Jazushy Múhtar Maghauin  «Kesik bas – tiri túlúp» deytin 100 bettik shaghyn hikayat jazyp, ol tuyndysy 2007 jyly jaryq kórdi. Hikayattaghy oqigha soraby bizge jaqsy tanys. Es bilip, etek japqaly talay estigen dýniye. Qara shaldar tisin qayrap-qayrap sóileytin. Ángime qyzyp ketkende ong tizesining astynda túrghan qayyng sapty aq qamshyny suyryp alyp, ysyldatatyn. Sonynda búryq etkizip, qara jerding qyrtysyn bir tartady. Ishtegi sherdi, boydaghy kekti osylay basatyn. Búl 1960-shy jyldardyng ayaghy. Bizder tanqy tanau, qara bauyr bala edik...

Hikayattaghy qaysybir әdeby kórkem surettemelerdi qyrnap tastap, oqysanyz hattap-shottalghan tarihy derekterden әste auytqymaydy eken. Jazylu formasy da tosyn. Kórkem әdebiyetting ózegine sanasy sýngimeytin beygham adam týsinbey de qaluy haq.

Endeshe hiyaattyng basty keyipkeri – Kesik bas kim?

Onyng tolyq aty-jóni – Dambinjansan Amursanaev. Maghauinshe – Dambiy-Jansan nemese Ja-lama. Biz jazu barysynda Maghauin núsqasyn qolay kórdik. Óitkeni, qazaqsha estuge jattyq, tilge jenil.

Jazushy Múhtar Maghauin  «Kesik bas – tiri túlúp» deytin 100 bettik shaghyn hikayat jazyp, ol tuyndysy 2007 jyly jaryq kórdi. Hikayattaghy oqigha soraby bizge jaqsy tanys. Es bilip, etek japqaly talay estigen dýniye. Qara shaldar tisin qayrap-qayrap sóileytin. Ángime qyzyp ketkende ong tizesining astynda túrghan qayyng sapty aq qamshyny suyryp alyp, ysyldatatyn. Sonynda búryq etkizip, qara jerding qyrtysyn bir tartady. Ishtegi sherdi, boydaghy kekti osylay basatyn. Búl 1960-shy jyldardyng ayaghy. Bizder tanqy tanau, qara bauyr bala edik...

Hikayattaghy qaysybir әdeby kórkem surettemelerdi qyrnap tastap, oqysanyz hattap-shottalghan tarihy derekterden әste auytqymaydy eken. Jazylu formasy da tosyn. Kórkem әdebiyetting ózegine sanasy sýngimeytin beygham adam týsinbey de qaluy haq.

Endeshe hiyaattyng basty keyipkeri – Kesik bas kim?

Onyng tolyq aty-jóni – Dambinjansan Amursanaev. Maghauinshe – Dambiy-Jansan nemese Ja-lama. Biz jazu barysynda Maghauin núsqasyn qolay kórdik. Óitkeni, qazaqsha estuge jattyq, tilge jenil.

Sonymen ótken ghasyrdyng basy 12-14 jyldary Mongholiyanyng batys ónirinde payda bolyp, jonghar-oyrattyng ortalyghy Qobda qalasyn qytaylardan azat etuge at salysqan, artynan osyndaghy qazaqtardyng basyna qayghy әkelgen, taghy bir «Aqtaban shúbyryndy» jasaghan, Qobda qazaqtary tarihynda «Jalama aidaghan» deytin lang tughyzghan búl adam kim?

Dambiy-Jansan nemese Ja-lama turaly 1991 jyly mongholiyalyq  jastar gazeti «Mongolyn Zaluuchuud» («Mongholiya jastary») baslymynda «Qalmaq Dambiy-Jansan» atty kólemdi maqala jaryq kóripti. Maqala avtory zertteushi-jurnalist Z.Lonjidtyng jazuyna qaraghanda: Ja-lama 1862 jyly Edil boyyndaghy Astrahan qalasynda tughan deydi. Últy – qalmaq. Al, 2007 jyly Úlan-batyrda shyqqan «Mongholiyadaghy qazaq halqy» atty jinaqta, 1860 jyly tuylghan depti (150 bet). Jasynda budda ilimining  lamaizm tarmaghyn oqyp, diny sauatyn ashqan. Odan keyin Peterbor uniyversiytetining zang fakultetinde oqyghany turaly aitylady. Shamasy búl dәleldeudi qajet etedi.

Ja-lama alghash ret 1889 jyly Mongholiyagha kelip, sol eldi týgeldey biylep-tóstep jatqan qytay sheneunikterining qolyna týsedi. Tútqyndy Ýlәsutaydaghy (Maghauinning jazuy boyynsha aldyq, qazaqsha «Tereki» degen sóz B.Q) ortalyqqa alyp barady. Tergep, tekseredi. Tergeushilerge: «Men Resey azamatymyn, últtym – monghol, ataqty Ámirsananyng nemeresi bolam, monghol halqynyng taghdyr-talayy ýshin jaralghan janmyn» deydi. Ári qaladaghy orys konsuldyghynan adam shaqyrtudy talap etedi. Konsul: «búl qaydan jýrgen adam, baryp biliniz» dep, kópes P.IY.Kryajevti jiberedi. Dәl osy oqigha jayly Ulan-Ýde qalasynda 1994-1998 jyldary eki ret jaryq kórgen I.IY.Lomakinning «Golova Dja-lamy» atty kitabynda: «Ýlәsutayda tergeude otyrghan lama orys konsulynan kisi shaqyrtty. Konsul kópes P.Kryajevti jiberdi. Oghan kishkentay sandyqshany ashyp, proklamasiyany kórsetti. Onda arnayy tapsyrma oryndau ýshin jiberilgendigi jayly orys tilinde jazylghan qújat bolghan» deydi.

Qytaylardyng qolynan bosaghan Ja-lama eshqayda búrylmay tura Hýre qalasyna (Urga) tartqan. Osynda birneshe jyl túrghan. Áygili shyghystanushy Yu.N.Rerihting kýndeliginde: «Qalmaq Dambiy-jansandy bir kýni orys soldattary tútqyndap, Qiyaqty (Kyahty) bekinisine alyp ketti» depti. Biraq zalym Ja-lama Qiyaqtygha barghan kýni kenet joghalyp ketken.

Arada 10 jyldan keyin 1900 jyly Tiybetke ekspedisiya úiymdastyrghan P.K.Kozlovtyng otryadmen birge Lhasagha barghan. Ekspedisiya basshysynyng ýkimimen tapsyrmalar oryndap jýrip, taghy joghalyp ketken. Sodan 1911 jyly sap etip Batys Mongholiyagha jetip kelgen. Kele salyp, Qobda qalasyn qytaylardan azat etuge qatysqan. Soghysta asqan erlik kórsetip, Boghda hannyng jarlyghymen «Qaharly qaytpas noyan» ataghyn alghan.

IY.Lomakinning kitabynda Qobda qalasyn qytaylardan azat etu barysynda Ja-lama bastaghan monghol sarbazdary 140 qytaydy óltirdi, ózderinen 3-aq adam shyghyn boldy depti. Soghan qaraghanda, Ja-lama arnayy әskery dayyndyqtan ótken, soghys ónerine ysylghan adam tәrizdi. 1920 jyly monghol jerinde aidauda bolghan majar әskeri Iozef Geletting bayandau hatynda: «Ol (Ja-lamany aitady B.Q) Dzerjinskiyding «Cherezvychaynyy komisiyasyna» sheyin kirip ýlgergen edi» deuine qaraghanda, Reseyding kәsiby barlaushysy bolghan deytin de kýdik bar.

Dәlel retinde aitarymyz: orys armiyasynda tútqynda bolyp, 1920-29 jyldary Syrtqy Mongholiyada júmys istegen vengr ofiyseri Iozef Gelet 1936 jyly «Golova tainstvennogo mongola» atty kitap jazyp, onysyn Londonda bastyrghan. Búl kitapta Ja-lamany әskeriy-barlau isine Peterbordaghy arnayy top dayyndaghany turaly derek bar. Búdan basqa Mongholiyada ghylymy barlau júmysyn jýrgizgen polyak Ferdinand Ossendovskiyding «Andar, Adamdar jәne Qúdaylar» («Zveri, Ludy y Bogiy») atty kitabynda Ja-lamany kózbaylaushylyq, siqyrshylyq qasiyetterdi tereng mengergen, arnayy dayyndyqtan ótken adam dep sipattapty. Ári mynaday qyzyq faktilerdi keltiredi. 1924 jyly adam jiberip Ja-lamanyng basyn aldyrghan mongholdyng kósemi D.Sýhe-bator arada kóp apta ótpey ózi de belgisiz jaghdayda ólim qúshty. 1925 jyly Hýredegi Boghda hannyng múrajayynda saqtauly túrghan Ja-lamanyng basyn úrlap alyp Peterborgha jetkizgen mongholtanushy-ghalym V.A.Kazakevich 1937 jyly «halyq jauy» retinde atylyp ketti. Ja-lama turaly óte kóp mәlimet jinap, «Svyatoy bandiyt» atty kitap jazugha dayyndalyp jýrgen jazushy V.D.Yakimov soghystyng alghashqy kýni oqqa úshty. 1938 jyly «Znamya» jurnalyna Ja-lama jayly «Buddiyskiy monah» atty kólemdi әngime jazghan jazushy B.Lapin de soghysta qaza tapqan deydi. Qysqasyn aitqanda, Ja-lamany jamandap, ghaybat aitugha bolmaytyn qasiyetti adam retinde suretteydi.

Biraq búl pikirge qosylmaytyndar da barshylyq. Atap aitqanda, Yu.N.Rerihting 1994 jyly Samara qalasynda jaryq kórgen «Po tropam sredninnoy Aziy» atty enbeginde: «Ja-lamanyng barlyq is-әreketi qaraqshylyqqa jaqyn boldy. Qasynda birge jýrgen joldasyn óltirip, Lhasadaghy Dre-Puniya monastyrynan qashyp ketken, tumasy qaraqshylyqqa beyim adam» dese, ataqty materialist ghalym Pozdneev Ja-lamagha «zamannyng alayaghy» dep jalghyz auyz sózben bagha bergen.

Sol siyaqty Reseyding sauda agenti retinde Mongholdyng batys ólkesinde kóp jyl qyzmet istegen, shyghystanushy-ghalym Aleksey Vasilievich Burdukov ózining 1967 jyly Mәskeude orys tilinde, 1987 jyly Úlan-batyrda monghol tilinde jaryq kórgen «V staroy y novoy Mongolii» atty enbeginde Ja-lama turaly óte kóp mәlimet keltiripti.

Osy A.V.Burdukovtyng esteliginde: «Mening aldymda qonyrqay týsti jaghasyz lama shapanyn kiygen adam túrdy. Shapanynyng ishine orys ofiyserining kiytelin kiyip alypty. Jasy 40-45-ter shamasynda. Etjendi, tolyqsha kelgen semiz adam. Dóngelek jýzdi, bet pishini kelisti, sóilegende ýni múrnynan mynqyldap shyghady...» dep suretteydi. («V staroy y novoy Mongolii» ÚB, 1987 jyl, 64-bet).

Qobda qalasyn azat etkenen keyin Ja-lama oirat noyandaryn manyna jinap, qaladan 60 shaqyrym jerge janadan qonys túrghyzady.  Áp-sәtte bayyp shygha keledi. Ólsheusiz altyn-kýmis jinaydy. Jogharydaghy A.Burdukov: «jalghyz týie minip kelgen diuana lama eki jylda ýlken feodalgha ainylyp shygha keldi» dese (104 bet), tarih ghylymdarynyng doktory Zardyhan Qinayatúly 2001 jyly Almatyda jaryq kórgen «Mongholiyadaghy qazaqtar» atty enbeginde: «Mongholiyagha «ýrerge iyti, syghargha biyti joq» kelgen Ja-lama eki jyldyng ishinde qarmaghynda 10 myng týtin, 500 túraqty әskeri bar әmirshige ainaldy» deydi (89 bet).

Osylay jyrym-jyrymy shyqqan oirat túqymdastardyng basyn qosqan Ja-lama kórshi otyrghan qazaqtargha auyz saludy josparlaydy. Tarihshy Z.Qinayatúly: «1912 jyly kýzde Ja-lama qúryltay ótkizedi. Monghol men Qytay shekarasynan ary-beri ótip, eshkimge baghynbay jýrgen qazaqtardy baghyndyru kerek degen sheshim qabyldaydy» dep jazady.

Qazaqtar bolsa qatty qarsylyq kórsetedi. Qys ishinde keybir rular asudaghy qardy búzyp Altay betine qashady. Ja-lama ózine baghynbaghan qaraqas ruynyng basshysy Aqymbekti tiridey soyghyzyp, onyng terisine shóp tyghyp, qúbyjyq keyipte úzyn baqangha mingizip, sherikterine kótertip, qosynnyng manday shebine alyp jýredi. Búl oqigha turaly ShÚAR-da jaryq kórgen bir kitapta: «...jendetter qaraqas ruynyng basshysy Aqymbekti tiridey soyyp, terisine shóp tyghyp, elding zәresin alatyn qúbyjyq etip, alyp jýrdi» deydi. («Abaq kerey» Ile Halyq baspasy, Kýitin, 1994 jyl, 93-bet).

Ekinshi bir derekte: «Biteu soyylghan adamnyng túlúby Dambiy-Jansannyng qoymasynda túrghynyn kózim kórdi. Ja-lamadan «Búl adamnyng túlúbyn ne isteysin?» dep súradym. Ol: «Diny rәsimder oryndaugha qajet» dedi. Men múnday nәrseni azyq-týlikpen birge saqtaugha bolmaytyndyghy jayynda eskerttim deydi A.Burdukov. («V staroy y novoy Mongolii» ÚB, 1987 jyl, 112-bet).

Qazaqtarda qarap qalmaghan Ja-lamanyng aidauyndaghy júrt «Órikti kól» degen jerge kelgende kóterilis shygharghan. Búl oqigha jayly taghy da A.Burdukov: «Dalay han qoshuny (әkimshilik birlik B.Q) jerindegi «Órikti kól» manynda kirgizdar (qazaqtar) kóterilis jasady. Olar bir týnde Búrghystay ózeni jaghasynda jatqan sherikterdi 33 noyanymen qosa qyryp tastap, Reseyding jerine ótip ketti» deydi. Kelesi bir derekte: «Órikti kól jaghasy. Ayly týn, júrt shyrt úiqyda. Shynghyryp, shyryldaghan óte jaysyz dauystan el shoshyp oyandy. Júrt ýdire shyghyp qarasa botaqara Shonjay batyr bir sherikti nayzamen shanyp alghan, at ýstinde tik kóterip túr. Shynghyrghan sonyng dauysy eken. Osylay kóterilis bastaldy» deydi. («Mongholiyadaghy qazaq halqy» ÚB, 2007 jyl, 152-bet).

Aytpaqshy, mongholdar qazaqtardy aidap әketken song qasyna birneshe kazak atty әskerin ertip A.Burdukov kóshting artynan attanghan kórinedi. Qanday maqsatpen jolgha shyqqany belgisiz. Olar kóshti quyp kele jatyp, qazaqtar qyryp ketken monghol noyandarynyng jemtigining ýstinen týsedi. Qolma-qol Burdukov suretke týsirip alypty. Búl suret jogharydaghy IY.Lomakinning arhiyvinde saqtalghan. Quang dala, qyrylghan qalmaqtar, súryqsyz beyne, súmdyq kórinis...

Osy oqigha jayynda Reseyding «Deni» atty gazetine Duma deputaty Nekrasov maqala jazyp, jansaughalap orystyng jerine kelgen qazaqtargha qamqorlyq jasau qajettigi jayly ýn tastapty. Maqala Ahmet Baytúrsynúlynyng qolyna týsken. Qandastary tap bolghan qiyndyqqa qayran Ahannyng jany kýizelip, egile otyryp 1913 jyly «Qazaq» gazetine «Orystyng meyirmanshylyghy» atty maqala jazypty.

Sodan ýzindi: «Altay tauynyng monghol betindegi qazaqtar men monghol tóreleri arasynda ýlken janjal shyghyp, 11 tóre ólipti. Múnan keyin mongholdar qazaqqa qarsy әsker attandyrypty. Qazaqtar qoryqqannan 1000 ýy 120 myng malymen orys qol astyna qashyp tyghylyp, orys hýkimetine aryz beredi, bizdi qol astyna alsang dep. Qazaqtardyng búl aryzy Peterborgha jetkennen keyin aryzdaryn ayaqsyz qaldyryp, ózderin mongholgha qaytarugha búiryq shygharghan. Qazaqtar erkimen mongholgha qaytpaytyn bolghan son, olardy zorlyqpen kóshiruge әsker jibergen. Osy kýni monghol әskeri qazaqtardyng qaytuyn kýtip otyr. Olar әlipte kek almaqshy hәm basqa patshalyqqa shyqqany ýshin jazalandyrmaqshy. Endi bishara qazaqtardyng qany tógilmey, mal-mýlki shabylmay, qalay aman qalar eken? Nekrasov aitady: monghol tóreleri bizge sonsha qymbat pa, olardyng kegin qaytaru ýshin birneshe myng qazaqty qúrban qylarlyq?» (A.Baytúrsynúly, «Aq jol», Almaty, «Jalyn», 1991 jyl, 251-bet).

Ahang jany kýizelip, osylay depti. Búl rette tarih ýshin Ahannyng pikirine sәl-pәl týzetu engizgen dúrys siyaqty. Qazaqtardyng qashyp orys jerine barghany ras. Biraq mongholdar kek almaqqa qazaqtardy qaytaryp alghan joq. Peterbordyng núsqauymen Boghda handy Monghol ýkimeti ózderining bas qolbasshysyn jiberip, keshirim súrap kóshirip alghan. Onyng birinshi sebebi, qazaqtar kóship ketip, iyen qalghan batys ólkege qytaylar kelip qonystanyp aluynan qoryqqan. Ekinshiden, Ja-lamanyng lanyn Monghol ýkimeti moynyna almaydy, sol sebepti qazaqtarmen eshqanday arazdyghy joq. Osynyng dәleli retinde bosyp ketken qazaqtardy qayta qabyldaydy.

Osy oqighalardan keyin Ja-lamanyng ýstinen jazylghan shaghym, aryz Peterborgha jetken. Jazghan Resey asyp barghan qazaqtar. Joghardaghy Nekrasovtyng maqalasyna qaraghanda, búl mәsele Duma deputattary dengeyinde sóz bolghan. Qazaqtan shyqqan deputattar qarap qalmaghan degen pikirdemiz. Óitkeni, «Qazaq» gazetine Ahang maqala jazyp ghana qoymaghan siyaqty, Dumadaghy qazaq aghayyndargha aitqan, shara qoldanuyn ótingen. Olar Ja-lamanyng ústap, Reseyge jetkizu jayynda qatang talap qoyghan.

Aqyry 1914 jyldyng qantar aiynyng 31 kýni Ulәsutaydaghy orys konsuldyghyna Syrtqy ister ministrligi tarapynan «Ja-lamany ústau turaly» tapsyrma berilgen. Osy oqighalardyng basy-qasynda bolghan bolghan A.Burdukov: «Dambiy-Jansandy tútqyndau isine Mongholdyng әkimshilik úiymdaryn qatystyrmay Peterbordan shyqqan sheshim boyynsha, 1914 jyldyng 8 aqpan kýni kapitan Bulatov basqarghan 50 atty kazak әskerleri dereu qolgha týsirdi» deydi.

Búl alayaq qaraqshyny әskerler Biisk, Tomsk arqyly Irkutskge jetkizgen. Qala manyndaghy «Sentrali Aleksandrovsk» atty jazalau lagerine aparyp qamaghan. Bir qyzyghy zatty aighaq retinde qazaqtyng biteu túlúby Ja-lamamen birge Irkutsk qalasyna deyin barghan. Ony sottaghanda óli túlúp kuә bolghan.

Irkutskide sottalghan Dambiy-Jansan Yakutiyagha jiberiledi. 1916 jyly jazasyn ótu ýshin ózining tughan jeri Astrahangha jer audarylady. Sóitip jýrgende qazan tónkerisi bastalyp ketip, aidaudan qútylady. 1918 jyly Qiyaqty bekinisi arqyly Mongholgha ótedi.  A.Burdukovtyng ózining dosy B.Vladmirsovqa jazghan hatynda: «Ol (Ja-lamany aitady B.Q) taghy qashyp Mongholiyagha keldi. Aqtyng ofiyseri baron Ungern shaqyryp edi barmady. Barkól jaqqa ótip ketti. Gobidaghy elding basyn qosyp, әsker jinap jatyr. Ony Qytay qoldap otyr. Kózin joymasa bolmaytyn týri bar» deydi.

Aq orystyng ofiyseri Roman Fedorovich Ungern-Shternberg 1918 jyly әskerin bastap Mongholiyagha basyp kirgen song Ja-lamany odaqtas bolugha shaqyrghany ras. Biraq búl úsynysty Ja-lama onsha qabylday qoymaghan. Sebebi, 1914 jyly Ja-lama tútqyngha alynghanda barlyq jighan altyn-kýmis búiymdaryn Boghda hannyng menshigi retinde Hýrege jetkizgen. 1917 jylghy tónkeristing  alasapyranyn paydalanyp, Ja-lamanyn shekara búzyp Hýrege kelgen maqsaty – Boghda hannyng qolynda saqtauly túrghan búrynghy baylyghyn arashalap almaq niyette bolghany anyq. Biraq ol dýniye-mýlik Ungernning óneshine ótip ketken. Altyn-kýmisi Ungernning óneshinen ótip ketkenin sezgen Ja-lama alysyraq ketip, әsker jinap, aq pen qyzyldyng qay jengenin qaghyp tastamaq oida qytay shegine asyp baryp býgip jatugha mәjbýr bolghan.

Ungern bolsa, barlyq altyn-kýmisin 250 týiege artyp, әrbirining salmaghy 4 pút bolatyn (1 pút – 16 kelige ten) 24 qorapty senimdi adamdary arqyly Reseyding shekarasyna ótkizip jibergen. Búl baylyqty alyp kele jatqan keruen qyzyldardyng qorshauyna tap bolyp, dýniye-mýlikti týgeldey jerge kómip tastaghan. Ózderi qyzyldar qolynan qaza tapqan.

Ungern joyylyp, Syrtqy Monghol sosializmning sara jolyna týsken 1921 jyly Batys Mongholiyada sosialist rejim ornatatyn adam qajet boldy. Sol sәtte Komenternning esine aq patshanyng aidauynda bolyp, qorlyq kórgen Ja-lama týsedi. 1921 jyly 1 mamyr kýni Komentern ókili B.Shumyaskiy Mәskeuge telegramma jibergen. Onda: «Batys Mongholiyagha sosrejim ornatu ýshin tanymal kósem Ja-lamany ózimizge tartu kerek» degen.

Búl shart Ja-lamanyng qúlaghyna da jetken kórinedi. Aylaker lama osynday mýmkindikti qalt jibermey: «Jaraydy, men Batys Mongholiyagha sosializmdi bir kýnde ornatyp bereyin, biraq sender Ungern asyryp әketken dýniye-mýlkimdi iyne-jibin qaldyrmay әkele qoyyndar» deydi. Sonymen, qysqasy, Ja-lama qyzyldarmen de taryspay qalghan. Búdan bylay Ja-lamanyng kózin tez qúrtpasa, taghy bir lang tuyp kele jatqanyn angharghan Komentern 1922 jyly 2 qazan kýni Hýrede jiyn ótkizip, әskery sot Ja-lamany syrttay ólim jazasyna búiyryp tastaghan. Orystardyng ondaghy maqsaty: qyzyldargha narazy monghol shonjarlary men lamalar Ja-lamagha qosylyp ketpesin degen aldyn alu sharasy siyaqty.

Arada eki jyl ótken song 1924 jyly GPU-ding sheshimimen Ja-lamanyng kózin jong maqsatynda jogharydaghy qalmaq Harty Kanukov Úlan-batyrgha kelip, operasiyany basqarady. Lamany óltirtu ýshin bayyrghy dosy Nanzad batyr men memlekettik ishki kýzet qyzmetkeri Duger beys bastaghan topty attandyrady. Olar búl júmystyng qalay iske asqany turaly jazushy M.Maghauin kózben kórgendey etip tәptishtep jazghan.

Ja-lama ólgen song el arasynda neshe týrli anyz tarap ketedi. Jogharydaghy Yu.Reriyh: «Ja-lama ólmegen eken, ony aq arystan kelip qútqarypty degen sóz tarady» dep jazady. Sondyqtan ailaker lamanyng ólgeni turaly aqihatqa elding kózin jetkizu ýshin Dambiy-Jansynnyng basyn kesip әkelip, Ulәsutaydaghy bekinisting qaqpasyna biyik baghana ornatyp, soghan ilip qoyady. Bir aptadan song arnayy formalin ertindisi qúiylghan ydysqa salyp «kesik basty» Hýrege alyp ketedi. Artynan búl bas Peterborgha jetkizilgen.

***

Sonymen jazushy Múhtar Maghauin jazghan «Kesik bas» hiqayasynyng shynayy tarihy osynday. «Kesik bas» nemese «Kesilgen bas» dәl qazir Peterbordaghy Ermitajda saqtauly túr. Saqtau qújatynyng nómiri – 3397. Ermitajdaghy «Kesik bastyn» sureti ghayyptan bizding qolgha tiydi. Bastyng bet pishini onsha býlinbegen. Jýzinde kýlki nyshany bar. ... Jazushy M.Maghauinshe aitsaq: «Bar bolmysyn býtin saqtaghan, qorqynyshty, jiyrenishti kesik bas». («Qypshaq aruy», Almaty, «Atamúra», 2007 jyl, 252-bet).

Endi «Tiri túlúp» hikayasyna kelsek, túlúptyng aqy iyesi belgili. Marqúm Aqymbek atamyz. Jogharyda aittyq, tiri túlúp Ja-lamamen birge Irkutsk qalasyna barghan. Ony aparghan orys ofiyseri Bulatov. Endi jazushy Maghauinnyng sózine jýginelik: «Ja-lama qasterlegen tiri túlúp – baqytsyz qazaqtyng tiridey sypyrylghan terisi – qandyra iylengen, bar keypin saqtaghan túlúp taghdyry sәl ózgeshe qalyptasty. Áuelde Ja-lamanyng qadamyn qyryqqan kapitan Bulatovtyng qolyna týsken edi. Qanypezer qaraqshynyng qylmysty isterining bir aighaghy retinde ózimen birge ala ketedi. Anyghy – 18-shi búlghaq jyly Irkutskide túruy. Jәne chehoslovak legionynyng әpeseri Vaslav Kopeskiymen ejettes dos boluy. Alas-kýlesten song eline qaytqan cheh jigiti dosy syigha tartqan tiri túlúpty ózimen birge әketui. Sol qalpy әlde qoyma, әlde sandyqta seksen jyl jatqan. Aqyry búltaraptaghy qauymda Orys óktemdiginen azatqa jetken son, dýnie keneygen kezde, Kopeskiyding әlde nemeresi, әlde shóberesi bizding túlúpty Cheh respublikasynyng astanasy Praganyng qaq tórinde túrghan Últtyq muzeyge tabys etken. Tap-taza býlinbegen, әsem, әdemi qalpynda» dep jazady. Búghan eshbir alyp qosar joq. Bizding qoldaghy derekterde osylay, deydi. Óitkeni, jazushy búl derekti biz su ishken bastaudan alghan kórinedi.

Osydan eki әlde, ýsh jyl búryn «tiri túlúptyn» sureti Chehiyanyng bir jurnalyna shyqqany turaly estigen edik. Osydan keyin jazushy aghamyz әdeyilep baryp «tiri túlúpty» kózimen kórgen. Ony bylay dep surettepti: «Arqadan basqasy týgel eken. Eki qol, eki ayaq, on sausaq, on baqay tyrnaghymen qosa qaz-qalpynda. Sәl-pәl ósken tyghyz qara shash, dóngelek, jazyq manday. Qiyaq múrt, oimaqtay auyz. Qúlja moyyn, keng iyq, zor keude. Kindigi biteu, beli berik. Erlik, erkektik mýshesine deyin óz ornynda. Eng keremeti – kózi ashyq. Sәl-pәl kilbiygen, az-maz túmanytqan ýlken qonyr kóz. Ashu da, azap ta andalmady. Jalynysh ta, ýrey de joq. Kirpik qaqpastan, tike qarap túr. Bayypty, batyl».(«Qypshaq aruy» Almaty, «Atamúra», 2007 jyl, 252-253 better)

***

«Kesik bas» atalghan Ja-lama men «tiri túlúp» qazaq Aqymbekting taghdyr-talayy osylay ayaqtalghan. Birining basy Ermitajda túrsa, ekinshisining túlúby Praga qalasyndaghy Últtyq muzeyde. Aqymbekting úrpaghy dәl qazir aman-esen jýrip jatyr. Aqymbek atamyzdyng әkesi Toqqúl degen adam eken. Odan – Raqym, Rahman, Aqymbek (Raqymbek) atty ýsh úly bolghan. Aqymbekting terisin qalmaqtar tiridey sypyryp jatqanyn kórip qalghan aghasy Raqymnyng әieli Qúlashker apamyz qolyna irge morlaytyn jaman kýrekti ala salyp, ekpinimen baryp bir sherikting basyn shauyp týsirip, kelesi bireuin úryp jyghyp óltirgen eken. Aqymbek atamyzdan bes bala qalghan eken. Sol beseuding biri Qaban deytin aqsaqaldyng balasy, daryndy aqyn, talanty jýrnalist Bayyt Qabanúly deytin azamat juyqta ghana Astanagha kelip, qalalyq Tilderdi damytu  basqarmasy úiymdastyrghan konferensiyagha qatysyp, darhan qazaqtyng dýldýl Astanasyn kórip qaytty.

Sózding týiini: ghalym Z.Qinayatúlynyng pikirinshe A.Burdukov pen Dambiy-Jansan «sybaylas» bolghan. Ekeui de óz dengeyinde tynshylyq júmystar atqarghan. Ja-lama orystar ýshin Mongholdan qytaydy quugha qajet bolsa, Burdukov monghol tilin jettik bilgendikten halyq arasyndaghy sayasy ahual turaly habar berip túrghan.

1921 jyly Mongholiyada tónkeris ornap el sosializmning sara jolyna týskennen keyin Ja-lamanyng sayasy býlinshilik úiymdastyru qyzmeti de ayaqtalghan synayly. Sol sebepti Qytaymen baylanys jasamay túrghanda tezirek kózin joyyp jibergen.

Al bizding «tiri túlúpqa» ainalghan Aqymbek aghamyz bolsa, osy alas-kýles sayasattyng qúrbany. Aynalyp kelgen de osynyng bәri «Qytay eli mongholdy sinirip ketpesin» dep jasaghan orystardyng әreketi.

Suretter jayly týsinik:

1. Órikti kól jaghasynda qazaqtar qyryp ketken qalmaqtardyng jemtigi

2. Oyrat noyandary (ong jaqtan ekinshi – Dambijansan Amursanaev)

3-4. Qalmaq Ja-lamanyng suretteri

5. Dәl qazir Kunstkamerada túrghan Ja-lamanyng basy