Qazaq sayasatkerleri arasynda shoqtyghy bólek bir azamat bar. Ol - Dos Kóshim. Bólek deytinimiz - ol biylikke de, demokratiyalyq oppozisiyagha da oqshau túlgha. Eshqaysysyna sinispegen, eshqaysysymen «bylghanbaghan». Sonau 90 jyldardyng basynan memleketten tys úiymdarda qyzmet etken, týrli últtyq qozghalystardyng basy-qasynda bolghan, býginderi Múhtar Shahanov bastaghan últ azattyghyn ansaushylar qozghalysyna qolghabys etken Dos myrza - bizding «DAT, taqsyr!» aidarynyng býgingi qonaghy.

- Dos myrza, siz qalay oilaysyz, doktrinanyn  dýrmegimen bas kótergen últtyq qozghalys  Aq ordanyng qúshaghynda túnshyghyp bara jat­qan joq pa? Últ mýddesin kózdegen ekpin men jiger bastap­qy betinen sayabyrsyp qalghan siyaqty...

Qazaq sayasatkerleri arasynda shoqtyghy bólek bir azamat bar. Ol - Dos Kóshim. Bólek deytinimiz - ol biylikke de, demokratiyalyq oppozisiyagha da oqshau túlgha. Eshqaysysyna sinispegen, eshqaysysymen «bylghanbaghan». Sonau 90 jyldardyng basynan memleketten tys úiymdarda qyzmet etken, týrli últtyq qozghalystardyng basy-qasynda bolghan, býginderi Múhtar Shahanov bastaghan últ azattyghyn ansaushylar qozghalysyna qolghabys etken Dos myrza - bizding «DAT, taqsyr!» aidarynyng býgingi qonaghy.

- Dos myrza, siz qalay oilaysyz, doktrinanyn  dýrmegimen bas kótergen últtyq qozghalys  Aq ordanyng qúshaghynda túnshyghyp bara jat­qan joq pa? Últ mýddesin kózdegen ekpin men jiger bastap­qy betinen sayabyrsyp qalghan siyaqty...

- Kez kelgen mәselede naqty maqsat boluy kerek. «Doktrinagha» baylanysty naqty maqsat - birinshiden, «qazaqstandyq últ» degen sóz ashyq aitylmasa da, sol qújattyng ózegi, negizi bolyp túrghany belgili, sondyqtan osy qújatty talqylaudy toqtatu boldy.  Ekinshiden, mýmkindik bolsa, bizding tarapymyzdan «doktrinagha» balama qújat dayyndap, ony da halyqtyng talqysyna salu. Ýshinshiden, biylikpen qatar otyryp, bizding da­yyndaghan últtyq tújyrymdamany negizge ala otyryp, jana qújat jasaugha alyp kelu. Meninshe, osylardyng barlyghy derlik jýzege asqan siyaqty. Áriyne, barlyghy men oilaghanday boldy dep aita almaymyn, sebebi, keybir mәselelerge (mysaly, talaptardy dayyndaugha) tikeley aralasa almadym. Aq orda әli bizderdi qúshaqtay qoyghan joq siyaqty. Biz olardyng qúshaghyna syimaytyn on million qazaq ekeni­mizdi úmytpalyq.

- Jylannyng ayaghyn kórgen qu biylik últ janashyrlarynyng qolynan belsendilikti alyp qoydy degen pikir bar, siz osyghan ne deysiz?

- Meninshe, «Doktrina» arqyly biylik qazaqtardy taghy bir oyatyp, namysyn qozghady. Eger olardyng «últty oyatu» degen baghdarlamalary bolsa, eptep jýzege asyp jatqan siyaqty. Al «últqa kim kóbirek qyzmet jasaydy» degen jarys bolsa, óz basym, belsendilikke de, tugha da talaspaymyn. Áriyne, olardyng belsendiligi - halyqty aldau jolynyng biri de bolar, biraq halyq әrbir aldanghan sayyn ashyna týsetinin de esimizden shygharmayyq.

- Júmysshy toby Astananyng aq boranyna qamalyp alyp, qazir ne tyndyryp jatyr? El ishine búl jóninde aqparat taramay jatqan son, neshe týrli qanqu sóz shyghatyn әdeti bar...

- Astanada últtyq mәselege baylanysty qújatty dayyndaytyn, shartty týrde «biylik» jaghy men «últshyldar» jaghynyng әrqaysysynan 10 adamnan  kiretin komissiya qúryldy. Onyng ishinen júmysshy toby jasaqtaldy. Oghan «bizding jaghymyzdan» Amangeldi Aytaly, Aydos Sarym, Dosmúhammed Núrahmet jәne men kirdim. Ayta ketu kerek, qújattyng aty turaly әli naqty bir sheshimge kelgen joqpyz. Júmysshy tobynyng dayyndaghan qújatyn komissiya bekitetin boldy. Sonymen qatar komissiyanyng zandy statusy turaly da mәsele qaraldy.

- Aytpaqshy, Dos myrza, elding enkeygen ensesin kóteretin últtyq mәseleni úran etkende, júmys tobyn qúrayyq degen qushighan uәjge nege kóne saldynyzdar? Mәseleni preziydentting aldyna deyin jetkizip, onyng jarlyghymen memlekettik komissiya qúrghyzu jónindegi talapqa tabandap jatyp almadynyzdar ma?

- Júmysshy tobyn qúru mәselesi Múhtar Shahanovtyng qoyghan talabynyng ýshinshi tarmaghynda túr. Ony dayyndaugha, ókinishke qaray, men qatysqan joqpyn. Sondyqtan búl jerde Múhtardyng «uәjine» biylik kóndi degen dúrys bolatyn shyghar.

- Búl súraqty qoyyp otyrghan sebebim: Múhtar Shahanov kótergen, ony sizder qostaghan qazaqtyng últtyq mýddesine qatysty mәseleni preziydentting ózi ghana sheshe alady. Bizding eldegi múnday qalyptas­qan  jýiege sizding kóziniz әbden jetti dep oilaymyn. Nemese «hudoy kones» Preziydent әkimshiligining basshysy Musin men Senat tóraghasy Toqaev qana Shahanovqa tendes túlgha bola alar edi. Basq­alary - peshka!  Jiyrma jyldan beri biylikpen teketiresip jýrgen siz múny biluiniz kerek edi ghoy?

- Mening de pikirim osynday. Biraq sayasatta belgili bir túlghanyng kótergen tuyna jarmasu - jaqsylyq әkelmeydi. Eger Múhang búl mәseleni kóterse, bizder ózimizding keybir pikirlerimizdi toqtata túruymyzgha tura keledi. Áytpese keyinnen «biz bylay qylar edik, sender búzdyndar» degen sózderdi estiymiz. Sondyqtan «doktrina dauy» túsynda biz Múhtardyng qasynan tabyldyq, sol kisining sózimen jýruge tyrystyq. Balama qújatty dayyndaugha da sol kisining tapsyruymen kiristik. Qansha adam bolsa, sonshama pikir tuady. Al sayasiy-qoghamdyq júmysta jýrgenderding әrqaysysy - bir túlgha.

Ashtyqtyng toqtaghanynyng ózine qanshama qarsylar tabylghanyn biletin shygharsyz. Qantardyng ortasynda meni Taldyqorghan qalasynyng qoghamdyq úiymdary shaqyrghan, sol jerdegi eki saghat uaqytym Múqandy qorghaugha, «aqtap alugha» ketti...

- Bәlkim, Múhtar Shahanov júmys tobynyng teng tóraghasy bolsa, mәmile ýstelining basynda últ patriottarynyng mәrtebesi de joghary bolar edi. Al Múhannyng orynbasarlyq  jaghdayynda últshyldar komandasy ekinshi rólge týsip qalmay ma? Yaghny búl - biylik taghy da kezekti sayasy oiyngha kirisip, ýlken sharuanyng bastama-tizginin tartyp aldy degen sóz...

- Siz búl jerde eki týrli mәseleni aralastyryp alghan siyaqtysyz. Bizding «doktrina» jónindegi mәselege kelsek, ol jerde eki jaqtan eki tóragha bolsyn degenge kelistik. Al «Memlekettik tildi 2010-2020 jyldardyng arasynda damytu» jónindegi baghdarlamagha kelsek, ol jerde Múhtar Shahanov orynbasar boldy. Mem­lekettik baghdarlamany memlekettik meke­meler jasauy kerek, búl jerde biz­ding «ekinshi rólge» týsuimiz zandy siyaqty.

- Áriyne, júmysshy tobyna jetekshi bolghan ministr Qúl-Múhammed qazaqqa jany ashityn azamat. Biraq ol jogharghy memlekettik biylikting kóniline jaqpaytyn mәseleni júmys tobynyng otyrysynan syrtqa shyghara almaydy ghoy... Bizding elde «últtyq mýdde» jәne «kreslolyq mýdde» degen bir-birimen qabyspaytyn úghymdar tughan joq pa, Qúl-Múhammed osynyng birinshisine qúl bola alady dep oilaysyz ba?

- Ómirimde bes minut sóilespegen, eshqashan aralaspaghan adam turaly esh­qanday pikir aita almaymyn.

- Al endi siz oqyrman qauymgha mynany týsindirinizshi: sizder últ birligine qatysty doktrinagha balama tújyrymdama úsynghan kezde, últ mýddesine say barlyq qordaly mәselelerdi kótergen edinizder. Al sayasy sheshim shygharugha shamasy kelmeytin ministrlikting ayasynda qúrylghan júmys toby tek qana til mәselesin qozghaytyn bolypty. Búl últshyldardyng «jelin shygharyp jiberudin» amaly emes pe?

- Búl súraqta taghy da týsinbestik oryn alady. Birinshiden, «doktrina» men «mem­lekettik tildi damytu baghdarlamasy» - eki týrli mәsele. Ekinshiden, osy qújatty da­yyndaghan adamdardyng biri retinde «balama tújyrymdamagha» últtyng qordalanghan mәselesining bәri kirdi dep aita almaymyn. Bizder belgili bir (biylikting «doktrinasy») qújatqa balama tújyrymdama jasadyq, demek solardyng qalpymen jýruge tura keldi, biraq kózqaras qazaqtiki boldy. Ángime osynda ghana.

- Jón-aq delik. Degenmen júmys toby tilge qatysty biraz mәselening mәmilesin tauyp,  sheshimin kýtetin súraqtar toptady deyik. Odan әri ol mәseleler qayda baryp tireledi, qanday ókiletti organ onyng sheshimin shygharady? Osy mehanizmning jóni qalay bolmaq?

- Mening estuimshe, búl baghdarlama Preziydentting jarlyghymen bekitiletin kórinedi. Demek, «jaqsy niyet» bolyp qalyp qoymaydy, zandyq status alady. Ony oryndau - ýkimetting mindeti. Mehanizmin de solar anyqtaydy. Al júmysshy tobynyng mindeti - ózderining oi-pikir­lerin beru, sol mehanizmderin kórsetu. Eger osyny kórsete almasaq - bizge sert, al ony jýzege asyra almasa - ýkimetke sert.

- Doseke, júmysshy tobynyng júmysyna demokratiyalyq oppozisiya ókilderi nege tartylmady? Olardy qatystyrmau biylik tarapynan qoyylgh­an talap boldy ma, joq әlde onyng basqa týsinigi bar jaghday ma?

- Búl súraqty ministrge qoyghan dúrys bolady. Óz basym, eshqashan «meni mynau komissiyagha engiziniz» degen adam emespin.

- Aytpaqshy, balama tújyrymdamanyng jobasy oppozisiyalyq basylymdar betinde jaryq kórdi. Al ózderin tәuelsizbiz dep jýrgen bas­qaday gazetter ýn-týnsiz qaldy. Sonda olargha qazaq mәselesi qyzghylyqty bolmaghany ma?

- Tәuelsiz gazet kórsem - kózim shyqsyn! Barlyq basylymdardyng óz qoja­yyny, ózining sayasy joly, maqsat mýddesi bar. Oghan renjuding de qajeti joq, búl - barlyq elderde bar qúbylys.

- Qazaq mәselesinde  oppozisiya bey-jay qarap otyr degen synarjaq pikir bar, Doseke. Siz osyghan qalay qaraysyz? Búghan qarsy uәj aitar bolsaq, qazaq jerin sheteldikterge bergizbeu jóninde ótken songhy mitingini de oppozisiyalyq «Azat» partiyasy ótkizbep pe edi?

- Osy «synarjaq» pikirdi men de qoldaymyn. Moyyndauymyz kerek, jiyrma jylda bir saghattyq bir jiyn ótkizu - maqtanugha túrarlyq jenis emes. Men olardyng partiyalyq baghdarlamalarynan qazaq mәselesin kórgim keledi. Ókinishke qaray, kóre almay otyrmyn. Partiya - halyqtyng bir bóligi ghana. Al últtyq mýdde odan anaghúrlym joghary. Býginge deyin jýzege aspay otyrghan Últtyq mýdde qazaq jerindegi әrbir sayasy partiyanyng baghdarlamasynan oryn  aluy shart.

- Aytpaqshy, últ patriottary sanatyna jatatyn birde-bir úiymnyng qarsylyq aksiyasy retinde birde-bir miting ótkizgenin estimeppin...

- Últtyq mәsele tek jiyndarmen ghana sheshilmeydi. Últtyng ruhyn kóteru, namysyn oyatu júmystary jan-jaqty, keshendi is-әreketterdi talap etedi. Al keshegi jeltoqsan aiyndaghy últshyldardyng bas kóterui - osy nasihat júmystarynyng naqty nәtiyjesi dep bilemin.

- Últtyq maqsattaghy úiymdar arasynda búghan deyin auyzbirlik joq edi. Qazir osy kesapat keteyin dedi me, joq әlde biylikting týrtpekteuimen jýrgenderi lang salu,  iritki shygharu rayynan janylghan joq pa?

- Auyzbirlik - biylikting týrtpek­te­uine, «shpiondar» men «agentterdin» júmysyna qaramaydy. Sondyqtan da ony auyzbirlik dep ataydy. Eger joldan qo­sylghan arandatushynyng sózine eretin bolsaq, auyzbirlikting bolmaghany. Demek ki­nәni biylikten emes, ózimizden izdeuimiz kerek.

Adamdardyng sózine emes, naqty isine bagha beruimiz qajet. Jamandau, kýie jaghu  siyaqty tәsilder ózining jemisin beretin bolsa - eshqashan toqtamaydy, al odan eshqanday nәtiyje shyqpasa - ózinen-ózi qalady.

Bizge sayasy mәdeniyet jetispeydi. Ony moyyndauymyz kerek. Meninshe, bizding maqsatymyz bir, biraq sol jolgha baratyn sýrleuimiz kóp. Osy joldardy tandau mәselesinde talas-tartystyng boluy әbden mýmkin, biraq ol jalpy múratty joqqa shygharmaydy.

- Dos myrza, kezinde «Egemen Qazaqstan» gazetinde «Dos jylatyp aitady» degen maqalanyz shyqqan edi. Sonda sol kezdegi oppozisiyagha qatys­ty biraz mәseleni shymbayyna batyryp aitqanynyz esimde. Al endi mýmkindik tuyp, Nazarbaevpen betpe-bet jolygha qalsanyz, kózine shúqyghanday etip, «DAT», taqsyr!» dep, ne aitar ediniz?

- Mening eki maqalamdy oqyp shyghynyz der edim. Birinshisi - «Últtyq memleketting myzghymas sharttary», ekinshisi - «Jeke basqa tabynushylyq degenimiz ne?» degen maqala. Ekeui de «Jas alashta» jariyalanghan.

- «Mýmkindik tua qalsa» degendi Altynbek marqúmnyng bir әngimesine qatysty da aitugha bolady. Kózi tirisinde Altyken: «Dos jylatyp aitadyny» ministr bolyp túrghanda, oppozisiyagha qarsy men jazdyryp, «Egemenge» bergizgen edim...» - degen edi, Doske...

- Búl oqighanyng tarihy mynaday: Men Ákejan myrzamen bes-alty ay birige júmys istedim. «Ádil saylau jolynda» degen qozghalysty da birlese qúrdyq. Men sol qozghalystyng basshysy retinde, ol sol qozghalysqa mýshe bolyp kirgeni ýshin ýstimizden is te qozghaldy, әkimshilik jolymen sotqa tartyldyq. Sol uaqyttardyng ishinde Ákejangha últtyq mәselege basa kónil audaru qajettigin talay aitqan bolatynmyn. Ókinishke qaray, ol kisi basqar­ghan partiyanyng baghdarlamasynan qazaq mәselesin kóre almadym. «Dos jylatyp aitady» maqalasy osyghan baylanysty syny túrghyda jazylghan bolatyn. Últtyq mәsele jóninde biylik pen oppozisiyanyng eshqanday da aiyrmasy joq ekendigin kórsettim. Nazarbaev pen Qa­jy­­geldin qatar synaldy. Maqala «Jas Alash» gazetine berilgen bolatyn, biraq re­daktor ony Altynbekting alghanyn aitty.

Keyinnen maqala barlyq derlik qazaq gazetterinde jariyalandy. Eng soraqysy - maqaladaghy biylikke baylanysty sózder men esimder alynyp tastalynyp, tek qana Qajygeldinge baylanysty aitylghan sózderding qalghany... Mening osy súrqiya tәsil turaly ministrlikke joldaghan hattaryma jauap bolmady. Ashynghan son, «DAT» gazetine «Mening qaytys bolghanym turaly habar shyndyqqa janaspaydy» degen maqala jazdym. Ákejangha raqmet, ol kisi mәseleni týsingen boluy kerek, jurnalisterding san týrli qiytúrqy súraqtar qoyyp, aramyzgha ot tastamaq bolghanyna qaramastan, men turaly eshqanday jaman pikir aitqan joq. Bir súhbatynda «Mening últshyldyghym Nazarbaev pen Dos Kóshimning últshyldyghynan kem emes» degen pikirin de kórdim. Shynynda da, ol maqala Qajygeldinge qarsy maqala emes, oppozisiyagha oy salu maqsatynda jazylghan dýnie bolatyn.

Syrym DATOV

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 06 (43) ot 10 fevralya 2010 g.