyrghandaryn, qanday júmys isteui kerektigin ózderi bilmeytin kórinedi. Biraq, әiteuir, joghary jalaqy alatyn, lauazymdy qyzmette otyr. «Olar onda qalay baryp qalghan?» degen saualgha da jauap dayyn. Belgili bir klannyng mýshelerining erketotaylary. Elbasynyng ózi osy taqylettes әngime aitty. Olardy baqylay almay otyrghan Ýkimetke ókpesin bildirdi. «Klan» degen ne bәle? Olar kimder? Memleketting damuyna, bizding tirshilik etuimizge olardyng qanday әseri nemese yqpaly bar? Osy aptada «Jas qazaq» últtyq aptalyghy qalyptasqan dәstýr boyynsha, sarapshylar Aliyansymen birigip, osy jәne ózge de mәseleler tónireginde konferensiya ótkizdi. Endigi әngimeni sarapshylar aitsyn.

Núrlan Erimbetov: Osy kadr mәselesin retteu Ýkimet basshysynyng orynbasarlarynyng birine tapsyrylghan. Sol kezde Preziydent: «Osy jigit әkimshilik reformamen ainalysady», - dedi. Mine, tórt jylday uaqyt ótti eshtene ózgergen joq. Ákimshilik reforma degenimiz, kim qalay «ósedi», karierasy qalay bolady, kimning nege qabileti bar degendey... Osylardyng bәri talqylanuy kerek edi. Osy jaqynda Daniyar Áshimbaev jazdy ghoy, jarty jyl sayyn jauapty hatshylar ózgeredi, jarty jyl sayyn ministrlerding orynbasarlary ózgeredi. Yaghny janaghy әkimshilik reforma oryndalghan joq. Sebebi ony jasayyn dese, onyng oiyn iske asyrmaugha mýddeli adamdar óte kóp.
Aydos Sarym: Bizde klandardyng bar ekeni ras. Negizinen olar korporativtik  baylanystargha negizdelgen. Olar belgili bir qúrylymdardyng tóniregine toptasqan.  Iri banktik, metallurgiya, múnay salasynda aimaqtyq birigushilik, rulyq birigushilik bar. Ókinishke qaray, bizde әleumettik «liftiler» bolmaghandyqtan, yaghny ózi kózge týsip, mýmkindigin kórsetip  sayasatqa keluding tabighy joly bolmaghandyqtan, resmy instituttardyng ornyna beyres­my instituttar keldi. Mysaly, aimaqta jýrgen bilikti sayasatkerler, bilikti basshylar resmy joldarmen, óz bilimimen biylikke kele almaghandyqtan, sonday joldardy tandaydy. Yaghny olar bylay oilaydy, «әkimning komandasyna kiruim kerek, nemese bir belgili alpauyttyng komandasyna kiruim kerek, sony qalay da qoldap otyruym kerek, sol arqyly men jogharygha úmtyluym kerek» degen siyaqty týsinik qalyptasqan.
Jas qazaq: Búghan deyin bizde, qazaqtardyng arasynda, mynaday bir әngime boldy ghoy, traybalizm degen. Yaghny óz jerlesin, rulasyn tartu...
Aydos Sarym: Ol traybalizmdi men ýlken bir problema dep sanamaymyn. Ol jergilikti jerlerde ghana. Ýlken, yaghny Almaty, Astananyng dengeyinde onday yqpaly joq. Sebebi, ózimiz talay jigitterdi, olardyng komandasyn da bilemiz. Olardyng arasynda әrtýrli adamdar bar. Men bir ghana komandagha qatysty aityp otyrghan joqpyn. Qolynan is keletin adamdardyng bәrin tarta beredi, әiteuir. Eng bastysy - bastyqqa tabynu, sonyng aitqandaryn eki etpeu, sonyng qol shoqparyna ainalu, mine, negizgi prinsiypi jinaludyn.  Yaghni  búl - janaghy aitqanday, ósuding әleumettik satylarynyng bolmauynan qalyptasqan jaghday. Auyldan  shyqqandardyn, respublikalyq  dengeyge jetu joldary bolmaghandyqtan, osynday qadamdargha barady. Biraq osy joldardyng ózi respublikanyng damu baghytyn, sayasy jigerding qalyptasuyn búzady. Oryssha aitqanda, deformasiya bolady. Yaghny bir jaghyna qaray qisayyp kete beredi.
Jas qazaq: Osy klandar bizding biylikke, Ýkimetke, Parlamentke qanshalyqty әser ete alady?
Aydos Sarym: Men múny bylay aitar em. Mysal ýshin, bizding jerde qúrylghan ekonomika «merkantelistik-korporativtik ekonomika» dep atalady. Búl janaghy biylikke jetken, Qazaqstannyng ekonomikasyn, jerasty baylyghyn týgeldey bólip alghan birneshe toptyng ózara kýresining arqasynda, belgili bir konsesus payda bolady. Sol konsensusty saqtap otyrady. Ara-arasynda kýreste bireu jenip, bireu jenilip jatady. Biraq negizgi prinsiypi - osynday kelisimge jetu. Mysal ýshin, men múnay salasyna aralaspaymyn, biraq men «sen onda auyl sharuashylyghyna nemese metallurgiyagha jaqyndama» deymin. Sóitip, ózara kelisemiz. Mysaly osy jerde múnayshylardyng nemese metallurgterding salyghyn qalay sheshemiz? Nemese osy siyaqty belgili bir salanyng zanyn qabyldau kerek bolsa, ananyng nemese mynanyng mýddesine qayshy kep qalmayyq degen mәselelermen býkil uaqyt ketedi.
Esenjol Aliyarov: Bizding elde kәsipkerlik degen janadan qúrylyp jatqanda, «Osy qarjylyq-óndiristik top degen kerek pe, joq pa?» degen әngime bolghan. Sonda «búl jýie qazaq dalasyna dúrys kelmeydi»  degen pikir aitylghan bolatyn. Onda «shaghyn jәne orta biznesti damytu kerek, bәrine birdey jaghday jasaluy kerek» dep aitylghan bolatyn. Sosyn myna ministrlikterdegi jauapty hatshylar sol ministrlikterdegi basqarma, bólim basshylarynyng túraqty otyruyn qadaghalau ýshin taghayyndalghan bolatyn. Biraq qazir solardyng ózderi jii auysatyn boldy. Býkil әlemde basshylar kelip-ketip auysyp jýrui mýmkin, biraq janaghy negizgi júmysty atqaratyn jauapty adamdar oryndarynda otyra beredi. Búl - túraqtylyq. «Komandalyq jýie» degenning ózi - «klan» degen sóz. Bir basshy kelse, sen mening adamym emessin, bossyn, bitti. Eng soraqysy, bizde mamandardy dayyndau men olardyng ósuin baqylaugha alu joq. Kezdeysoq bireuler taghayyndalyp jatady. Kenes ókimetin qalay synasaq ta, kadr mәselesine qatty kónil bóletin jәne әbden bir jolgha qoyylghan ed jýie edi oli.
Jas qazaq: Preziydent kadr mәselesine qatysty aitqan synynda: «Jas mamandardy aimaqtargha jiberu kerek, sol jaqtan tәjiriybe jinaqtasyn», - dedi. Qazir ministrlikterde otyrghan Elbasynyng synyna ilikken jastar da, bir-bir alpauyttyng balasy nemese tuysy ghoy. Olardy aimaqtargha jiberu mýmkin be?
Esenjol Aliyarov: Ol mýmkin emes qoy. Negizi ósuding eki joly bar. Biri - demokratiyalyq jol. Iske iykemi baryn, qabiletin, bilimin kórsetip baryp ósedi. Ekinshisi - bayaghy Kommunisttik partiyanyng ýlgisi. Mamandy partiyanyng anau eng tómengi satysynan bastap kóteru kerek. Al bizde anadan az-maz, mynadan jartylay, sonymen shala tughan bala siyaqty boldy da qaldy. Qazir, mysaly, oblystaghy әkim ózining kadryn, ministr ózining kadryn bilmeydi. Áyteuir, bireu ministr bola qalsa, artyndaghy bes-alty adamy birge jýredi. Ákim bolsa, artynan birge ketedi shúbyryp.
Núrlan Erimbetov: Mynanday bir qalyptasqan statistika bar. Újymnyng 20 payyzy ghana qalghan 80 payyzyn sýirep jýredi degen.  Ókinishke qaray, bizde qazir sol 20 payyz da bolmay túr ghoy.
Aydos Sarym: ...Múnday komandalyq jýiede, rasynda, janaghyday amaldyng joghynan ústap qalghan kadrlar bar. Shyn mәninde, bizde ministrlikterde, departamentterde jaqsy mamandar bar. Olar sol mekemening býkil qara júmysyn isteydi. Olar eshqashan óspeydi. Óitkeni janaghy qara júmysty da isteytin bireu kerek qoy. Kezinde men bylay dep em: «Bolashaq» arqyly memlekettik qyzmetti ýiretuding qajeti joq. Ony ishten dúrystap dayyndau kerek. Mysaly, mening oiymsha, «Bolashaqtan» ghalymdardy, fizikterdi, himikterdi, ekonomisterdi, injener degen siyaqty mamandardy әkelip kәdimgi ónerkәsipke sala beru kerek. Al memlekettik sheneu­inikti dayyndap әkeldi deyik. Biraq onyng shetelde jýrip alghan bilimi men tәjiriybesi bizding býgingi kýnge mýldem kelmeydi. Men ózim «Bolashaq» boyynsha oqyp kelgen talay jigitti bilem, shynyn aitsam, bylay qisayyp qalghan jigitter. «Biz keremetpiz, biz birdenening jýiesi boyynsha júmys isteymiz, anau da mynau» degen siyaqty әngimeler aitady. Al solardy әkimshilikke nemese ministrlikke aparyp otyrghyzyp qoyady. Olar aldyna kelip jaghdayyn aityp otyrghan adamdy mýldem týsinbeydi. Jerge kelip gharyshtyng әngimesin aitqan siyaqty. Yaghny olar  Jerding jaghdayyn bilmeytinder.
Núrlan Erimbetov: Eng soraqysy, bizde naryqtyq qatynas qalyptasqan joq. Eger bizde naghyz naryqtyq ekonomika bolsa, janaghynday әngime aitylmas edi. Maman degen ózi-aq iriktelip shygha keletin edi. Tek ailyq alyp otyratyn júmysshyny sen qaytesin. Ol senen 100 myng jalaqy aldy ma, eki ese kiris kirgizui kerek. Al qazir olar memlekettin, ainalyp kelgende, salyq tóleushilerding aqshasyna ómir sýrip jýr. Men óz basymnan ótken bir mysal keltireyin. Bir memlekettik qyzmetker ózine qaraytyn salagha týgeldey ózining rulastaryn, aghayyn-tuystaryn jinap aldy. «Áy, múnyng qalay?» desek: «Qazir qolymda túrghanda aghayyndaryma jaqsylyq jasamasam, mening kim bolghanym?» - deydi. Keyin sol jigit jeke bizneske ketti. Bardym, kórdim. Aynalasynda bayaghy aghayyndarynyng biri de joq. «Áy, bayaghy aghayyndaryng qayda?» desem: «Oy, búl jeke biznes qoy, olardyng bәrine aqsha tóleu kerek», - deydi. Yaghny anau memlekettik qyzmette tuysyndy tartasyng ba, basqagha jaqsylyq jasaysyng ba, ózing bilesin, óitkeni ol memleketting aqshasy ghoy. Al mynau - qaltasynan shygharatyn aqsha. Mine, bizding qazaqtyng psihologiyasy.
Dosym Sәtbaev: «Klan» degen sóz birinshi ret joghary minberden aitylyp túrghan joq. 90-jyldardyng sony, eki mynynshy jyldardyng basynda osy qarjylyq-óndiristik top degen shyqty. Mәselening bәri sodan shyghyp otyr. Sosyn bizding qoghamdaghy taghy bir keriketushilik. Ministrlerding óz oryndarynda otyrmauy. Yaghny kezinde Densaulyq saqtau ministrligin E.Dosaev basqardy. Keyin, Qorghanys ministrligining tizginin D.Ahmetov ústady, qazir de Á.Jaqsybekov ministr... Yaghny әuelgide bizdegi kadr sayasaty dúrys jolgha qoyylmaghan.
Jas qazaq: Qazir eshqanday klanda joq. Ózimen-ózi júmys istep jatyr dep kimdi atay alasyz? Onday sheneunik bar ma?
Aydos Sarym: Joq. Olay júmys isteu mýmkin emes.
Dosym Sәtbaev: Olay boluy mýmkin emes. Bizding qoghamda adam ózimen-ózi bolyp tek qana ashanada júmys isteui mýmkin. «Sen tiymesen, men tiymeymin» degen priyn­sippen júmys isteu mýmkin emes. Jogharygha shyqqannyng bәri, әiteuir, bireuding komandasyna kirui kerek. Ózimen-ózi júmys isteu degen әnsheyin qiyal ghoy.
Jas qazaq: Kýni keshe ghana «Núr Otan» HDP bastamasymen kadrlyq qor /rezerv/ jasaqtau turaly әngime qozghaldy. Osy bastama qanday joldarmen jýzege asuy tiyis dep oilaysyzdar?
Dosym Sәtbaev: Kadrlyq rezerv boyynsha, bizdikiler aldy da Reseyding ýlgisin kóshire saldy. D.Medvedev әuelgide «100 maman tandap alu kerek» degen, keyin «olardyng sanyn myngha deyin jetkizu kerek» dedi... Al bizde ol qalay jasaqtaluy mýmkin, sol biyliktegi partiyanyng mýshelerinen nemese solardyng kenesi boyynsha. Búl da bayaghy «Bolashaq» siyaqty bolady. Áuelgide Qazaqstannyng eng talantty jastary shetelge oqugha barady dep edi ghoy, keyin ne boldy? Tek qana «kýlsheli balalar» bardy, yaghny bay-quattylardyn, lauazymdy túlghalardyng balalary oqydy. Múnda da solay. Tipti sol kadr qorynda keshegi jemqorlyqpen nemese taghy basqa mәselelermen isti bolghandardy da kórip qaluymyz ghajap emes.
Esenjol Aliyarov: Bizde nege kadr sayasaty jýzege aspady? Óitkeni biz búrynnan qalyptasqan jýieni óz qolymyzben qúrttyq. «Bolashaq» boyynsha shetelde oqytyp, bilikti mamandar alamyz dedik. Solay-aq bolsyn. Biraq óz elimizdegi joghary oqu oryndarynyng bedelin de úmytpauymyz kerek edi ghoy. Ózimizding bilim jýiesin bir izge týsiru kerek edi. Solardy shetelge jiberip oqytqansha, sol aqshagha olargha dәris oqityn professorlardy osynda shaqyru kerek edi. Sonda bәrine birdey dәris oqylar edi. Solardyng arasynan qabileti barlar ózderi-aq suyrylyp shyghatyn edi. Osy qazirgi sayasatkerlerding arasyndaghy ózgelerden ozyghy, sharuagha da myqtysy I. Tasmaghambetov. Ol esh bir shetelding oquyn tauysqan joq. Osy Oraldaghy pedagogikalyq institutty bitirdi ghoy. Mine, naqty mysal. Sonda myqtylar shetelde oqidy, al múnda oqyghandar osal. Solay bola ma?
Núrlan Erimbetov: Resey nege bizding studentterdi ózderine shaqyrady? Nege olar bizding studentterdi oqytugha qúlshynyp otyr? Olar bizge tamasha mamandar dayyndap bereyin dep otyr deysiz be? Joq. Halyqaralyq akkreditasiya alu ýshin ol joghary oqu orny studentterining 20 payyzy sheteldikter boluy kerek. Yaghny olar bizding jastar ýshin shaqyryp otyrghan joq. Óz oqu ornynyng mәrtebesi ýshin osylay isteydi. Al bizding birde-bir oqu orny búl talapqa say kelmeydi. Biz tym bolmasa myna kórshi Ózbekstan, Qyrghyzstan sekildi elderding studentterin tartudyng ornyna ózimizdikin syrtqa jiberip әlekpiz. Sosyn shetelderden mamandar shaqyramyz. Reseylik maman anau eken, mynau eken dep jatady. Al, shyntuaytynda, olar - óz elinde esh jerge júmysqa túra almay qalghan mamandar. Sosyn biz siyaqty elderge jibere salady, «ýsh myng dollar ailyghy bar eken, sol jaqqa baryp qayt» dep. Al bizding myqty degen mamandar onday aqsha almaydy.

Dәulethan Qydyrbayúly   
«Jas Qazaq», 29.01.2010