"قىلىشىمنىڭ مايىن بەر!"
سال-سەرىلەر جايلى ءبىر ۇزىك سىر
- تالاسبەك، بۇگىنگى ۇرپاق سال-سەرى دەگەنىمىز، ەل كەزىپ، ءان ايتىپ، جۇرت ۇستىنەن كۇن كورگەن اۋلەكى توپ دەپ تۇسىنەتىن سياقتى. ء"بىرجان سال" ءفيلمىنىڭ ستسەناريىن جازۋ بارىسىندا سال-سەرىلەر ءومىرىن، مۇنداي ادامداردىڭ ەل اراسىنان سۋىرىلىپ شىعۋ نەگىزىن ابدەن زەرتتەگەن بولارسىز. ەندەشە، ءسىز بۇل تۇرعىدا نە ايتار ەدىڭىز؟
- بۇل سۇراعىڭىز باياعىدان كوكەيدە جۇرگەن ءبىر ويدى قوزعاپ كەتتى. ولاي دەيتىنىم، سالدار مەن سەرىلەر تۋرالى جازۋ، وڭ مەن سولدى تاني باستاعان بوزبالا كەزىمنەن كوكەيىمدە جۇرەتىن. سودان بەرى تالاي جىل ءوتتى، مادەنيەت پەن ونەردىڭ تاريحىنا، قىر-سىرىنا قانىعۋ ۇستىندە كوپتەگەن جۇمباق جايتتاردىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلىپ، مۇلدەم باسقا قىرىنان كورىندى. الەمدىك عىلىمدا قوردالانعان مالىمەتتەر كەشەنىن زەردەلەگەن سايىن، بۇل كونە اسكەري اۋلەتتىڭ تۇلعاسى زورايا بەردى.
بۇل جەردە سال-سەرىلەر اۋلەتىنىڭ تاريحىنا ازداپ توقتالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى.
داستۇرشىلدىكتىڭ (تراديتسيوناليزم) نەگىزىن سالعان كەيبىر عالىمداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا (رەنە گەنون، گەرمان ۆيرت، ميرچا ەليادە جانە ت.ب.), بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتا ءىزى قالعان بارلىق دەرلىك جۇرتتاردىڭ اسكەري ءىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اۋلەت (بىزشە "سال-سەرىلەر", ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە "رىتسارلار") ءبىر كەزدەرى جويىلىپ كەتكەن جاھاندىق پاتشالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنان تامىر تارتادى ەكەن.
سال-سەرىلەر جايلى ءبىر ۇزىك سىر
- تالاسبەك، بۇگىنگى ۇرپاق سال-سەرى دەگەنىمىز، ەل كەزىپ، ءان ايتىپ، جۇرت ۇستىنەن كۇن كورگەن اۋلەكى توپ دەپ تۇسىنەتىن سياقتى. ء"بىرجان سال" ءفيلمىنىڭ ستسەناريىن جازۋ بارىسىندا سال-سەرىلەر ءومىرىن، مۇنداي ادامداردىڭ ەل اراسىنان سۋىرىلىپ شىعۋ نەگىزىن ابدەن زەرتتەگەن بولارسىز. ەندەشە، ءسىز بۇل تۇرعىدا نە ايتار ەدىڭىز؟
- بۇل سۇراعىڭىز باياعىدان كوكەيدە جۇرگەن ءبىر ويدى قوزعاپ كەتتى. ولاي دەيتىنىم، سالدار مەن سەرىلەر تۋرالى جازۋ، وڭ مەن سولدى تاني باستاعان بوزبالا كەزىمنەن كوكەيىمدە جۇرەتىن. سودان بەرى تالاي جىل ءوتتى، مادەنيەت پەن ونەردىڭ تاريحىنا، قىر-سىرىنا قانىعۋ ۇستىندە كوپتەگەن جۇمباق جايتتاردىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلىپ، مۇلدەم باسقا قىرىنان كورىندى. الەمدىك عىلىمدا قوردالانعان مالىمەتتەر كەشەنىن زەردەلەگەن سايىن، بۇل كونە اسكەري اۋلەتتىڭ تۇلعاسى زورايا بەردى.
بۇل جەردە سال-سەرىلەر اۋلەتىنىڭ تاريحىنا ازداپ توقتالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى.
داستۇرشىلدىكتىڭ (تراديتسيوناليزم) نەگىزىن سالعان كەيبىر عالىمداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا (رەنە گەنون، گەرمان ۆيرت، ميرچا ەليادە جانە ت.ب.), بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتا ءىزى قالعان بارلىق دەرلىك جۇرتتاردىڭ اسكەري ءىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اۋلەت (بىزشە "سال-سەرىلەر", ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە "رىتسارلار") ءبىر كەزدەرى جويىلىپ كەتكەن جاھاندىق پاتشالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنان تامىر تارتادى ەكەن.
ارينە، اسكەري اۋلەتتەر، بارعان جەرىنە ءسىڭىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، بايىرعىلانىپ كەتىپ وتىرعان. الايدا قالاي بايىرعىلانسا دا جەر شارىنىڭ ەكى شەتىندە تۇراتىن، بىرىمەن ءبىرى ەشقاشان ۇشىراسىپ كورمەگەن حالىقتاردىڭ اسكەري اريستوكراتيالارىنىڭ ادەت-سالتتارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ كەلۋى وسىدان، ولاردىڭ وسى ورتاق تەگىنەن بولسا كەرەك. باتىس ەۋروپادا رىتسارلىقتىڭ تاريحى تامپليەر وردەنىنىڭ كۇيرەۋىمەن اياقتالدى. ال شىعىس ەۋروپاداعى سەرىلەردىڭ تاريحى ءحىح عاسىرعا جەتىپ جىعىلادى. بەلگىلى ماسكەۋلىك ءداستۇرشىل عالىم رومان باگداساروۆتىڭ پىكىرىنشە، بىردە زاپوروجە كازاكتارى، بىردە چەركاستار دەپ اتالاتىن ۋكراين اسكەر جاساقتارى پولشانىڭ، وسمان يمپەرياسىنىڭ جانە قىرىم حاندىعىنىڭ سوققىسىنا شىداماي، توز-توز بولعان الدەبىر رىتسارلىق وردەننىڭ قالدىقتارى. سونداي-اق ۋكراينادا كەيىننەن پايدا بولعان گايدۋكتەر مەن گايداماكتار، پولشاداعى پولكوۆنيكتەر (مىسالعا گەنريك سەنكەۆيچتىڭ "توپان سۋى" اتتى رومانىنداعى پولكوۆنيك كميتسيتس جانە ونىڭ دوستارى), بولگاريا تۇرىكتىڭ تەلىمىنەن كەتىپ، رەسەيگە باعىنعاننان كەيىن ورىستىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى باس كوتەرگەن قىرجالىلار، نەشە مىڭ جىل بويى جاپون جۇرتىنا، جاپون رۋحىنا ساقتاۋ بولعان، اقىرىندا نەسىبەسى تاۋسىلعان كۇنى ەلدىڭ تاعدىرىن باسقا اۋلەتكە تابىستاپ، وزدەرى تاريح ساحناسىنان كەتكەن سامۋرايلار، مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى باياعى ءبىر تەكتەن تاراعان ۇلى اسكەري اۋلەتتىڭ ءتۇرلى تاريحي تاعدىردى باستان كەشكەن، ءتۇرلى كەپكە ەنگەن جۇرناقتارى.
ال قازاق جۇرتىنداعى سەرىلەردىڭ تۇلعاسى، الاتىن ورنى ءسال باسقاشالاۋ بولعان. كوشپەلى تايپالاردىڭ بارلىعى دەرلىك جاۋىنگەر اۋلەتتەن تارايتىن بولعاندىقتان، قازاق الەۋمەتى، قازاق حالقى تۇتاستاي اسكەري حالىق بولىپ سانالادى. شىڭعىس حاننان بۇرىنعى جانە ودان كەيىنگى جاۋگەرشىلىكتىڭ تاريحىن زەرتتەگەن عالىمدار كوشپەندىلەرگە قاتىستى "اسكەر-حالىق" ("نارود-ۆويسكو"), "ماڭگى ەل" ("ۆەچنىي نارود" نەمەسە "ۆەچنىي نارود - ۆويسكو") دەگەن تەرميندەردى پايدالانادى.
بەلگىلى عالىم سەرىكبول قوندىباي قازاقتىڭ التىن وردادان كەيىنگى تاريحىندا كاسىبي اسكەري ادامدار قۇرعان ء"ۇش قيان" دەگەن وردەننىڭ بولعاندىعىن ايتادى.
ەندى قازاقتىڭ سال-سەرىلەرىنىڭ كىم ەكەندىگىن قىسقاشا عانا ءتۇسىندىرىپ كەتەيىك. ورتا ازيا سوپىلارىنىڭ باستى ءپىرى - قوجا احمەت ياساۋي. وسى قوجا احمەتتىڭ كوپ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى جانە ەڭ قابىلەتتىسى - بەكتاش ەسىمدى سوپى بولعان. قازاقتىڭ سال-سەرىلەرىنىڭ ءپىرى - وسى بەكتاش. (وسمان يمپەرياسىنىڭ تاريحىندا قوجا احمەت پەن ازيادان شىققان سوپىلاردىڭ ەسىمى ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالادى. قازىرگى ىستامبۇل، بۇرىنعى ۆيزانتيانىڭ استاناسى كونستانتينوپولدى جاۋلاعان اسكەردىڭ الدىڭعى لەگى تۇتاستاي قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جاۋجۇرەك شاكىرتتەرى بولعان دەسەدى). قازاقتىڭ سال-سەرىلەرى سوعىسقا جەكە شەرىك بولىپ جانە ساۋىتسىز، جانبولاتسىز شىعاتىن بولعان. ارينە، كاسىبي اسكەري ادامنىڭ قان مايدانعا بۇلاي قامسىز شىعۋى كۇماندى ساۋالدارعا جەتەلەۋى مۇمكىن. بۇنداي ساۋالدارعا جاۋاپ سال-سەرىلەردىڭ، پيداگەر، قۇربانشىل اسكەر ەكەندىگىندە جاتىر. قاراپايىم تىلمەن ايتاتىن بولساق، سال-سەرىلەر - ءوز ەركىمەن تۇتاستاي ولىمگە كەسىلگەن اسكەر. بۇكىل تاريحى ات ۇستىندە، قانكەشۋ - سوعىس ۇستىندە وتكەن ەلدىڭ قاتىگەز اسكەري زاڭى. وقىرمان، بۇنداي قاتىگەزدىك نە ءۇشىن كەرەك دەۋى مۇمكىن. تۇتاس ءبىر شەرىك اسكەردىڭ جاۋعا ساۋىتسىز شابۋى - قالعان اسكەر ءۇشىن، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، العاش رەت قان مايدانعا شىققان كوكوراي جاس ۇرپاق ءۇشىن ەرلىكتىڭ تەڭدەسى جوق ۇلگىسى، ۇلكەن رۋحاني جانە پسيحولوگيالىق كومەك دەپ جاۋاپ بەرەمىز بۇنداي ساۋالعا. قول باستاپ تۇرعان كارى باتىرلار: "انە، سال-سەرىلەر جاۋعا ساۋىت كيمەي شاپقاندا، ساۋىت كيىپ، تەمىر قۇرسانعان سەن نەدەن قورقاسىڭ؟" دەپ قاننان شوشىنىپ تۇرعان جاس ۇلانداردىڭ كوڭىلىن دەمدەيدى ەكەن. ارينە، كوپ جاعدايدا سال-سەرىلەردىڭ شەرىگى تۇتاستاي قىرىلاتىن بولعان. ال وسى اياۋلى اسكەردىڭ كەزدەيسوق ءتىرى قالعاندارى بولسا، بەيبىت كەزدە ولار ەلدىڭ ەركەسى سانالعان. قازاقتا "اتتىڭ مايى" نەمەسە "اتتىڭ تەرى" دەگەن ۇعىم بار. بىرەۋدىڭ اتىن مىنۋگە العان ادام، اتتى يەسىنە قايتارعاندا "اتتىڭ مايىن" بەرەدى ەكەن. قازاقتا "اتتىڭ مايى - ءبىر توقتى", نەمەسە "اتتىڭ مايى - ءبىر قوزى" دەگەن ۇعىم دا بار. "قىلىشتىڭ مايى" دا سول كونە كۇندەردەن جەتكەن قاسيەتتى ۇعىم. ۇرىستان الدەقالاي امان شىققان سەرى ەل شەتىنە، العاشقى كەزدەسكەن اۋىلدىڭ سىرتىنا كەلىپ جىعىلادى. اۋىلدىڭ ادامدارى اڭىراپ جىلاپ كەپ ۇستىنە تۇسكەندە، سەرى: "قىلىشىمنىڭ مايىن بەر", - دەيدى. بۇل، سەرىنىڭ: "قىلىشىمدى قاپىسىز شاۋىپ، جاۋدىڭ دا قانىن، ءوزىمنىڭ دە قانىمدى اياماي توكتىم، ەندى سول قىلىشىمنىڭ وتەۋىن بەر" دەگەن نازى ەكەن. بۇكىل ايماق جينالىپ سەرىنى كىلەمگە سالىپ نەمەسە جاتقان جەرىندە ۇستىنە وتاۋ تىگىپ، باسىنا كوتەرىپ ارداقتايتىن بولعان. قان جۇتىپ جاۋدى جەڭىپ كەلگەن سەرىنىڭ تىلەگىن بەرىپ، وعان ءلاززات سىيلاۋ قانداي ۇرعاشى ءۇشىن بولسا دا ۇلكەن ابىروي كورىنەدى.
قازاقتىڭ كاسىبي ءان ونەرىن جانە اسپاپتىق مۋزىكاسى - كۇي ونەرىن تۋدىرعان وسى سال-سەرىلەر. ۇنەمى اجالدىڭ وتىندە جۇرەتىن ادام - ەرەكشە ەكزيستەنتسيالدىق تاجىريبە يەسى. اجال مەنەن ماحاببات - امبيۆالەنتتى قۇبىلىستار. سوندىقتان جورىققا اتتانىپ بارا جاتقان سال-سەرىلەر بولاشاق قاندى ۇرىستى ەمەس، قارىنداستىڭ نازى مەنەن قىلىعىن جىرلاعان. مىنە، كونە كۇندەردەن جەتكەن جادىگەر وسىلاي بايان ەتەدى.
قازاق ورداسى ۇلى يمپەريانىڭ تەلىمىنە تۇسكەننەن كەيىنگى جەردە سال-سەرىلەر بۇرىنعى مارتەبەسىنەن ايىرىلىپ، باسقا ساپاعا ءوتتى. قارۋ-جاراق اسىنىپ جۇرۋگە تىيىم سالىندى، سول سەبەپتى سال مەنەن سەرىلەر قىلىش پەن نايزانى قابىرعاعا ءىلىپ قويىپ، ەندى قولدارىنا دومبىرانى الىپ، ارتىستىك بوگەماعا اينالدى.
قازاقتىڭ ۇلى ءانشىسى ءبىرجان سال قوجاعۇلۇلى، مىنە، ۇلتىمىز بيلىكتەن ايرىلىپ، تىزگىنى سىرتتان بولعان، مالى مەن جانى تالاۋعا تۇسكەن، ارداگەر ۇلدارى اباقتىعا ايدالعان شەرمەندە زاماندا تۋىپ شەرلەنىپ وتكەن ەر ەدى.
- ال ء"بىرجان سال" فيلمىنە ستسەناري جازۋعا قالاي كەلدىڭىز؟
- بىردە بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا ماعان: "تالاسبەك، وسى سەن ستسەناريست ەمەس پە ەدىڭ. دوسقان جولجاقسىنوۆتى بىلەتىن شىعارسىڭ، سول كىسىنىڭ ءومىر بويعى ارمانى ءبىرجان سال تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋ. بىراق قولىنا جاقسى ستسەناري تۇسپەي ءجۇر. ءبىرجان تۋرالى جازۋ قولىڭنان كەلەر مە ەدى. كەلسە، ەكەۋىڭدى تانىستىرايىن",- دەدى.
ءالى ەسىمدە، 2003 جىلدىڭ عاجايىپ كوكتەمى. دوسقان جولجاقسىنوۆ، جازۋشى اسىلبەك ىقسان جانە مەن، ۇشەۋمىز قابانباي باتىر مەن فۋرمانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا كەزدەستىك. دوسقان جولجاقسىنوۆ ءبىزدى سول ماڭايداعى ءبىر كافەگە الىپ باردى. ءدام ۇستىندە تۇيگەنىم، ءبىرجان سال تۋرالى فيلمگە نەگىز بولاتىن جاقسى ستسەناري كەرەك. اسىلبەك ەكەۋمىز اڭگىمەگە قانعاننان كەيىن ىسكە كىرىستىك. بىراق، ارادا ءۇش-ءتورت اي وتكەن سوڭ اسىلبەك مەنى وڭاشا شاقىرىپ الدى دا: "رەنجىمەسەڭ، مەن وسى جوبادان شەتتەسەم دەيمىن. دۇرىس ءتۇسىن، مەن "حابار" اگەنتتىگىندە تۇتاس ءبىر ءبولىمدى باسقارىپ وتىرمىن. جۇمىس مويىن بۇرعىزاتىن ەمەس", - دەدى. سونىمەن جالعىز جازۋعا كىرىستىم. جەتى-سەگىز اي مالىمەت ىزدەدىم. ارينە، ءبىرجان سال تۋرالى اڭگىمەنىڭ دەنىن بالا كەزىمىزدە اۋىلدا ەستىگەنبىز، ءانىن دە العاش سول كەزدە تىڭداعانبىز. بىرقاتار كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردى قاراپ شىقتىم. كوكشەتاۋ، قىزىلجار وڭىرلەرىنەن جينالعان دالالىق ماتەريالداردى وقىدىم. اقىرىندا ەڭ باستى دەرەك - ءبىرجان سالدىڭ ءوز پوەزياسىندا ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وسى بايلامعا جەتكەننەن كەيىن جازۋ دا ءوز جۇيەسىن تاپتى. بارلىق مالىمەتتى جيناپ، رەتتەپ، بولاشاق ستسەناريدىڭ سيۋجەتىن تياناقتاپ بولعان كەزىمدە پاريجگە باراتىن بولدىق. بەس ادامنان تۇراتىن شاعىن انسامبل فرانتسياعا بارىپ كەلگەننەن كەيىن، ءالى ەسىمدە، 2004 جىلدىڭ ناۋرىزىنىڭ سوڭى ەدى، مەشىتكە بارىپ ساداقا بەرىپ، ارۋاقتارعا قۇران وقىپ، ء"بىسمىللا" دەپ جازۋعا وتىردىم. توقتاۋسىز ءبىر اي جازىپ ستسەناريدى اياقتادىم. كومپيۋتەرگە تەرىلگەننەن كەيىن باجايلاي وقىپ، تاعى بىرقاتار ەپيزودتاردى جاڭادان جازىپ قوستىم. دايىن ستسەناريدى شىلدەنىڭ ورتا شەنىندە دوسقان جولجاقسىنوۆتىڭ قولىنا تابىس ەتتىم.
- ادەتتە رەجيسسەر مەن ستسەناريست اراسىندا كوزقاراس قايشىلىعى تۋىنداپ جاتادى عوي...
- بەكەر وبالى نە كەرەك، دوسەكەڭ ستسەناريدى بىردەن ۇناتتى. ارينە، فيلم ءبىر كۇندە تۇسىرىلگەن جوق. ستسەناريدىڭ كوركەمدىك كەڭەستەن ءوتۋىنىڭ ءوزى ءبىر ماشاقات بولدى. ارقايسىسى وزدەرىن فەلليني مەن انتونيونيدەن كەم سانامايتىن رەجيسسەرلەر، وزدەرىن فرانسۋا اركاللي دەپ ەسەپتەيتىن ستسەناريستەر دوسقان جولجاقسىنوۆ ەكەۋمىزدى قاسقىرشا تالادى. ايتەۋىر شەگىنۋمەن وتتىك. ودان كەيىن دە تولىپ جاتقان قيىنشىلىق. دوسەكەڭ كەلەشەك كۇننەن ەشقاشان ءۇمىتىن ۇزبەيتىن وپتيميست ادام. ستسەناري قابىلدانباي جاتىپ بولاشاق فيلمگە كەرەك ات ابزەلىن، كيىم-كەشەك، ءتۇرلى مۇلىكتى جيناي باستاعاندا قايران قالعان ەدىم.
- ءفيلمدى تۇسىرۋگە دايىندىق بارىسىندا سىزدەر ءۇشىن ەڭ قيىنى نە بولدى؟
- ەڭ قيىن شارۋا - كاستينگ وتكىزۋ جانە ءبىرجاننىڭ داۋسىن دۋبلياج جاسايتىن ءانشىنى تابۋ بولدى. بۇگىندە كينوفيلم ەكرانعا شىققاننان كەيىن دوسقان جولجاقسىنوۆتىڭ كاستينگتى قالاي شەبەر وتكىزگەنىنە ءتانتى بولاسىز. باستى رولدەردە ويناعان كاسىبي اكتەرلەردەن باستاپ، كوپشىلىك ماسسوۆكا-ساحنالاردا ويناعان اۋىل ادامدارىنا دەيىن، بارلىعى سول ءبىرجان ءومىر سۇرگەن زاماننان كەلە قالعان تيپاجدار سياقتى اسەر بەرەدى.
ستسەناري قولىنا تيگەن كۇننەن باستاپ فيلم تۇسىرىلگەن 2008 جىلعا دەيىن، ياعني ءتورت جىل بويى دوسەكەڭ جاقسى ءانشى ىزدەۋمەن بولدى. ساحناعا شىعىپ تانىلعان، اتى شىقپاي كولەڭكەدە قالعان تالانتتاردىڭ بارلىعىن تىڭدادى، زەردەلەدى. زامانىندا ەۋروپادا "ەنريكو كارۋزو" ءفيلمى ءتۇسىرىلدى. يتالياندىقتارعا وڭاي ەدى، سەبەبى يتاليادا، ەنريكو كارۋزونىڭ وزىندەي بولماسا دا سوعان جەتەعابىل ماريو لانتسا بار ەدى. ال بىزدە بىرجانعا ۇقسايتىن ءانشىنى بىلاي قويعاندا، ونىڭ قاراسىن الىستان شالاتىنداردى تابۋدىڭ ءوزى قيىن. الايدا دوسقان جولجاقسىنوۆ بۇل ءىستى دە ابىرويمەن تىندىردى.
كومەيىنە كيە قونعان ءانشى ەركىن شۇكىمانوۆ ءبىرجان سالدىڭ داۋىسىن دۋبلياج جاسايتىن بولىپ بەكىتىلدى. ءفيلمدى كورگەن تالعامپاز جۇرت ونداعى ورىندالعان اندەردى وتە جاقسى قابىلدادى.
ءبىز بۇل فيلمدە قازاقتىڭ سۇلۋلىق جايىنداعى ەڭ اسقاق ۇعىمدارىن بەينەلەمەك بولدىق. ەڭ اۋەلى، ارينە، قازاق جەرىنىڭ كوركى مەن كەلبەتى. رەجيسسەر بىرنەشە اي بويى ناتۋرا ىزدەپ، اقىر سوڭىندا ءبىرجاننىڭ ءوز اۋىلى كوكشەگە جەتەتىن جەر جوق ەكەن دەپ توقتادى. الايدا فيلم كوكشەنىڭ عانا تابيعاتىن قامتىمايدى. وندا قازاق جەرىنىڭ جيىنتىق تابيعاتى كورىنىس تاپقان. سودان سوڭ حالقىمىزدىڭ كيىم كيىس سالتاناتى، تۇرعىن ءۇي، مۇلىك سالتاناتى، جول-جورالعىسى، ادامدىق ادەت-سالتتارى بوياۋى قانىق بەينەلەنگەن.
- ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا رەجيسسەر تاراپىنان ستسەناريدەگى كورىنىستەردى تولىقتىرا تۇسەتىن ساتتەر بولعان شىعار. مۇنداي وزگەرىستەر ءوز كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- رەجيسسەر دوسقان جولجاقسىنوۆ قازاقتىڭ سۇيىسپەنشىلىك جايىنداعى ەڭ بيىك ۇعىم-تۇسىنىكتەرىن ءبىرجان مەن ءلايلىم اراسىنداعى قاتىناس ارقىلى بەدەرلەگەن. بىرەر مىسال. "اباي جولى" رومانىنداعى مايباساردىڭ ونەرلى بالاسى بولعان. ول بەلگىلى ءانشى، سەرى مۇقامەتجان. ۇمىتپاساق، مۇقامەتجاننىڭ "جيىرما بەس" اتتى جالعىز ءانى عانا ساقتالعان.
- باسىمنان ءوتتى داۋرەن، قايران جاستىق،
بۇل كۇندە بەلگە شىقتىق، تاۋدان استىق.
جيىرما بەس ءوتىپ كەتكەن ەسكە تۇسسە،
جاسيدى كوڭىل شىركىن قوڭىلتاقسىپ،- دەپ باستالاتىن تاماشا ءان قازىر بىرنەشە بەلگىلى انشىلەردىڭ رەپەرتۋارىنا ەنىپ وتىر. سونىڭ ءبىر شۋماعىندا:
- شومىلىپ اي نۇرىنا قيماس قالقام،
تۇرۋشى ەد قۇشاعىمدا بالقىپ ەرىپ،- دەگەن جولدار بار.
دوسەكەڭ ماعان: ء"بىرجان مەن ءلايلىمنىڭ العاش كەزدەسكەنى وسىنداي بولۋى كەرەك", - دەدى. بۇل ءسوز مەنىڭ دە كوكەيىمە قوندى.
فيلمدە ءبىرجان ورماندى ارالاپ كەلە جاتقاندا ءلايلىم: "سەرى، مەن مۇندامىن", - دەيدى. كامەرا ايدىڭ نۇرى توگىلگەن الاڭقايدا كوزى جالت-جۇلت ەتىپ، سەزىمگە ماس بوپ تۇرعان لايلىمگە قاراي اقىرىن جىلجيدى. كومپوزيتور تولەگەن مۇحامەتجانوۆ وسى ەپيزودقا لايىق مۋزىكا تابا الماي ابدەن باسى قاتقان. اقىرىندا رەجيسسەر ءبىرجاننىڭ ءوزىنىڭ ء"لايلىم-شىراق" انىنەن ارتىق ماحاببات اۋەنى جوق دەپ تاپتى. بۇنداي رەجيسسەرلىك شەشىم، ماحابباتتى وسىنداي اسقاق ەتىپ جىرلاۋ، الەمدىك كينەماتوگرافياداعى ۇزدىك ءادىس.
سونداي-اق، فيلمدە ءمىنسىز تۇسىرىلگەن كوپتەگەن ەپيزودتاردىڭ ءبىرى: ءبىرجان مەن ءلايلىمنىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى سەرۋەنى. ومىردەگى جالعىز عانا سەرۋەنى. "ماحاببات ءتىلى - ءتىلسىز ءتىل، كوزبەن كورىپ، ىشپەن ءبىل",- دەگەن عوي. دوسقان جولجاقسىنوۆ ءفيلمنىڭ بۇكىل بويىندا، بۇكىل بەينەلەۋ قاتارىندا ۇلى ابايدىڭ وسى قاعيداسىن ۇستانعان. مىسالعا، ءبىرجان مەن ءلايلىم سۋدى كەشىپ كەلە جاتقاندا، اتتاردىڭ سۋ استىندا الشاڭداپ باسۋى، كەرەمەت مۋزىكا - بۇل رەجيسسەردىڭ، جاسامىس ءبىرجان مەن البىرت ءلايلىمنىڭ اراسىنداعى ماحابباتتى تاماشالاۋى ەمەس، ءتىپتى ءبىرجان مەن ءلايلىم ەكەۋىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى سەزىمنىڭ سىرتقا شىققانداعى كورىنىسى دە ەمەس. بۇل، قۇداي قوسپاعان ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى، سىرتقا شىقپاعان، سول سىرتقا شىقپاعاندىعىمەن، ايان بولماعاندىعىمەن قىمبات بيىك ىقىلاس-پەيىلدىڭ كورىنىسى.
ال ءبىرجان مەن ءلايلىمنىڭ سوڭعى رەت كەزدەسىپ قوشتاسۋ ەپيزودىن، الەمدىك كينو ونەرىندە ۇقساسى جوق ەپيزود دەپ ماقتانىشپەن ايتا الامىز. لايلىمگە حابار جەتكىزەم دەپ قولعا تۇسكەن بايكەنجەنى بوساتىپ الۋ ءۇشىن جانبايدىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتقان ماڭعابىل بي بىرجانمەن قوشتاسىپ تۇرىپ: "ايتتىرىلىپ قويعان قىزدى بۇزىپ الام دەپ ەلىڭە پالەكەت اكەلىپ جۇرمە. ەسىڭدە بولسىن، ۇرعاشى كوپ، ەل بىرەۋ-اق", - دەيدى. كەمەڭگەر ءبيدىڭ وسى سوزىنە امالسىز توقتاعان ءبىرجان لايلىممەن سوڭعى رەت كورىسكەندە قىنجىلا تۇرىپ بارىنەن باس تارتادى. سەرىگە سوزعان قولى جەتپەگەن اياۋلى ءلايلىم: "قوش بول، ارداعىم، اسىلىم. ەندى ماحشار كۇنىندە كەزدەسەيىك",- دەپ جىلاپ قالا بەرەدى. كەڭەس زامانىندا تاريحي نەمەسە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق تاقىرىپقا تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ، قويىلعان سپەكتاكلدەردىڭ ورتاق كەمشىلىگى، ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ اراسىنداعى تارتىس، انتاگونيزمنىڭ سول زامانداعى يدەولوگيادان وربيتىندىگىندە ەدى. بۇرىنعى كەيىپكەر كوپ رەتتە ءوزىنىڭ ادامدىق مۇددەسىن تارك ەتۋگە ءماجبۇر بولاتىن. ء"بىرجان سال" ءفيلمىنىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى - ونىڭ وسى بۇرىنعى بەينەلەۋ ەتيكاسىنان ارىلعاندىعىندا. ءفيلمنىڭ كەيىپكەرلەرى "جاعىمدى-جاعىمسىز" دەگەن بەلگىسىمەن ەمەس، ارقايسىسى ءوزىنىڭ ادامدىق اتىمەن، ادامدىق مۇددەسىمەن تانىلادى. بۇنى جاڭا رەاليزمنىڭ باسى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز.
ارينە، ايتا بەرسە اڭگىمە كوپ. ءبىز بۇل سۇحبات اياسىندا ء"بىرجان سال" ءفيلمىنىڭ بۇكىل كوركەمدىك جۇيەسىن تالداپ بەرە الماسپىز. ۇلتتىق مادەنيەت تاريحىندا ەلەۋلى قۇبىلىس بولعان وسى شىعارمانى جان-جاقتى تالداپ، قاسيەت-سىرىن ۇعىندىرۋ - بولاشاق كينو سىنشىلاردىڭ مىندەتى.
- ءسوز سوڭىندا نە ايتقىڭىز كەلەدى؟
- ءبىزدىڭ بۇل شاعىن سۇحباتىمىز، باياعى وتكەن تاريحتاعى سال-سەرىلەر سياقتى اق نايزا مەن الماس قىلىشقا ەمەس، زامانىنا لايىق قوڭىر دومبىراعا ماشىقتانعان، ءوزىنىڭ الاشىنا ونەرىمەن پانا بولعان، ءوزىنىڭ شەرمەندە ەلىن انىمەن ايالاپ جۇباتقان سال ءبىرجان، سەرى ءبىرجان تۋرالى بولاشاقتاعى ۇلكەن اڭگىمەگە تامىزىق بولسا بولدى.
اڭگىمەلەسكەن جۇماگۇل قۋانىشبەكقىزى.
«ەگەمەن قازاقستان»، 2010-01-27
