Sal-seriler jayly bir ýzik syr

- Talasbek, býgingi úrpaq sal-seri degenimiz, el kezip, әn aityp, júrt ýstinen kýn kórgen әuleki top dep týsinetin siyaqty. "Birjan sal" filimining ssenariyin jazu barysynda sal-seriler ómirin, múnday adamdardyng el arasynan suyrylyp shyghu negizin әbden zerttegen bolarsyz. Endeshe, siz búl túrghyda ne aitar ediniz?

- Búl súraghynyz bayaghydan kókeyde jýrgen bir oidy qozghap ketti. Olay deytinim, saldar men seriler turaly jazu, ong men soldy tany bastaghan bozbala kezimnen kókeyimde jýretin. Sodan beri talay jyl ótti, mәdeniyet pen ónerding tarihyna, qyr-syryna qanyghu ýstinde kóptegen júmbaq jayttardyng mәn-maghynasy ashylyp, mýldem basqa qyrynan kórindi. Álemdik ghylymda qordalanghan mәlimetter keshenin zerdelegen sayyn, búl kóne әskery әuletting túlghasy zoraya berdi.

Búl jerde sal-seriler әuletining tarihyna azdap toqtalyp ótuge tura keledi.

Dәstýrshildikting (tradisio­nalizm) negizin salghan keybir ghalymdardyng aitysyna qaraghanda (Rene Genon, German Virt, Mircha Eliade jәne t.b.), búrynghy-songhy tarihta izi qalghan barlyq derlik júrttardyng әskery isining negizin qalaghan әulet (bizshe "sal-seriler", Europa halyqtarynyng tilderinde "rysarilar") bir kezderi joyylyp ketken jahandyq patshalyqtyng әleumettik qúrylymynan tamyr tartady eken.

Sal-seriler jayly bir ýzik syr

- Talasbek, býgingi úrpaq sal-seri degenimiz, el kezip, әn aityp, júrt ýstinen kýn kórgen әuleki top dep týsinetin siyaqty. "Birjan sal" filimining ssenariyin jazu barysynda sal-seriler ómirin, múnday adamdardyng el arasynan suyrylyp shyghu negizin әbden zerttegen bolarsyz. Endeshe, siz búl túrghyda ne aitar ediniz?

- Búl súraghynyz bayaghydan kókeyde jýrgen bir oidy qozghap ketti. Olay deytinim, saldar men seriler turaly jazu, ong men soldy tany bastaghan bozbala kezimnen kókeyimde jýretin. Sodan beri talay jyl ótti, mәdeniyet pen ónerding tarihyna, qyr-syryna qanyghu ýstinde kóptegen júmbaq jayttardyng mәn-maghynasy ashylyp, mýldem basqa qyrynan kórindi. Álemdik ghylymda qordalanghan mәlimetter keshenin zerdelegen sayyn, búl kóne әskery әuletting túlghasy zoraya berdi.

Búl jerde sal-seriler әuletining tarihyna azdap toqtalyp ótuge tura keledi.

Dәstýrshildikting (tradisio­nalizm) negizin salghan keybir ghalymdardyng aitysyna qaraghanda (Rene Genon, German Virt, Mircha Eliade jәne t.b.), búrynghy-songhy tarihta izi qalghan barlyq derlik júrttardyng әskery isining negizin qalaghan әulet (bizshe "sal-seriler", Europa halyqtarynyng tilderinde "rysarilar") bir kezderi joyylyp ketken jahandyq patshalyqtyng әleumettik qúrylymynan tamyr tartady eken.

Áriyne, әskery әuletter, barghan jerine sinip, assimilyasiyagha úshyrap, bayyrghyl­a­nyp ketip otyrghan. Alayda qalay bayyrghy­lansa da jer sharynyng eki shetinde túratyn, birimen biri eshqashan úshyrasyp kórmegen halyqtardyng әskery aristokratiyalarynyng әdet-salttary bir-birine úqsas bolyp kelui osydan, olardyng osy ortaq teginen bolsa kerek. Batys Europada rysarilyqtyng ta­riy­hy Tampliyer ordenining kýireuimen ayaqtal­dy. Al Shyghys Europadaghy serilerding tarihy HIH ghasyrgha jetip jyghylady. Belgili mәskeulik dәstýrshil ghalym Roman Bagdasarovtyng pikirinshe, birde Zaporojie kazaktary, birde cherkastar dep atalatyn ukrain әsker jasaqtary Polishanyn, Os­man imperiyasynyng jәne Qyrym han­dy­ghy­nyng soqqysyna shydamay, toz-toz bolghan әl­debir rysarilyq ordenning qaldyqtary. Sonday-aq Ukrainada keyinnen payda bol­ghan gaydukter men gaydamaktar, Polisha­da­ghy polkovnikter (mysalgha Genrik Sen­ke­vichting "Topan suy" atty romanyndaghy pol­kov­nik Kmisis jәne onyng dostary), Bolgariya týrikting teliminen ketip, Reseyge baghynghannan keyin orystyng otarlyq sayasa­tyna qarsy bas kótergen qyrjalylar, neshe myng jyl boyy japon júrtyna, japon ruhyna saqtau bolghan, aqyrynda nesibesi tausylghan kýni elding taghdyryn basqa әuletke tabystap, ózderi tarih sahnasynan ketken samuraylar, mine, osylardyng barlyghy bayaghy bir tekten taraghan úly әskery әuletting týrli tarihy taghdyrdy bastan keshken, týrli kepke engen júrnaqtary.

Al qazaq júrtyndaghy serilerding túlghasy, alatyn orny sәl basqashalau bolghan. Kósh­peli taypalardyng barlyghy derlik jauynger әuletten taraytyn bolghandyqtan, qazaq әleumeti, qazaq halqy tútastay әskery halyq bolyp sanalady. Shynghys hannan búrynghy jәne odan keyingi jaugershilikting tarihyn zerttegen ghalymdar kóshpendilerge qatysty "әsker-halyq" ("narod-voysko"), "mәngi el" ("vechnyy narod" nemese "vechnyy narod - voysko") degen terminderdi paydalanady.

Belgili ghalym Serikbol Qondybay qazaqtyng Altyn Ordadan keyingi tarihynda kәsiby әskery adamdar qúrghan "Ýsh qiyan" degen ordenning bolghandyghyn aitady.

Endi qazaqtyng sal-serilerining kim ekendigin qysqasha ghana týsindirip keteyik. Orta Aziya sopylarynyng basty piri - Qoja Ahmet Yasaui. Osy Qoja Ahmetting kóp shәkirtterining biri jәne eng qabilettisi - Bektash esimdi sopy bolghan. Qazaqtyng sal-serilerining piri - osy Bektash. (Osman imperiyasynyng tarihynda Qoja Ahmet pen Aziyadan shyqqan sopylardyng esimi erekshe qúrmetpen atalady. Qazirgi Ystambúl, bú­rynghy Vizantiyanyng astanasy Konstantiy­nopolidi jaulaghan әskerding aldynghy legi tútastay Qoja Ahmet Yasauiyding jaujýrek shәkirtteri bolghan desedi). Qazaqtyng sal-serileri soghysqa jeke sherik bolyp jәne sauytsyz, janbolatsyz shyghatyn bolghan. Áriyne, kәsiby әskery adamnyng qan maydangha búlay qamsyz shyghuy kýmәndi saualdargha jeteleui mýmkin. Búnday saualdargha jauap sal-serilerdin, pidager, qúrbanshyl әsker eken­diginde jatyr. Qarapayym tilmen aita­tyn bolsaq, sal-seriler - óz erkimen tútas­tay ólimge kesilgen әsker. Býkil tarihy at ýs­tinde, qankeshu - soghys ýstinde ótken el­ding qatygez әskery zany. Oqyrman, búnday qatygezdik ne ýshin kerek deui mýmkin. Tútas bir sherik әskerding jaugha sauytsyz shabuy - qalghan әsker ýshin, at jalyn tartyp minip, alghash ret qan maydangha shyqqan kókoray jas úrpaq ýshin erlikting tendesi joq ýlgisi, ýlken ruhany jәne psiholo­giyalyq kómek dep jauap beremiz búnday saualgha. Qol bastap túrghan kәri batyrlar: "Áne, sal-seriler jaugha sauyt kiymey shapqanda, sauyt kiyip, temir qúrsanghan sen neden qorqasyn?" dep qannan shoshynyp túrghan jas úlandardyng kónilin demdeydi eken. Áriyne, kóp jaghdayda sal-serilerding sherigi tútastay qyrylatyn bolghan. Al osy ayauly әskerding kezdeysoq tiri qalghandary bolsa, beybit kezde olar elding erkesi sanal­ghan. Qazaqta "attyng mayy" nemese "attyng teri" degen úghym bar. Bireuding atyn minuge alghan adam, atty iyesine qaytarghanda "attyng mayyn" beredi eken. Qazaqta "attyng mayy - bir toqty", nemese "attyng mayy - bir qo­zy" degen úghym da bar. "Qylyshtyng mayy" da sol kóne kýnderden jetken qa­siyet­ti úghym. Úrystan әldeqalay aman shyq­qan seri el shetine, alghashqy kezdesken auyl­dyng syrtyna kelip jyghylady. Auyldyng adamdary anyrap jylap kep ýstine týskende, seri: "Qylyshymnyng mayyn ber", - deydi. Búl, serinin: "Qylyshymdy qapy­syz shauyp, jaudyng da qanyn, ózimning de qanymdy ayamay tóktim, endi sol qyly­shymnyng óteuin ber" degen nazy eken. Býkil aimaq jinalyp serini kilemge salyp nemese jatqan jerinde ýstine otau tigip, basyna kóterip ardaqtaytyn bolghan. Qan jútyp jaudy jenip kelgen serining tilegin berip, oghan lәzzat syilau qanday úrghashy ýshin bolsa da ýlken abyroy kórinedi.

Qazaqtyng kәsiby әn ónerin jәne aspaptyq muzykasy - kýy ónerin tudyrghan osy sal-seriler. Ýnemi ajaldyng ótinde jýretin adam - erekshe ekzistensialdyq tәjiriybe iyesi. Ajal menen mahabbat - ambivalentti qúbylystar. Sondyqtan joryqqa attanyp bara jatqan sal-seriler bolashaq qandy úrysty emes, qaryndastyng nazy menen qylyghyn jyrlaghan. Mine, kóne kýnderden jetken jәdiger osylay bayan etedi.

Qazaq ordasy úly imperiyanyng telimine týskennen keyingi jerde sal-seriler búrynghy mәrtebesinen aiyrylyp, basqa sapagha ótti. Qaru-jaraq asynyp jýruge tyiym salyndy, sol sebepti sal menen seriler qylysh pen nayzany qabyrghagha ilip qoyyp, endi qoldaryna dombyrany alyp, әrtistik bogemagha ainaldy.

Qazaqtyng úly әnshisi Birjan sal Qoja­ghúlúly, mine, últymyz biylikten airylyp, tizgini syrttan bolghan, maly men jany talaugha týsken, ardager úldary abaqtygha aidalghan shermende zamanda tuyp sherlenip ótken er edi.

- Al "Birjan sal" filimine ssenariy jazugha qalay keldiniz?

- Birde belgili әdebiyet synshysy Áliya Bó­pejanova maghan: "Talasbek, osy sen sse­na­rist emes pe edin. Dosqan Joljaq­sy­nov­ty biletin shygharsyn, sol kisining ómir boyghy armany Birjan sal turaly filim týsiru. Biraq qolyna jaqsy ssenariy týspey jýr. Birjan turaly jazu qolynnan keler me edi. Kelse, ekeuindi tanystyrayyn",- dedi.

Áli esimde, 2003 jyldyng ghajayyp kók­te­mi. Dosqan Joljaqsynov, jazushy Asyl­bek Yqsan jәne men, ýsheumiz Qabanbay batyr men Furmanov kóshelerining qiy­ly­synda kezdestik. Dosqan Joljaqsynov bizdi sol manaydaghy bir kafege alyp bardy. Dәm ýstinde týigenim, Birjan sal turaly fiy­lim­ge negiz bolatyn jaqsy ssenariy kerek. Asylbek ekeumiz әngimege qanghannan keyin iske kiristik. Biraq, arada ýsh-tórt ay ótken song Asylbek meni onasha shaqyryp aldy da: "Renjimesen, men osy jobadan shettesem deymin. Dúrys týsin, men "Habar" agenttiginde tútas bir bólimdi basqaryp otyrmyn. Júmys moyyn búrghyzatyn emes", - dedi. Sonymen jalghyz jazugha kiristim. Jeti-segiz ay mәlimet izdedim. Áriyne, Birjan sal turaly әngimening denin bala kezimizde auylda estigenbiz, әnin de alghash sol kezde tyndaghanbyz. Birqatar kandidattyq jәne doktorlyq dissertasiyalardy qarap shyqtym. Kókshetau, Qyzyljar ónirlerinen jinalghan dalalyq materialdardy oqydym. Aqyrynda eng basty derek - Birjan saldyng óz poeziya­synda ekenine kózim jetti. Osy baylamgha jetkennen keyin jazu da óz jýiesin tapty. Barlyq mәlimetti jinap, rettep, bolashaq ssenariyding sujetin tiyanaqtap bolghan kezimde Parijge baratyn boldyq. Bes adam­nan túratyn shaghyn ansambli Fransiyagha baryp kelgennen keyin, әli esimde, 2004 jyl­dyng nauryzynyng sony edi, meshitke ba­ryp sadaqa berip, aruaqtargha qúran oqyp, "bis­millә" dep jazugha otyrdym. Toqtausyz bir ay jazyp ssenariydi ayaqtadym. Kom­piuterge terilgennen keyin bajaylay oqyp, taghy birqatar epizodtardy janadan jazyp qostym. Dayyn ssenariydi shildening orta sheninde Dosqan Joljaqsynovtyng qolyna tabys ettim.

- Ádette rejisser men ssenarist arasynda kózqaras qayshylyghy tuyndap jatady ghoy...

- Beker obaly ne kerek, Dosekeng ssenariydi birden únatty. Áriyne, filim bir kýnde týsirilgen joq. Ssenariyding kórkemdik kenesten ótuining ózi bir mashaqat boldy. Árqaysysy ózderin Felliny men Antonioniyden kem sanamaytyn rejisser­ler, ózderin Fransua Arkally dep esep­teytin ssenarister Dosqan Joljaqsynov ekeumizdi qasqyrsha talady. Áyteuir sheginumen óttik. Odan keyin de tolyp jatqan qiynshylyq. Dosekeng keleshek kýnnen eshqashan ýmitin ýzbeytin optimist adam. Ssenariy qabyl­danbay jatyp bolashaq filimge kerek at әbzelin, kiyim-keshek, týrli mýlikti jinay bastaghanda qayran qalghan edim.

- Filimdi týsiruge dayyndyq bary­synda sizder ýshin eng qiyny ne boldy?

- Eng qiyn sharua - kasting ótkizu jәne Birjannyng dausyn dublyaj jasaytyn әnshini tabu boldy. Býginde kinofilim ekrangha shyqqannan keyin Dosqan Jol­jaq­synovtyng kastingti qalay sheber ótkizgenine tәnti bolasyz. Basty rólderde oinaghan kә­siby akterlerden bastap, kópshilik massovka-sahnalarda oinaghan auyl adamdaryna deyin, barlyghy sol Birjan ómir sýrgen zamannan kele qalghan tipajdar siyaqty әser beredi.

Ssenariy qolyna tiygen kýnnen bastap filim týsirilgen 2008 jylgha deyin, yaghny tórt jyl boyy Dosekeng jaqsy әnshi izdeumen boldy. Sahnagha shyghyp tanylghan, aty shyqpay kólenkede qalghan talanttardyng barlyghyn tyndady, zerdeledi. Zamanynda Europada "Enriko Karuzo" filimi týsirildi. Italiyandyqtargha onay edi, sebebi Italiyada, Enriko Karuzonyng ózindey bolmasa da soghan jeteghabyl Mario Lansa bar edi. Al bizde Birjangha úqsaytyn әnshini bylay qoyghanda, onyng qarasyn alystan shalatyndardy tabudyng ózi qiyn. Alayda Dosqan Joljaqsynov búl isti de abyroymen tyndyrdy.

Kómeyine kie qonghan әnshi Erkin Shýkimanov Birjan saldyng dauysyn dublyaj jasaytyn bolyp bekitildi. Filimdi kórgen talghampaz júrt ondaghy oryndalghan әnderdi óte jaqsy qabyldady.

Biz búl filimde qazaqtyng súlulyq jayyndaghy eng asqaq úghymdaryn beynelemek boldyq. Eng әueli, әriyne, qazaq jerining kórki men kelbeti. Rejisser birneshe ay boyy natura izdep, aqyr sonynda Birjannyng óz auyly Kókshege jetetin jer joq eken dep toqtady. Alayda filim Kókshening ghana tabighatyn qamtymaydy. Onda qazaq jerining jiyntyq tabighaty kórinis tapqan. Sodan song halqymyzdyng kiyim kiyis saltanaty, túrghyn ýi, mýlik saltanaty, jol-joralghysy, adamdyq әdet-salttary boyauy qanyq beynelengen.

- Filimdi týsiru barysynda rejisser tarapynan ssenariydegi kórinisterdi tolyqtyra týsetin sәtter bolghan shyghar. Múnday ózgerister óz kónilinizden shyqty ma?

- Rejisser Dosqan Joljaqsynov qazaqtyng sýiispenshilik jayyndaghy eng biyik úghym-týsinikterin Birjan men Lәilim arasyndaghy qatynas arqyly bederlegen. Birer mysal. "Abay joly" romanyndaghy Maybasardyng ónerli balasy bolghan. Ol belgili әnshi, seri Múqametjan. Úmytpasaq, Múqametjannyng "Jiyrma bes" atty jalghyz әni ghana saqtalghan.

- Basymnan ótti dәuren, qayran jastyq,

Búl kýnde belge shyqtyq, taudan astyq.

Jiyrma bes ótip ketken eske týsse,

Jasidy kónil shirkin qonyltaqsyp,- dep bastalatyn tamasha әn qazir birneshe belgili әnshilerding repertuaryna enip otyr. Sonyng bir shumaghynda:

- Shomylyp ay núryna qimas qalqam,

Túrushy ed qúshaghymda balqyp erip,- degen joldar bar.

Dosekeng maghan: "Birjan men Lәilimning alghash kezdeskeni osynday boluy kerek", - dedi. Búl sóz mening de kókeyime qondy.

Filimde Birjan ormandy aralap kele jatqanda Lәilim: "Seri, men múndamyn", - deydi. Kamera aidyng núry tógilgen alanqayda kózi jalt-júlt etip, sezimge mas bop túrghan Lәilimge qaray aqyryn jyl­jidy. Kompozitor Tólegen Múhametjanov osy epizodqa layyq muzyka taba almay әbden basy qatqan. Aqyrynda rejisser Birjannyng ózining "Lәilim-Shyraq" әninen artyq mahabbat әueni joq dep tapty. Búnday rejisserlik sheshim, mahabbatty osynday asqaq etip jyrlau, әlemdik kiynemato­grafiyadaghy ýzdik әdis.

Sonday-aq, filimde minsiz týsirilgen kóptegen epizodtardyng biri: Birjan men Lәilimning birinshi jәne songhy serueni. Ómirdegi jalghyz ghana serueni. "Mahabbat tili - tilsiz til, Kózben kórip, ishpen bil",- degen ghoy. Dosqan Joljaqsynov filimning býkil boyynda, býkil beyneleu qatarynda úly Abaydyng osy qaghidasyn ústanghan. Mysalgha, Birjan men Lәilim sudy keship kele jatqanda, attardyng su astynda alshandap basuy, keremet muzyka - búl rejisserdin, jasamys Birjan men albyrt Lәilimning arasyndaghy mahabbatty tamashalauy emes, tipti Birjan men Lәilim ekeuining jýrek týkpirindegi sezimning syrtqa shyqqandaghy kórinisi de emes. Búl, Qúday qospaghan eki adamnyng arasyndaghy, syrtqa shyqpaghan, sol syrtqa shyqpaghandyghymen, ayan bolmaghan­dy­ghymen qymbat biyik yqylas-peyilding kórinisi.

Al Birjan men Lәilimning songhy ret kezdesip qoshtasu epizodyn, әlemdik kino ónerinde úqsasy joq epizod dep maqta­nysh­pen aita alamyz. Lәilimge habar jetkizem dep qolgha týsken Baykenjeni bosatyp alu ýshin Janbaydyng auylyna baryp qaytqan Manghabyl by Birjanmen qoshtasyp túryp: "Ayttyrylyp qoyghan qyzdy búzyp alam dep eline pәleket әkelip jýrme. Esinde bolsyn, úr­ghashy kóp, el bireu-aq", - deydi. Kemen­ger biyding osy sózine amalsyz toqtaghan Birjan Lәilimmen songhy ret kóriskende qynjyla túryp bәrinen bas tartady. Serige sozghan qoly jetpegen ayauly Lәilim: "Qosh bol, ardaghym, asylym. Endi mahshar kýninde kez­de­seyik",- dep jylap qala beredi. Kenes zama­nynda tarihy nemese әleumettik-túr­mystyq taqyrypqa týsirilgen filimderdin, qoyylghan spektakliderding ortaq kemshiligi, ondaghy keyipkerlerding arasyndaghy tartys, antagonizmning sol zamandaghy iydeologiyadan órbiytindiginde edi. Búrynghy keyipker kóp rette ózining adamdyq mýddesin tәrk etuge mәjbýr bolatyn. "Birjan sal" filimining basty jetistikterining biri - onyng osy bú­rynghy beyneleu etikasynan arylghandy­ghyn­da. Filimning keyipkerleri "jaghymdy-ja­ghym­syz" degen belgisimen emes, әrqay­sysy ózining adamdyq atymen, adamdyq mýd­desimen tanylady. Búny jana realizmning basy dep eseptey beriniz.

Áriyne, aita berse әngime kóp. Biz búl súhbat ayasynda "Birjan sal" filimining býkil kórkemdik jýiesin taldap bere almaspyz. Últtyq mәdeniyet tarihynda eleuli qúbylys bolghan osy shygharmany jan-jaqty taldap, qasiyet-syryn úghyndyru - bolashaq kino synshylardyng mindeti.

- Sóz sonynda ne aitqynyz keledi?

- Bizding búl shaghyn súhbatymyz, bayaghy ótken tarihtaghy sal-seriler siyaqty aq nayza men almas qylyshqa emes, zamanyna layyq qonyr dombyragha mashyqtanghan, ózining alashyna ónerimen pana bolghan, ózining shermende elin әnimen ayalap júbatqan sal Birjan, seri Birjan turaly bolashaqtaghy ýlken әngimege tamyzyq bolsa boldy.

Ángimelesken Júmagýl QUANYShBEKQYZY.

«Egemen Qazaqstan», 2010-01-27