Qazirgi tanda resmy mәlimetterge qarasaq elimizde 40-tan astam konfessiyany qúraytyn 3 myng 992 diny birlestik bar eken. Onyng 2 myng 334-i músylman, 282-si pravoslaviye, 98-i katoliyk, 28-i iudey birlestigi, 100-ge juyq protestanttyq, buddizm, induizm jәne songhy kezderi belgili bola bastaghan presveteriandyq konfessiyalargha jatatyn «Jana apostol», «Blagaya vesti», «Jana aspan», «Agape» siyaqty diny sektalardan taraytyn qauymdar bar. Preziydent NAZARBAEV el aumaghyndaghy missionerlerding is-әreketine tosqauyl qong kerektigin eskerse de, kerisinshe elimizdegi dinning qatary kýnnen-kýnge tolygha týsude. Tipten, tirkelmegenderi qanshama. Al, ol kóp diny sektalardyng elimizdegi toleranttylyqtyng tiregi bolmaq týgili Konstitutsiyagha kereghar әreketteri, adam qúqyqtaryn ayaqqa taptap, el ishinde әjepteuir dau-damay tudyryp, qazaqty jik-jikke bólip, airanday úiysyp otyrghan otbasynyng oiranyn shygharyp jýrgendikteri osy kýnde búqaralyq aqparat qúraldarynda kóp jazylyp, kóp aitylyp keledi. Tipten, búl mәselelerding el ómirine, el ertenine, últqa asa qauiptiligin sezingen  halyq qalaulylary 2008 jyly Parlament mәjilisinde Berik BEKJANOV, Kamal BÚRHANOV, Núrtay SABILYaNOV bastaghan deputattar Ýkimet basshysynyng atyna saual joldap, onda 1992 jyly qabyldanghan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» Zangha ózgerister engizu turaly bastama kótergen bolatyn.

Qazirgi tanda resmy mәlimetterge qarasaq elimizde 40-tan astam konfessiyany qúraytyn 3 myng 992 diny birlestik bar eken. Onyng 2 myng 334-i músylman, 282-si pravoslaviye, 98-i katoliyk, 28-i iudey birlestigi, 100-ge juyq protestanttyq, buddizm, induizm jәne songhy kezderi belgili bola bastaghan presveteriandyq konfessiyalargha jatatyn «Jana apostol», «Blagaya vesti», «Jana aspan», «Agape» siyaqty diny sektalardan taraytyn qauymdar bar. Preziydent NAZARBAEV el aumaghyndaghy missionerlerding is-әreketine tosqauyl qong kerektigin eskerse de, kerisinshe elimizdegi dinning qatary kýnnen-kýnge tolygha týsude. Tipten, tirkelmegenderi qanshama. Al, ol kóp diny sektalardyng elimizdegi toleranttylyqtyng tiregi bolmaq týgili Konstitutsiyagha kereghar әreketteri, adam qúqyqtaryn ayaqqa taptap, el ishinde әjepteuir dau-damay tudyryp, qazaqty jik-jikke bólip, airanday úiysyp otyrghan otbasynyng oiranyn shygharyp jýrgendikteri osy kýnde búqaralyq aqparat qúraldarynda kóp jazylyp, kóp aitylyp keledi. Tipten, búl mәselelerding el ómirine, el ertenine, últqa asa qauiptiligin sezingen  halyq qalaulylary 2008 jyly Parlament mәjilisinde Berik BEKJANOV, Kamal BÚRHANOV, Núrtay SABILYaNOV bastaghan deputattar Ýkimet basshysynyng atyna saual joldap, onda 1992 jyly qabyldanghan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» Zangha ózgerister engizu turaly bastama kótergen bolatyn.

Ótken jyly elimizding ministrler Kabiyneti alghash ret ózining otyrysyn iydeologiyalyq mәselelerge arnap, onda qoghamdaghy qazirgi uaqyttyng kezek kýttirmes ózeki mәseleleri boyynsha Ádilet, Enbek jәne Halyqty әleumettik qorghau, Bilim jәne ghylym, Mәdeniyet jәne aqparat ministrlikterining basshylary jauap berdi. Sonda ýkimet basshysy Kәrim MÁSIMOV iydeologiya baghytynda «Ol әzirge aqsap túrghandyghyn» ashyq aitqan bolatyn. Al, sol jiynda Zaghipa BÁLIYEVA býgingi tanda Qazaq jerinde 362 missionerlerding uaghyz taratyp jýrgendigin habarlap, tirkeusiz missionerlik qyzmet jasaghan AQSh, Gruziya, Ontýstik Koreya, Japoniya azamattary elden alastatylghandyghyn, olardyng ishinde, saentologiya shirkeuimen sybaylas «Narkonon» qorynyng basshylary bar ekendigin, sonymen qatar, «Tablighy Jamaghat» missionerlerining jeti tobynyng ýgit-nasihattyq qyzmeti toqtatylghandyghyn habarlaghan edi.

Tipten, shetelderde tyiym salynghan nemese qauipti dep tanylghan kóptegen diny birlestikter elimizde astyrtyn júmys jasaydy eken. Sondyqtan da olar Ádilet mekemelerinde tirkeuden ótkende olar kóbine «qayyrymdylyq», «gumanitarlyq» degen sarynmen ózderining diny baghyttaryn  jasyrady. Al shyndyghynda kelgende, olar ózge memleketterde diny sekta, keyde tipti qauipti úiymdar bolyp eseptelude.

Ghasyrlar boyy qazaqtyng әdet-ghúrpymen, salt-sanasymen astasyp ketken dәstýrli dinimizden ózge dinderding barlyghy da qazaqqa qauipty ekendigi belgili. Óitkeni әr qay dinning qazaqtyng dýniyetanymyna jat ózindik mýddesi, maqsaty bar. Sondyqtan da olargha memleketting birtútastyghy, últtyng birligi, halyqtyng tynyshtyghy, elding mýddesi, tipten elimizding Konstitutsiyasy da qajet emes. Atalghan jat pighyldy dinderding birde ashyq, birde jasyryn qolayy kelse zannyng da qonyshynan basyp, óz ýgit-nasihattaryn, qauipti iydeologiyasyn belsendi týrde jýrgizui de sondyqtan. Tipten, olardyng arasynda «óte qauiptileri» de qazir óz júmystaryn ashyqtan-ashyq jýrgizude. Oghan, qazirgi kýni qoghamdy birtindep «jaulay» bastaghan «iyehova kuәgerleri» men radikaldy «islam fundamentalisterinin» is-әreketterin jatqyzugha bolady.

Mәselen 2007 jyly qyrkýiek aiynda әlemning jiyrma eki elinen әlemge attary әigili, shoqtyghy biyik islamtanushy ghalymdardyng qatysuymen Astanada ótken «Aziyadaghy islam mәdeniyeti» taqyrybyndaghy islam konferensiyasynda Orta Aziyadaghy, Qazaqstandaghy uahhabizmning qauipine islamtanushy ghalymdar alandaushylyq bildirgendiginen elimizdegi «uahhabizmnin» qauibin angharamyz.

Osynshama san týrli mәdeniyetterding ózara qaqtyghysyp, ruhany iydeologiyalyq soghystardyng órship túrghan ghalamdanu zamanynda ghasyrlar boyy әbden nebir qiytúrqy tәsildermen mәngýrttelip, teksizdenip, dinnen әbden ajyrap, ruhany apatqa úshyraghan halqymyzdyng ruhany qajettiligin ótep, ata-babalardan miras bolghan san ghasyrlyq ruhany qúndylyqtarymyz ben múralarymyzdy, salt-sanamyzdy qayta janghyrtyp, halyqqa ruhany kóshbasshy bolatyn elimizding Diny basqarmasy men respublikanyng jergilikti jerdegi meshit imamdary asa jauapty da zor mindetti oryndamaq týgili kerisinshe últtyq salt-sanagha, qazaqy dýniyetanymgha qarsy soghysuda... Ashyghyn aitsaq  asa «qaterli» sanalghan uahhabizmdi ashyq nasihattauda... Al ony betine dәiekti dәleldermen bassan, «jala japtyn» dep kәdimgidey moyyndaghylary kelmeydi. Aytpasang halyq ketip barady kózsiz adasyp, ata-babasymen «soghysyp».

«Islam jәne órkeniyet» gazetining № 20 (104) 16-31 qazan, 2007 jylghy sanyndaghy S.GhILMANY meshitining bas imamy Baqtybay QYDYRBAYÚLYnyng «Salt-dәstýrimizdi sharighatpen shatastyrmayyq» atty maqalasynda:

«Negizinde salt-dәstýrimiz ben әdet-ghúrpymyz islamgha qayshy kelmeui kerek. Mysaly, jerleu rәsimderimizdegi әdet-ghúryptargha toqtalyp ketuge bolady... Ýshi, jetisi, qyrqy, jyly degender sharighatta bar ma?! Áriyne, joq. Búl islamgha deyin qalyptasyp, әdetke ainalyp qalghan nәrse. Negizin joghaltqan, әdetke ainalyp qalghan nәrseni kópshilik islam dinining sharighatynan shyqqan zang retinde qabyldap, shatastyryp jatady. Sosyn imamdardan: «Qyrqyn qyrqyna jetkizip isteu kerek pe, nemese qyrqynan asyryp isteu kerek pe» dep sharighatta joq nәrse turaly súraydy. Eger sol qyrqy, ne jetisin sol kýnderden asyryp, ne jetkizbey bergennen de, tipti onyng bәrin ótkizuding marqúmgha  esh paydasy joqtyghyn, tek tiriler aldynda tyrashtanyp mal shashpaq әreket ekenin aitsaq seni «halyq jauy» kóredi. Ata-babadan qalghan dәstýr dep qashanghy dalbalaqtay beremiz. Bir sәt aqylgha salyp, mәn-jaydy logikalyq túrghydan oilanghan jón ghoy. Islamgha deyin ata-babalarymyzdyng istegenin býgin jasay beretin bolsaq, tilge tiyek etip otyrghan jayttardan ózge qanshama salt-dәstýr, joralar bolghan. Uaqyt óte onyng bәri de qalyp qoydy emes pe?! Islamgha deyin halal men haramdy ajyratpaghan halyq boldyq qoy. Endi músylmandyq jolynda jýrip, aqylgha syiymsyz nәrselerden aryla almay, sonyng jeteginde kete bermekpiz be?... Mine, osyny jәne janaza tóniregindegi orynsyz әdetterdi retteu kerek. Biraq, búl nәrseler bir ghana maqalamen, nemese bir ghana jiynmen sheshimin tauyp, dúrystalyp ketedi dep oilamaymyz. Ol ýshin tynymsyz әreketter kerek... » - dep, ata dәstýrimen qay dengeyde kýres jýrgizip jatqandyghyn ashyq aitypty.

Qazaq atam marqúmnyng jetisin, qyrqyn, jylyn ótkizgende әruaghyn qúrmettep, «óli razy bolmay tiri bayymas» dep, dúgha baghyshtamaytyn ba edi? Al imamnyng «onyng bәrin ótkizuding marqúmgha esh paydasy joq, tek tiriler aldynda tyrashtanyp mal shashpaq әreket» dep ýkim shygharuy nemese, ata-babalarymyzdyng ústanghan asyl dәstýrlerin «islamgha deyingi haram», dinsiz dep baghalauy qalay? desek mýfty Á.Derbisәlining aishyqty oilary men ghibratty sózderi jinaqtalghan «Bilim» baspasynan 2006 jyly jaryq kórgen  «Dinbasy» atty kitaptyng 61-betinde:

• «Ómirden qaytqan adamnyng jetisin, qyrqyn, jylyn beru sharighatta joq»
• «Kýni keshege deyin bizde dindi tek ólim-jitim kezinde aruaqtargha dúgha baghyshtau ýshin ghana kerek degen tar týsinik ýstemdik etti»
• «Qabirstan syrtynda mal shalu - sadaqagha jatpaydy» degen aishyqty oilary toptastyrylpy.

Al «Dinbasydaghy» «Ómirden qaytqan adamnyng jetisin, qyrqyn, jylyn beru sharighatta joq» delingen mýftiyding aishyqty oiyn S.Ghilmany meshitining bas imamy «Islam jәne órkeniyette» ananday ghyp «tәpsirlepti».

Qabirstannyng syrtynda mal shalu - sadaqagha jatpaytyn bolsa nege sonau alasapyran zamanda úly hanymyz ABYLAY әulie Baba Týkti Shashty Áziz basyna qúrban shalghan?!

Mәselen ÝMBETEY Jyrau  búl turasynda:

Anau bir joly attanghan

Áskerdi qyrghyz qyrghanda,

Basynan oba qylghanda,

Ol habardy el bilip,

Kóp batyrmen sen jýrip,

Kózinning jasyn kól qylyp,

Qysylghan әsker basynyn

Qasyna baryp túrghanda,

Aqboz atty shalghanda,

Moynyna kise salghanda,

Baba týkti Shashty Áziz,

Sodan bata alghanda,

Tileuing qabyl bolghanyn,

Basyna Qydyr qonghanyn,

Úmyttynba sony Abylay?! (Ýmbetey jyrau. Jeti ghasyr jyrlaydy. 1-tom. Jazushy baspasy.75-bet ) dep, keltirgen.

2008 jyly Kókjiyek baspasynan jaryq kórgen «QMDB-nyng 2000 jyldan bastap shyqqan pәtualar jiyntyghynyng bir bóligi» atty kitaptyng «Janaza pәtuasynda»:

Súraq: Marqúmnyng jetisi, qyrqy, jylyna siyr nemese jylqy soidy talap etip jatady. Osy dúrys pa?

Jauap: Marqúmnyng jetisi, qyrqy, jylyna siyr nemese jylqy soy dep talap etu - haram    delingen. 72-bet

Atalmysh kitaptyng 217-betinde: «Salafiyler men uahhabiylerdin» sopylardy mýshrikterge teneytindigin jaza otyryp, sopylyq  dәstýrding negizin qalaghan Q.A.YaSAUIYdey әuliyege QMDB-y da uahhabittik tәsilmen «mýshriyk» dep, pәtua shygharypty. Sonda qazaq ata-babamyzdyng bәri mýshrik bolghany ma?! Al, Ahmet Yasauiyding janynda nebir qiyn-qystau, alasapyran, nәubet zamandarda qazaq elining tәuelsizdigi jolynda janyn qúrban etken, qazaq memlekettigining irgetasyn qalaghan ESIM, JÁNGIR, TÚRSYN, QAYYP, SÁMEKE, TÁUKE,  JOLBARYS, ÁBILMÁMBET, ABYLAY, ÁBILFEYZ handar bastaghan jalpy sany jiyrmadan asa han, ÁNET Baba, QAZYBEK, QARAMENDI, ShONG biyler bastaghan kóptegen biy-sheshender, BÓGENBAY, JAUGhASh, JÁNIBEK, QOYGELDI batyrlar bastaghan batyr-baghlandar, MÝSIRÁLI baba bastaghan әuliye-ishandar, qoja-moldalar, tóre-súltandar jerlenip jatyr ghoy!

Mәselen «pәtualar jinaghynyn»  Aghymdar turaly HII-bóliminde:

«...Degenmen, sopylardyng keybirining «hulul jәne ittihad» - «Allanyng kelui men pendemen birigui» senimine bet alyp ketui, tariqat joly deneni qinaudan túrady deui siyaqty islamgha jat amaldary da kóp, al onday amaldar sopylyqqa ýndilerden, grek filosofiyasynan, hristiandyqtan engen»- delingen. 240-bet

Pәtuada «Allanyng  pendemen birigui hristiandyqtan yaghni, mýshrikterden engen» delinse, «Danalyq kitabynda» Q.A.Iasauy әuliye: «men - haqpyn» degen Mansúrday boldym» dep Allagha ghashyq bolyp, Allamen birigip ketkendigin aitady.  Ol turaly 11-hikmette:

IYә, dostar, pәk mahabbatty maqsat ettim,

Búl dýniyeni dúshpan tútyp jýrdim, mine.

Jaghamdy ústap haziretke siynyp keldim,

Ghashyq jolynda Mansúr sipat boldym, mine.

Ghashyq jolynda ghashyq bolyp Mansúr ótti,

Belin buyp, haq sýimekti bekem tútty.

Jәbir-japa, qorlaudy kóp esitti,

Ey, músylman, men de Mansúr boldym mine.

Ghashyq Mansúr «әna-Álhaqty» zarlap aitty,

Jebireyil kelip «әna-Álhaqty» birge aitty,

nemese,

«Ána-Álhaqtyn» maghynasyn bilmes nadan,

Dana kerek búl joldargha pәk, mardan 21- bet

108-hikmet

Mәruftey osy jolgha qadam qoysam,

Mansúrday jannan keship, dargha qonsam,

Dar astynda shabyttanyp haqty aitsam,

Búl is bolyp, ua rab, seni tapqaymyn. 134-bet

(Q.A.Iasauy Diuany hikmet Tegeran. «Ál-Húda» 2000-jyl..) delingen.

Ony qazaq: «әulie qúday emes, qúdaydan bylay emes» deydi.

ShÁKÁRIM әulie de Allanyng dostarynyng Qúdaymen birigetini turaly:

Jarynan bólek jany joq,

Tabatyn basqa Jary joq.

Asyqtan ayap qalatyn

Imany, maly, ary joq.

Jarynyng jany - jandary,

Jalyngha janbas tәnderi. 35-bet. (Shәkәrim. Imanym. «Arys» Almaty 2000 j.) dep ashyqtaydy.

«Qazaq dalasynyng júldyzdary» atty zerttteuinde sopylyq dәstýrding negizin qalaghan, әulie Qoja Ahmet Yasauiyge erekshe toqtalyp, «babamyzdyng haq joly» dep bagha bergen mýfty Á.Derbisәlining qalaysha әuliyening qúdaymen birigetindigin «bilmey» ony ózderi ataghan uahhabtarsha «mýshrikterden engen» deui týsiniksiz bolyp túr, bolmasa, sufizmge qarsy baghyttalghan uahhabittik soqqy dep bilgen jón.

Jәne atalmysh pәtuanyng 217-218-betterinde:

«Salafiyler nemese Uahhabilar dýniauy mәdeniyetke, ónerge (muzyka, teatr, kórkemsuret jәne t.b.) narazylyq bildirip, ony keshirilmeytin kýnә sanaydy» - dep, radikaldy islamnyng belgilerin aita otyryp, QMDB-nyng ózi muzyka aspaptaryn oinatu dúrys emes dep kesip aitypty.

Mәselen, biz mysal etip otyrghan kitapta «Shapaghat-núr» jurnaly oqyrmandarynyng saualdaryna QMDB-nyn sharighat, pәtua jәne diny ister bólimining mengerushisi, naib mýfty Muhammad Husayn qajy ALSABEKOVtyn jauaptaryn toptastyrypty. Onda atyraulyq Qayrat Qabyshevtyn:

«Men jaqynda úlymdy sýndetke otyrghyzyp, toy jasadym. Aghayynymmen aitysyp jýrip araqsyz ótkizdim jәne barynsha qyzyqty etuge tyrystym. Án aitylyp, by biylendi. Men ózimshe múnyng ózin jenis dep eseptedim. Dey túrghanmen, keybir namazhan kisiler: - búl haram, - dep ketip qaldy. Sonda músylmannyng toyy qalay boluy kerek?» degen súraghyna «Sharighat boyynsha qanday toy bolsa da muzyka aspaptaryn oinatu dúrys emes. Toy turaly Payghambarymyz (s.gh.s.): «Toydyng eng jamany, baylardy ghana shaqyryp, kedeylerdi qaldyryp ketu», - degen. Yaghni, toy jasaushy adamdardy alalamauy kerek» dep jauap beripti. 261-262-better

Á.Derbisәlining sózimen: «Bir - mәzhab, bir - últ, bir - din» dep aitar bolsaq, onda meshiting men medressen, jýrgizgen iydeologiyan, ústanghan baghynyn, aitqan uaghyzynnyng bәri -  «Bir - mәzhab, bir - últ, bir - dindegi» sharighat shenberinen shyqpauy kerek. Al, QMDB-nyng meshit-medresseleri osy talaptargha say ma?

Mәselen últtyq tarihymyzda «Bir - mәzhab, bir - últ, bir - dinnin» meshit-medresselerde qalay oqytylu kerektigin, ondaghy oqytudyng әdistemelik negizin alghash jasap, bar ómirin soghan arnap ótken attary әlemge mәshhýr bolghan fiyqh ghalymdary joq emes, jeterlik. Mәselen, Ál-FARABIYding «Ýlgili oqytu turaly traktaty» medresse ústazdarynyng túlghasy, ústaz ben shәkirt arasyndaghy qarym-qatynas jayyn qamtysa,  Ibn SINAnyn «Ýy sharuashylyghy turaly» enbegi de medressedegi shәkirt tәrbiyesine arnalghan. Q.A.Yassaui, S.BAQYRGhANI, A.IGÝNEKY syndy ruhany ústazdar tipti terenge ketken. Sol sekildi Ábu Rayhan әl-BIRUNI, әl-HOREZMI, Omar HAYaM, ÚLYQBEK, bertindegi ABAY, ShÁKÁRIM, Mәshhýr JÝSIPterding ruhany múralarynyng ózi qanday?!

Al, QMDB-nyng meshit-medresselerinde jogharyda attary atalghan islam ghúlamalarynyng enbekteri qamtylyp oqylady ma? Áriyne joq. Oqytylmaq týgili әrbirden song ol meshit imamdary qarsy ghoy attary әlemge tanylghan ol danyshpandargha. Tipten, olar «Ál-Farabi, Ibn-Sina babalarymyz osynday degen eken» dep, uaghyzdaryna da almady.

«HAZARIYa QASIRETI» «QAZAQIYa QASIRETI» ME?!

Qazirgi kezdegi elimizding ushyghyp túrghan ruhany mәselesi, diny alauyzdyq, kópdindilik, últtyq iydeologiyanyng joqtyghy ótken tarihtaghy «Hazariya qasiretin» kóz aldyna әkeledi. Endi osy arada biz qazirgi kezde Hazariya tarihynan ýlgi aluymyz qajet. Akademik R.BERDIBAY aghamyzdyng «Hazariya qasireti» dep atalatyn maqalasynda búdan myng jyl búryn ataghy jer jahangha mәshhýr bolghan Shyghys Europa jerindegi alghashqy iri memleket atanyp, imperiyalyq dengeyge deyin jetken, týrki júrtynyng bir tarmaghy sanalghan Hazar elining ótkenine arnayy toqtalyp, ol elding nelikten tarih sahnasynan joyylghandyghy, ol halyqtyng memleket basshylarynyng ústanghan sayasatyn, ruhany mәselesin, tilin, dinin tereng talday otyryp mynaday qorytyndygha kelgen:

1.      Hazariya qasireti, eng aldymen, qaghannyng kóz aldyndaghydan әrige zerdesi jetpeytin parasatsyzdyghyna, qanday memleketting de irgesi býtin boluy halyqtyng basym kópshiligi tútynyp kelgen din men tilding beriktigine tәueldi ekenine mәn bermey, dýniyening әr búryshynan kelgen missionerlerding jeteginde ketkendigine baylanysty;

2.      Elbasy qaghan hazar halqynyng tól mýddesin ayaqqa jyghyp, memleketke әr kezende kelip jayghasqan basqa halyq ókilderining shashpauyn kóterui jergilikti halyqtyng ruhyn óshiruge tikeley jaghday jasaghan;

3.      Hazariyada kópdindilikti qoldau sayasaty memleketting negizgi halqy hazarlardyng dәstýrine, ghúrpyna, ózara birligine orasan zalal keltirip, «sheksiz kosmopolitizmnin» ýstemdik qúruyna jol ashqan. Múnday kópdindilik Hazariyany elim, otanym deytin otanshyldyq sezim men senimdi joghaltqan, halyq kýndelik tirshiliginen basqany oilamaytyn tobyrgha ainalghan. Múnday eldi kez-kelgen dúshpan qausatyp, qúlgha ainaldyrugha mýmkindik tughan; ishtey tozyghy jetken memleket orys knyazi Svyatoslavtyng bir soqqysyna shydamay, kýli kókke úshuy osydan;

4.      Eng súmdyghy sol - Hazariya qaghany onyng ainalasy da din degen qasiyetti úghymdy oiynshyq kórip, tilding úshymen ghana aitatyn bolghan; qay kýni qanday myqty memleket ókilderi kelse, solardyng dinine bas shúlghyp, auanyna jyghylghan; aqsha, tartu әkelip berse, qas jaularymen de til tabysqan;

5.      Hazariya qaghanynyng qaysy din kýshti dep memleket shekarasyn ashyp qoyghany, pikirtalastaryn әdeyi úiymdastyruy qarauyndaghy elin tiridey óltirgenmen birdey edi;

6.      Hazarlar ejelgi din, seniminen adasyp, eli talan-tarajgha týsip, ózderi basqa júrttarmen miday aralasyp ketkennen keyin tilinen airyluy tanqalarlyq emes. Ghalymdar hazar tilining qazirgi múrageri qay til degenge tolyq jauap bere almay jýrgendikteri de elmen, dinmen birge tilding de joyyluynyng saldary... (R.Berdibay: «Hazariya qasireti». Bestomdyq shygharmalar jinaghy. 2-tom. Almaty Qazyghúrt. 2005, 79-80 bb.)

Mine osylaysha ne zattyq, ne ruhani, mәdeny eskertkishteri jóndi saqtalmaghan Hazariya imperiyasynyng tarih qúrdymyna ketip, onay joyyluynyng birden bir basty sebebi - ol memlekette de qazirgi bizdegidey «kópdindilikke», «jatdindilerge», «jat mәdeniyetterge»  rúqsat berilip, «diny bostandyq» bolghandyghynda. Osyny paydalanghan ol elding jaulary ózderining jat pighyldy maqsat-mýddesin jýzege asyrmaq bolyp, Hazariyanyng «din arqyly» birligin, yntmaghyn ketirmek bolyp kóptegen dinderdi qaptatyp bir tildi, bir últty, bir mәdeniyetti, bir dindi eldi endi, kóp dindi, kóp mýddeli, san mәdeniyetti elge ainaldyryp, ol elding ishinde mәdeniy-ruhany teketires otyn jaghyp syrttay qyzyqtap otyryp, aqyry birligi ketken, memlekettik mýddeni bilmeytin, alauyz eldi onay kýiretip tynghan. Aqyry hazar memleketining basyna qauip tóngende memlekettik mýddemen esh birikpeytin qaptaghan qauipti dinderding jeteginde ketken ol el óz Otanyn qorghaugha múrshasy kelmey, jauyna onay jem bolyp, qúl bolyp tarih sahnasynan osylay onay joyylyp tynghan bolatyn. Al, kóp mәdeniyetti, kópdindi elde ortaq bir últtyq, memlekettik mýdde, birlik bolmaytyndyghy aqiqat. Óitkeni әr qaysy dinning ózining mýdesi, kózdegen maqsaty bar.

Al, qazirgi bizding eldegi «kópdindilikti qoldau» sayasaty, osynday sayasattyng saldarynan tarih qúrdymyna ketken Hazariya sayasatymen para-par bolyp túr. Nege «Hazariya qasiretinen» ýlgi almaymyz. Tarihtan kórip, bildik qoy múnday sayasattyng týbining nege aparyp soqtyratyndyghyna. «Hazariya qasireti» «Qazaqiya qasireti» bolmasyna kim kepil! Birinshiden, búl sayasattyng qauiptiligin, qúrdymyn tarihtan oqyp bilsek, ekinshiden múnyng qazirgi kezdegi elimizdegi jat pighyldy dinderding «qauipti әreketteri» kózimizge kórsetip otyr ghoy!

Alash ziyalysy M.DULATÚLY: «Eger tarih oqysaq, paydasy bar isting qanday ekenin bilip, sony istemekshimiz. Zararly isten qashpaqshymyz. Búrynghynyng ondy isinen ýlgi almaqpyz» degenin eskersek, Hazariya tarihyn oqy otyryp, onyng zararly isinen qashpaq, nemese tarihy qatelikti qaytalamau biz ýshin asa qajetti, mindetti is bolmaq.

«Daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry» demekshi elimizding múnday diny jat pighyldy sektalardyng osynshama qauipti әreketterinin, ruhaniy-últtyq iydeologiyada toqyrauynyng sebebin biz әriyne elimizdegi «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» zanynyng әlsizdiginen dep bilemiz.

Sondyqtan da 1992 jyly 15-qantarda qabyldanghan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» zany  qayta qaralyp, ózgertuler engizu kerek ekendigin dәleldedi. Osyghan sәikes 2008 jyly «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» zanyna ózgertuler engizilip, ony Parlamentting qos palatasy maqúldap, Preziydentke úsynghan bolatyn. Elbasy atalghan jobany Konstitutsiyalyq Keneske jiberdi. Qazirgi kýni zang jobasy Konstitutsiyalyq Keneste qaralyp jatyr. Degenmen Konstitutsiyalyq Keneste jatqan «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» zang jobasynyn  4-babynda: «Barlyq dinder men diny birlestikter zang aldynda birdey. Eshbir din nemese diny birlestik basqalargha qaraghanda eshqanday artyqshylyqtardy paydalanbaydy» - delingen. Yaghni, qayta qaralyp, tolyqtyrular engizildi degen zang jobasynyng ózi búrynghy zannan esh aiyrmashylyghnyng joqtyghyna kóz jetkizu qiyn emes. Ol zang jobasy  boyynsha, qazaq halqynyng ghasyrlar boyy ústanyp kelgen dәstýrli islam dini men sektalar teng qúqyly bola alatyndyghy aidan anyq kórinip túr.

Europa memleketterinde biz siyaqty «qaptaghan dinderge» esigin aiqara ashyp otyrghan joq qoy. Osy mәselelerge oray deputat Berik BEKJANOV ótken jyldary mәjilisting otyrysynda, órkeniyetti elderde tyiym salynghan diny aghymdardyng elimizde esh kedergisiz jýrgizip otyrghan qauipti qyzmetine alandaushylyq bildirip, QR Ýkimetine, Bas Prokurotura, Últtyq qauipsizdik komiytetine deputattyq saual joldaghan bolatyn. Mәselen, búl elderde dәstýrli emes dinder ómir sýrgenimen, is-jýzinde emin-erkin qyzmet etuge mýmkindikteri joq. Mәselen, Italiya, Ispaniyada jana diny qozghalystar, diny birlestikter statusyna ie emes. Sonymen qatar tolyqtyryldy degen zang jobasy boyynsha, Qazaqstanda kәmeletke tolghan 50 azamat bas qosyp diny birlestik qúrugha qúqyly ekendigi aitylsa, Belgiyada on myndaghan sangha, Avstriyada  - 16 myn, Chehiya - 10 myn, Rumyniyada - 20 myngha jetpey diny birlestik statusyn alu mýmkin emes.

2008 jyldyng 24 mausym kýni Nazarbaevtyng tóraghalyghymen ishki sayasat jәne iydeologiyalyq júmys mәseleleri boyynsha jinalys ótkizildi. Jinalys barysynda Preziydent qazirgi kezendegi ishki sayasattyng negizgi basymdyqtaryn belgiledi. Elbasy býgingi kýngi iydeologiyalyq salada sheshushi basymdyq dep - «Últtyng túraqty damuy», «memlekettilikti nyghaytu», «Últtyng birligi» jәne «Keleshekke senim» qúndylyqtaryn negizdedi.

Al, Elbasy atap kórsetken ishki sayasat jәne iydeologiyada sheshushi ról atqaratyn «Últtyng túraqty damuy», «Memlekettilikti nyghaytu», «Últtyng birligi» jәne «Keleshekke senim» qúndylyqtaryna qauip bolyp tónip túrghan da basqa emes әueli osy biz jogharyda atap kórsetken dinder tarapynan ekendigi jasyryn emes qoy! Nelikten endi olargha tiym salyp, olardy auyzdyqtamasqa! Qazaqty endi olar toz-toz etkeninen basqa eshtene qalmady ghoy! «Tórteu týgel bolsa tóbedegi keledi» dep, babalarymyz aityp ketkendey osynday sayasatpen biz qazaq halqy  tórteuimizdi týgendemek týgili barymyzdan aiyryp, ghasyrlar boyghy mәngýrttengen elimizge jyghylghan ýstine júdyryq bolyp túrghan joq pa?!

Elim dep eniregen «kókbóri tekti, Alash úrandy» ziyaly qauymy múnday súmdyqqa qanday shara qoldanu kerek. Osynday syn saghatta ýn-týnsiz jatu bizding azamattyghymyzgha syn bolmaq. Alash arystary sonau qyrghyn, qylyshynan qan tamghan zamanda, óz basynan últ mýddesin joghary qoyyp, tendikti aqyryp súrap, aqyry sol jolda mert bolmady ma?! Al, bizding ayaq-qolymyz bos, sol erlerding arqasynda jetken osynday zamanda otyryp múnday «súmdyqqa» qarsy túrmasaq qazaq degen elding namysyna syn ghoy! Qalay jauap bermekshimiz keleshek úrpaq aldynda?! Endigisin ózing jaz, birigip ýn qosyp, әreket eteyik ziyaly qazaq qauymy!

Sózimning sonyn Alash alyby Ghúmar QARASh babamnyng sózimen ayaqtaymyn.

Ajdaha alty basty jaudan qorqam,

Býldirgen el arasyn daudan qorqam,

Kýlimdep kirip, ishki syryndy alyp,

Qúrylghan ayaq-asty audan qorqam.

Erteden keshke deyin bir is etpes,

Jatyp ish jalqau - deni saudan qorqam.

Kim kórse soghan aitqan syrdan qorqam,

әngime syrdyng týbi jyrdan qorqam.

Sýzilip, súpysynyp dindi satqan,

Tanqy múrt, taspa qara, súrdan qorqam.

Búlghaqtap qúr bilimsiz, aghymgha erip,

Bilgendi eliktegen zyrdan qorqam.

Asyghys istey salghan isten qorqam,

Qandary tasqan qara kýshten qorqam.

Dos bolyp, birge jýrip qastyq etip,

Tysyna qayshy kelgen ishten qorqam,

Kóruge bek әdemi bolsa daghy,

Qúbylma tez onatyn týsten qorqam.

Halyq - ol da Qúdaydyng bir esimi. Dos bolyp, birge jýrip qastyq etetinderding kim ekenin nemese, tysyna qayshy kelgen ishti әli-aq ajyratyp alady halqym. Alla jar bol qazaqqa!

Osynau almaghayyp dini de pәni de qatty adasqan zamanda tapsyrdyq Ózine Alashymdy!!!

 

Áziret BARBOL

(«Qazaqstan» aptalyghy, №2 (293), 28.01.2010

«ATA-BABADAN QALGhAN DÁSTÝR DEP QAShANGhY DALBALAQTAY BEREMIZDEPTI IMAM»)