Qazaqstan Preziydentining kenesshisi Ermúhamet Ertisbaevtyn: «Sen qazaq nemese oryssyng ba, múnda sening jeke ýlesing joq. Múny maqtan etip, әr búryshta aighaylau - seysenbi nemese júmada tughanyndy maqtan etumen birdey» degen sózderin basylymdar jarysa jariyalady. Shynymen últ ýshin maqtanu kerek pe? Últtyq maqtanysh keudomsoqtyqqa soqtyra ma, әlde últqa layyq bolu iygi úmtylysyna jeteley me?

Qazaqstan Preziydentining kenesshisi Ermúhamet Ertisbaevtyn: «Sen qazaq nemese oryssyng ba, múnda sening jeke ýlesing joq. Múny maqtan etip, әr búryshta aighaylau - seysenbi nemese júmada tughanyndy maqtan etumen birdey» degen sózderin basylymdar jarysa jariyalady. Shynymen últ ýshin maqtanu kerek pe? Últtyq maqtanysh keudomsoqtyqqa soqtyra ma, әlde últqa layyq bolu iygi úmtylysyna jeteley me?

Mening esime birden Tbiliy­siy­degi aula sypyrushy oraldy... Eki jyl búryn gruzin shahary ortalyghynda beyne sujet tý­sirip jýrip, sómkemdi janymdaghy qúr­byma ústatqanmyn. Ol da júmysqa berilgeni sonshalyq, ony kóshening jiyegindegi jenil kó­likting ýstine qoya salypty. Sóm­ke sol kýii tars esimizden shyq­qan. Tek júmysty sәtti ayaq­tap, kafege kelgende ghana jalma-jan sómkemdi izdedim. Bóten elde tólqújatym men barlyq aqshadan aiy­ryludyng auyrtpalyghyn oi­lap, kózimnen jas ilezde yrshyp shyq­ty. Jýgirip kólikter túrghan jerge jetkenimmen, mәshiyne jym-jylas joq...Salym sugha ke­tip, jaqyn túrghan dýkenge kirip, satushygha mәn-jaydy aitqanym sol-aq eken, ol birden aula sy­pyru­shynyng bir sómkeni әkelip bergenin habarlady. Qarasam, me­ning sómkem! Ishine eshkim qol súq­paghan.
Sol kezde tym júpyny kiyin­gen, ayaghyn syltyp basqan jarym­jan aula sypyrushynyng ózi de kel­di. Men rizashylyghymdy ýiip-tógip, qomaqty qarjy sa­lyn­ghan әmiyanymnan onshaqty lariydi (gruzinderding valutasy - red.) suyryp alyp, oghan syiaqy retinde úsyndym. Biraq qansha jalynghanymmen, ol aqshany aludan ýzildi-kesildi bas tartty. Tek: «Gruzinder bóten bireuding zatyn almaydy ghoy.
Búl - sizding dýniyeniz», - dep sy­payy jauap berdi. Sodan keyin úyaly telefondaryn joghaltyp, olar­dy jyldam tauyp alghan qúr­bylarym da shynymen «gruziyn­der­ding bó­ten zatty» almaytyndy­ghy­na san mәrte kóz jetkizgen. «Gru­zinder kedey bolsa da, tәkәp­par» dey­tinbiz qaljynmen.
Sonday tәkappar gruzinning biri - Tbilisiydegi mening etikshi kór­shim edi. Aurushang әri jalghyz basty qart gruzinning qamqor­shy­sy joq. Tek etik tigip, tapqan ta­bysyna nany men suyn әreng aiy­ratyn. Bizding aulanyng túr­­ghyn­dary jinalyp, anda-san­da oghan azyn-aulaq aqsha jinap beretin. Biz de oghan jәrdem bolsyn degen oimen etigimizding jibi sógilse de, soghan qaray jýgiretinbiz. Bir ghajaby: qart gruzin úsaq jóndeu júmys­ta­ry­na eshqashan aqsha almaytyn. Tegin. «Biz kórshi emespiz be? » dep tandana jauap beretin tә­kap­par gruziyn. «Gruzin ýshin kór­shi tuyspen ten». Sol kezde ma­ghan: «Eger halqynyng izgi qa­­­siyetterine tirek bolsa, últtyq tәkapparlyq jaman qasiyet pe?» degen oy kel­gen.
Gruzin ekenin maqtan tútatyn jan­nyng biri - halyq әrtisi Vah­tang Kikabidze. Gruzinder jay­ly sóz bolghan kezde erekshe óni ki­rip, otandastary jayly baryn­sha sýiispenshilikpen bayanday jó­neletinin kezdesken jannyng bay­qamauy mýmkin emes. Ol Gruziya men Resey arasyndaghy arazdyqty esh týsine almaydy. «Gru­zinder sonday qonaqjay ha­lyq qoy!» - dep múnaya oigha sho­ma­tyn halyq әrtisi. Tamyz qaq­ty­ghysynan keyin Resey pre­­ziy­dentining ordeninen de, Kremlidegi me­rey­toylyq konser­ti­nen de bas tart­qa­ny bar. Onyng boyynda últ­shyl­dyq pen pat­riotizm әdemi ýi­lesim tapqan.
Kavkaz jurnalistika mek­tebindegi bizding tobymyzda she­shesi orys, әjesi polyak yaky ne­mis, tipti әkesi grek gruzin qyz-jigitteri oqityn. Biraq óz­derin basqa últqa jatqyzu olar­dyng qaperine de kirmeydi. Bar­lyghy aghylshyn tiline sonsha jetik bolsa da, bir-birimen bóten tilde sóileskenderin kórgen emespiz. Óitkeni olardyng bәri gru­zin ekendikterin maqtan túta­tyn. Al almatylyq qúrbym ózi­ning qoja ruynan ekendigin este ústap, tanysqanda arab «tekti» ekendigin aitudy úmytpaytyn. Onyng orys tildi «arab» qazaq ekendigine olar tan-tamasha qa­lys­qan.
Aytpaqshy, gruzin halqynyng ishinde de, tipti gruzin tilinen óz­ge­she óz tilderinde sóileytin meg­relder men svandar tәrizdi on bes shaqty subetnikalyq top bar. Biraq onysyn eshkim әspet­tep, sol arqyly maqtanudy da, basqalardan oghashtanudy da oilamaydy. Onyng esesine olar jayly anekdottar jeterlik. Gru­zinder ózderining kemshilikterine kýle qarap, óz-ózderin qyljaq etu­den arlanbaydy. Al, mysaly, she­neunikterining Gruziyanyng qay týkpirinen, qay toptan ekendigin bilu men ony taldau - olar ýshin qy­zyqsyz. Jershildik - maqta­nysh kózi emes. Bir últqa qatysty­lyq­ty sezinu - tútastyqty saq­tau ke­pili tәrizdi. Ár gruzin dosym óz mәdeniyetin, tarihyn, últtyq qasiyetterin maqtan tútatyn. Dini men tiline qúrmetpen qaraydy. Sol arqyly basqalardyng da ony qadir­leuin qalaydy. Ózderi «na­ghyz gruziyn» bolugha úmtylady. Olardyng óz últyn maqtan etui, últtyq kelbetin saqtau kataliy­zatory tәrizdi. Últ degenimizding ózi «tarihy taghdyrdyng ortaq­ty­ghy, birligi» ekendigin orys fiy­losofy Berdyaev aitqan. Al osy birlikti týisinudi filosof últ­tyq sanagha jatqyzghan.
Ertisbaev myrza «qazaq ne­mese orys bolumen» maqtanudyng maghynasyzdyghyn sóz etkende, nemis filosofy Artur Shopen­gauerding «eng arzanqol maqtanysh - últtyq maqtanysh» degen әigili frazasyna arqa sýiese kerek. «Iri jeke túlghalyq qasiyetter tәn adam ózining últyn ýnemi baqylay otyryp, eng aldymen onyng kemshilikterin kórsetedi. Al eshtenesimen maqtana almaytyn beyshara jalghyz mýmkindikke jarmasyp, últyn maqtan tútady. Ol onyng kemshilikteri men aqy­maqtyghyn sýisine qorghaugha dayar» degen bolatyn әigili oi­shyl. Shopengauerding últ jayly oi­laryn oqy otyryp, onyng ne­mis últy jayly tәptishtep aity­la­tyn tústaryn qalys qaldyru qiyn. Ekinshi jaghynan Berdyaev últ­tyq sananyng eki týri bar eke­nin aitqan. Alghashqysy - shy­ny­men halyqtyng stihiyaly erekshe­lik­terin әspettep, eshqanday syn­gha jol bermeu. Biraq «últtyq sananyng odan da jogharyraq týri bar. Ol ýshin últtyq bolmys - ózin synau men qayta tәrbiyeleudi ta­lap etetin shygharmashylyq tap­syrma».
Ghasyrlar boyy bodandyqta bolghan qazaq últy ýshin últtyq keu­demsoqtyqqa, shovinizmge úry­nu qaupi ýlken be? Álde últ­tyq negizinen aiyrylu qateri basym ba? Últymen emes, ruymen maqtanu, óz tilinde sóileuge qym­synu, óz mәdeniyeti men tarihyna at ýsti qarau, últtyq tәkapparlyq­tan emes, últtyq kembaghaldyqtan habar bermey me? Sol siyaqty basqa últty jau kóru, bәrinen tek qazaqy erekshelikterdi izdeu, olar­dy qorghashtay qoru, kseno­fobiya - últtyq maqtanyshtyng emes, taghy sol kishi últtyng kemba­ghal­dyghynyng kelesi bir sindrom­dary emes pe? Fransuz últynyng abyroyly perzenti - aljir tekti fubolist Ziynedin Zidan. Biraq onyng әke-sheshesining basqa elde tuuy onyng Fransiya últynyng qaharmanyna, onyng sýiikti úlyna, eng tanymal túlghalarynyng birine ainaluyna esh kedergi ja­saghan joq. Últtyq negizde sayasy iyirim­ge týsirmekshi bolghan kýsh­ter­ge Zizu toytarys berip, әke­sining aljir ekendigin úmyt­pau­men birge Fransiya ózining eli eken­digin, sol ýshin kýresetindigin ashyq mәlimdegen.
Olay bolsa, últ ýshin maqta­nysh­ty últtyq kembaghaldyqqa qarsy ineksiya retinde payda­lanu­gha bolmas pa? «Maqtanyshty basyp, tipti ony әlsiretip qajeti joq. Ony tek layyqty maqsat­tar­gha baghyttaghan jón» degen bolatyn kelesi bir europalyq filosof Gelivesiy. Últ ýshin maqtanyshty qalyptastyru el birligin arttyrugha, onyng sapalyq jaghynan jogharylauyna, últtyq mәdeny komponentin saqtaugha kómekteser edi.

Taqyrypqa oray

Múrat Áuezov, mәdeniyettanushy:
- Ár qazaq óz últyna ghashyq boluy kerek. Qazaq últy oghan to­lyq mýmkindik beredi. Eldi ezip tas­taghan tarihy kezenderde osy qa­siyetten aiyrylyp qalghan uaqyt boldy. Halyq, últ bolu ýshin osy ghashyqtyq sezimdi qayta tiriltu qajet.
Birinshi qadam - óz halqynnyng ada­my qasiyetterindi ashugha tolyq mýmkindik beretindigine senu. Ekinshisi - jauapkershilikti moyyndau. Osy últtyng ókili bo­la túryp, últjandy azamat re­tinde ne istey alamyn? Osy tús­ta jana mәseleler tuady. Eger әr adam óz últy ýshin maqtanysh pen jauapkershilikti sezinse, últ yntymaqtyghy artady. Búl sapa­da qazaq eldegi basqa últ­targha úiytqy bolady. Biraq sonyng negizi jýregi, sanasy qazaq últy bolyp, onyng jaqsy qasiyetteri solargha da tarap sinui kerek.

Jәnibek Sýleev, publisist, jurnalist:
- Bizde últtyq maqtanyshqa ainalatyn nәrse az. Kenes Oda­ghy kezenin alsaq, bәri Úly Otan soghysy kezindegi jenis pen sol kezdegi qaharmandardy maqtan etetin. Odan keyin jana dәuir tudy. Búl kezde biz kóne tarihy kezendi eske týsirip, han, batyr babalarymyzdy maqtanyshqa ainaldyrugha tyrystyq. Biraq múnyng ózi jalpygha birdey emes. Árkim óz batyryn shyghara bas­tady...
Ekinshiden, maqtanysh bolatyn nәrsening ózinen últ maqtanyshyn jasay almaymyz. Oghan qazaqtyng ózi kinәli. Mysaly, ash-jalanash jýr­sek te, Úly Otan soghysy ke­zin­de halqymyz 92 Kenes Odaghy­nyng batyryn shyghardy. Biraq onyng ózi kóp jerde aitylyp, jazyla bermeydi. Mústafa Shoqay turaly әli kýnge deyin qo­gham­da әrtýrli pikir bar. Gru­ziyn­der bolsa, odan bayaghyda últ qaharmanyn jasar edi.
Qazaq ózining kishkentay nemese úly jetistigin aghymgha týsirip, ortaq tabysqa ainaldyra almay­dy. Nege? Óitkeni olardyng óz­de­ri bir-birin týsinip bolghan joq. Gruzinder de ishtey ózara top­targha, taypalargha jikteledi, bi­raq gruzin taqyrybyna kelgende olar júmyla qalady. Memleket­tik syilyqqa úsynylghan kezde jazushy Iliyas Esenberlinning ar­tynan Mәskeuge bir vagon aryz kelse, Dombadzening arty­nan bir vagon jemis-jiydek kel­gen­digi turaly әngimeni bilesiz... Biz - ortaq qazaq dýniyesimen maq­ta­nu ýshin әli yntymaqtas­tyghy az elmiz.

«Ayqyn» gazeti, 04.02.10.