- Siz óz ana tilinizdi qúrmetteumen birge, ózge birneshe tildi jetik iygergen adamsyz. "Últ boludyng aldy - adam bolu" degen osy bolar?

- Birinshiden men oilaymyn, óz últymnyng әdebiyeti men mәdeniyetine, kóne tarihyna sýiispenshiligim ata-anam bergen tәrbiyemen qalyptasty.

Mening anam qazaq qissalaryn jatqa aitatyn. Bir qissany eki týn, ýsh týn aitatyn kezderi bolatyn. Sol qissalardy tyndap, Qanysh Sәtbaev, Shәken Aymanov aghalarymyz da sýisinetin.

Serikbay Beysembaev degen akademiyk, tarihshy aghamyz boldy.

Men sol bala kezden bastap qazaqtyng batyrlary, súlulary, Qúlagerleri, qazaqtyng topyraghy degen úghymdardy, bay naqyl

sózderdi boyyma sinirgenmin. Biraq ókinishke oray, men oryssha oqydym. Ol kezde Almatyda bir-aq qazaq mektebi boldy.

Sondyqtan jadymda, jýregimde qansha qazaq tili qalsa da, keyin orys qazaq bolyp kettim. Biraq...

- Siz óz ana tilinizdi qúrmetteumen birge, ózge birneshe tildi jetik iygergen adamsyz. "Últ boludyng aldy - adam bolu" degen osy bolar?

- Birinshiden men oilaymyn, óz últymnyng әdebiyeti men mәdeniyetine, kóne tarihyna sýiispenshiligim ata-anam bergen tәrbiyemen qalyptasty.

Mening anam qazaq qissalaryn jatqa aitatyn. Bir qissany eki týn, ýsh týn aitatyn kezderi bolatyn. Sol qissalardy tyndap, Qanysh Sәtbaev, Shәken Aymanov aghalarymyz da sýisinetin.

Serikbay Beysembaev degen akademiyk, tarihshy aghamyz boldy.

Men sol bala kezden bastap qazaqtyng batyrlary, súlulary, Qúlagerleri, qazaqtyng topyraghy degen úghymdardy, bay naqyl

sózderdi boyyma sinirgenmin. Biraq ókinishke oray, men oryssha oqydym. Ol kezde Almatyda bir-aq qazaq mektebi boldy.

Sondyqtan jadymda, jýregimde qansha qazaq tili qalsa da, keyin orys qazaq bolyp kettim. Biraq...

Mektepte jýrgende, býgingi jastar bile me, bilmey me, orys balalary qazaq attaryn mindetti týrde orysshagha ainaldyratyn, Qasymdy - Kolya dep, Serikti - Sergey dep... Meni klastaghy  bir bala "Boriys" deuge yntyq edi. Áli esimde, búl besinshi klasta bolghan oqigha. Bir kýni ol mening artymdaghy partagha otyryp alyp: "Borya, Borya" dep meni yzalandyra bastady. Mening ashuymnyng qaynaghany sonsha, ornymnan túryp, sauyttaghy siyanyng bәrin onyng basyna qúya saldym. Múghalim: "Ne bolyp qaldy?", - dep súrady. Men aittym: "Mynau meni Borya deydi". "Onda túrghan ne bar?". "Men Borya emespin, mening әkem meni Bolathan deydi", - dedim. Janaghy múghalim әdiletti múghalim bolypshyqty.

Ol meni taqtanyng aldyna shyghardy. Atymdy bormen ýlken әriptermen taqtagha "Bolathan" dep jazdyrdy. Sóitti de klasta otyrghan balalargha: "Múnan bylay Bolathandy ómiri Borya demender, myna jazudy kórdinder ghoy", - dedi.

Altynshy klasta men SSSR tarihyn oqudan bas tarttym, sol ýshin meni mektepten shygharyp jiberdi. Mening aitqanym: "Búl Resey imperiyasynyng tarihy. Oqulyqtaghy qazaqtardyng tarihy, basqa últtardyng tarihy jarty betten aspaydy. u1040 Al men óz elimnin, qazaq halqynyng tarihyn oqyghym keledi, orystardyng tarihyn oqymaymyn", - dep tarih sabaghynan bas tartqan bolatynmyn. Mine, osynday sezim bala jasymnan mening boyymda saqtalyp qaldy.

Tarihtan bilemiz, 1954 jyldan bastap, qazaqtyng tyng ólkesin iygeruge slavyan últtarynyng ókilderin әkelip Qazaqstangha tókkende, mening sheshem men әkem qatty narazy bolghan edi. "Búl qalay? Halqymyzdan súramay terezeden kirip, ýiimizdi qiratyp jatyr ghoy mynalar" dep aitqandary da esimde. Jalpy mening әkem men sheshemning bauyrlary 1937 jyly jazyqsyz sottalyp, atylyp ketkender.

- Mәskeuge oqugha týstiniz...

- IYә. Múrat Áuezov ekeumiz ekinshi kurstamyz. Ol Mәskeuding memlekettik uniyversiytetinde, men bolsam Mәskeuding halyqaralyq qarym-qatynas institutynda oqitynmyn. Sol jyly Qazaqstannan týsken studentterding arasynan teng jarymy qaytadan Qazaqstangha qaytyp bara jatqany bizding janymyzgha batty. Sondaghy oiymyz, búlay jalghasa berse, qazaq týbinde jaqsy mamandargha múqtaj bolady. Qazaq jastary Mәskeuden bilim alsa eken degen oy bolatyn. Sol oimen úiym qúratyn boldyq.

 

- Búl ataqty "Jas túlpar" úiymy ghoy?

- IYә, dәl solay. "Jas túlpardy" qúrdyq. Qazaq jastarynyng oqudan shyghyp qalmauyna yqpal etip, olardyng tәrtipterin de qadaghalaytyn boldyq. 1963 jyly "Jas túlpar" úiymyna Mәskeude oqyp jýrgen qazaqtyng 800 studenti, 300-dey aspiranttar kirdi. Múrat Áuezov ekeumiz úiymnyng kenesin qúrdyq.

Múrat sol kenesti bir jylday, keyin men ýsh jylday basqardym. Birte-birte әngime oqu turaly ghana emes, әngime halqymyzdyng jaghdayy, onyng tili, últtyq qasiyetteri men namystary turaly órby bastady. "Jas túlpar" syrt kózge ózining konserttik baghdarlamalarymen, leksiyalarymen belgili bola bastasa da, ekinshi jaghynan biz Qazaqstannyng ekonomika salasynan koloniya ekenin, últtyq mәdeniyeti, tili taptalyp jatqanyn aita bastadyq.

Búl endi ýlken әngime.

Mәselen, biz Kenester Odaghyn aralap, kóbine konserttik baghdarlamalarmen jýrdik, sóitip Leningradta '28 qazirgi Sankt-Peterburg) "Aray", Kiyevte "Qarlyghash" degen qazaq jastarynyng úiymdaryn qúrdyq. Qazaqstannyng ózinde Pavlodarda "Tyng túlpary", Semeyde "Jas dәuren", bәri "Jas túlpardyn" baghdarlamasy boyynsha júmys istedi. Qazirgi jastar az biler, mynau alpysynshy jyldary Kenes zamanynda komsomoldan basqa jastar úiymy bolmauy kerek degen jasyryn núsqau bolatyn.

Kenes Odaghynyng Europa jaghyndaghy joghary oqu oryndarynda, Qazaqstanda bәrining atyn "Jas túlpar" qoyatyn bolsaq, ol kózge týser edi. Kózge týsken son, әriyne, tosqauyl bolady. Bir atymyzdy qaytalamay, әr qalada bir baghdarlamamen júmys istedik.

- Biraq bәribir "Jas túlpargha" qudalau bolghany ras pa?

- Sol kezderi "Smena" degen jastar basylymy bar, "Komsomolka", ózimizding "Leninshil jas" alpysynshy jyldary "Jas túlpar" turaly óte kóp jazdy. Ol óz aldyna әngime. Onyng ýstine "Jas túlpargha" Qazaqstan kommunistik partiyasynyng Ortalyq komiyteti, Býkilodaqtyq Jastar Odaghynyng Ortalyq komiyteti, Kenes armiyasynyng sayasy basqarmalary bar, eshqaysysy bizge últshyl degen pikir japsyrghan emes.

Biraq keyin bizdi últshyl degen bir adam shyqty. Jazushy, atyn ataghym kelmey otyr, qazir o dýniyelik bolyp ketti...

Sol kisi KGB-gha Qonaevqa deyin baryp "Ana Múhtardyng túyaghy qaytadan últshyldardy jinap jatyr" degen laqap taratyp, biz Múrat ekeumizdi biraz sastyrdy. Múrat ekeumiz Dimash Ahmetúlynyng atyna "Jas túlpardyn" ne istegeni turaly 22 bet esep jazyp tapsyrdyq.

Osy tústa: "Jas túlparshylar" qudalandy, jabyldy", - degen sózder aitylyp jýrdi. Mening aitarym, men sonyng ishinde qansha jyl jýrdim, onday jaghdaydy kórgen emespin. Tipti: "Múrat Áuezov Sibirde jýr eken, Bolathan Tayjandy "Matrosskaya tishinagha" jauyp tastapty" degen sózdi óz qúlaghymmen estigenim bar. Ýstel basynda otyryp osy әngimeni estigende, "Siz aityp otyrghan Bolathan Tayjan menmin. Qaydaghy "Matrosskaya tishina", qaydaghy Sibir?!, - degenim bar. Bireuler múnday sybysty әdeyi shygharsa, endi bireuler múny qastandyq ne ziyan ýshin emes, halyqtyng qorghaushylary osynday u1073 boluy kerek degen oimen de shygharyp jatady...

"Ózge tilding bәrin bil, óz tilindi qúrmette!"

- Sizder siyaqty últqa janashyr jastarymyz bola túra, arnayy zang bolmasa da, bәrimiz nege oryssha sóileuge mәjbýr

boldyq?

- Onday zan, núsqau bolmasa da, is jýzinde siz qazaqsha oqyp, qazaqsha sóileseniz, sizding qyzmettegi karieranyz algha baspaytyn edi. Men sizge mynanday bir mysal keltireyin, kezinde men Qazaqstan kommunistik partiyasynyng Ortalyq komiytetinde qyzmet ettim. Biz sonda Mәskeudegi Ortalyq komiytetke: "Qazaqsha jazatyn bir mashinka berinizder", - dep jazdyq. Al jazardyng aldynda "últshylsyndar" dep júmystan alyp tastay ma dep qansha qinaldyq. Sonda da jazdyq. Keyin bizge: "Nege sizder osynday últshyl mәselelerdi kóteresizder?!", - degen jauap keldi.

Múnyng qay jeri últshyldyq, oilanyzshy? Biz qazaq tilinde jazatyn mashinkany alu ýshin anau Mәskeuden rúqsat aluymyz kerek! Al rúqsat súraghan kýnde de, Mәskeu rúqsat bermedi! Al endi osydan keyin siz qalay qazaq tilin taratar ediniz, qalay qazaqsha sóiler ediniz, mynanday qysym bolyp jatqanda?

Qazirge deyin býkil júrt biledi, on qazaq otyryp, ortalarynda bir orys bolsa, barlyq on qazaq oryssha sóileuleri shart edi. Eger ózara qazaqsha sóiley qalsa, әlgi orys saghan kijinetin: "Nege sender qazaqsha sóileysinder?", - dep. Ol ol ma, tipti qay respublikany alsang da, mindetti týrde Ortalyq komiytetting ekinshi adamy orys bolady. Ony kópshilik bizding respublikada orystardyng kóp boluynan dep týsindi. Biraq orystyng sany az respublikada da sonday jaghdaylar oryn alady. Zang joq deysiz, nege Qazaqstanda 800-den 1000-gha deyin qazaq mektepteri jabylyp qaldy?

Men Qazaqstannyng jerin, әsirese, auyldaryn kóp araladym.

Sonda halqy 100 payyz qazaqtar túratyn qazaq auyldary: "Nege bizding auylda qazaq mektepteri emes, orys mektepteri ashylady?", - dep aryz jazyp berip otyrdy. Búl ne degen zorlyq, ne degen mazaq?! Mine, osynday jaghday oryn aldy.

Qazir aralas mektep degendi ashyp jatyr. Búl ne? Men búl sayasatty da bilemin. Myna Angliyanyng koloniyalarynda dәl osylay jasaydy. Siz bala kezden, yaghny oinaghanda, mulitfilimder kórgende, ertegiler oqyghanda, aghylshyn tilin biluiniz kerek eken.

Onyng sony óz tilinizdi úmytugha әkelip soghady.Qazirding ózinde qoghamda osynday qúbylys oryn alyp otyr. Qazir qarasanyz, qazaqtyng kishkentay balalary teledidardan qazaqsha mulitfilimder, balalargha arnalghan habar kóre ala ma?

Joq onday habar. Bәri orys tilinde.

- Últ mәselesinde, dәl osylay tyghyryqqa tirelip

túrghanymyzdyng sebebi ne?

- Biz qazir egemendi elmiz deymiz ghoy. Ókinishke oray. Tәuelsiz Qazaqstanda qazaqtan basqa ezilgen eshkim bolmay túr. Mәdeniyeti túrghysynan keliniz, til mәselesi túrghysynan keliniz, qyzmet әleumettik jaghynan keliniz.

- Auylgha barynyz...

- Qazir kez kelgen auyl qirap jatyr. Qazaq intelliygensiyasynyng bәri auyldan shyqqanyn esinizge alynyz? Sol keshegi bәrimiz tuyp ósip, tәrbie kórgen altyn besik emes pe? Búl arada ózge últty kemitpey, olargha qarsy әreket jasamay, qazaqtardy kóteruge bolar edi. Biraq ókinishke oray, oghan býgingi biylik barmay otyr.

Onyng sebepterin dәleldep aitu óte qiyn, biraq sonau orys imperiyasynan kele jatqan óz halqyna solghyn qarau, sol әdet әli qalyp otyr. Jәne qoghamda da sonday jaghday tudy. Olay deytinim, 200 jyl, onyng ishinde songhy 70 jyldyng ishinde óz últyna jyly kózben qarasan, jeksúryn bolatynyng belgili. Tek qazaq emes, basqalargha da sonday jaghday tudy.

Biraq basqalar myna orys imperiyasy qúlaghannan keyin, 1991 jyly, esin jinap, otarsyzdandyru sayasatyn jýrgizdi. Baltyq jaghalauynyng elderi, Ukraina, Moldova, anau Kavkaz, myna Orta Aziya bolsyn, keyin qyrghyzdar da osynday otarsyzdandyru sayasatyn jýrgize bastady. Osy uaqytqa deyin búl sayasatty jýrgizbey otyrghan Qazaqstan ghana. Osy uaqytqa deyin orys imperiyasyn qayta qúrugha әrekettenip jýrgen de osy Qazaqstan. Búl arada nege narazy bolmasqa?! Óitkeni óziniz oilanyzshy, Resey men Belorussiya, Qazaqstan nege birige beredi? Olarmen birigetindey qanday qajettilik bar?

Olardyng ekonomikasy men tehnologiyasy algha ketken bolsa, onda týsinuge bolar edi. Ekinshi jaghynan, olarmen qazirgi zamanda Qazaqstannyng ekonomikalyq, demografiyalyq, әskeri, sayasy potensialy jaghynan teng dәrejede bolsa eken. Qazaqstan ekonomikasy on ese, syrtqy saudasy on ese, әskeri, halqy әldeqayda kóp.

Onyng aqyry ne bolatyny týsinikti ghoy... Aqyry, ol memleket sizdi jútyp alady.

Sayasatkerler múny týsinuleri kerek. Óitkeni on ese ýlken memleketpen kishkentay memleket birdey dәrejede qarym-qatynas qúrady deu jay ghana bir eles, arman. Ómirde onday jaghday bolmaydy. Eger dәlel kerek bolsa, mәselen siz sóitip biriktiniz delik. Qazaqstannyng biyligi qazir soghan apara jatyr, ortaq basqaru jýiesin, ne organyn qúrdynyz deyik. Ári ketkende parlament qúrdynyz delik. Sonda óziniz oilap qaranyzshy, 140 mln halqy bar Resey, sol parlamentte 15 mln halqy bar Qazaqstanmen teng deputattar saylauy kerek pe? Álde, on ese artyq saylauy kerek pe? Múnyng qanday zang boyynsha saylanatynyn bilu ýshin keremet bir ýlken bilimning keregi joq.

Al sizge qaraghanda san jaghynan kóp adam bolyp otyrghan parlamentte dauys bergende nemese pikirsayysqa kelgende siz qalay óz pikirinizdi jýrgize alasyz, eger olar qabyldaghysy kelmese? Ekonomika salasynda da dәl sol siyaqty. Ásker, ishki-syrtqy sayasatqa kelgende de búl solay. Shyndap kelgende, qansha shynghyrsanyz da sizding dausynyzdy eshkim elemeydi. Osyny oilauymyz kerek. Men Reseymen eki aradaghy baylanysty mýlde ýzip tastau kerek dep otyrghanym joq. Olarmen ózara teng jaghdayda, ózara teng eki memleket jaghdayynda qarym-qatynas ornatu kerek. Oghan eshkimning dauy joq. Biraq olarmen biriguding týbi jaqsylyqqa aparmaydy. Nelikten, óziniz oilanyp qaranyzshy, slavyandar odaghynyng ishine Qazaqstannan basqa memleket kirmey otyr. Nelikten? Osyny oilanyzshy? Nege Kavkaz, nege Moldova kirmeydi? Baltyq jaghalauy elderin aitpaghanda, nege Orta Aziya memleketteri kirmeydi? Óitkeni ne bolatynyn olar týsinip otyr.

Bylay qarasanyz, myna Baltyq jaghalauy elderin, ýsh slavyan memleketin qospaghanda, qalghan toghyz memleketting ishinde slavyandar odaghyna kirgisi kelip otyrghan jalghyz danyshpan Qazaqstan ghana bolyp otyr.

Bayqasanyz, qazir Ukraina shettey bastady. Onyng shetteytini, Resey ózining imperiyalyq pighylynan әli arylghan joq. Biz de ony bilip otyrmyz. Al, biraq, biylik bizding aitqanymyzgha ne qúlaq aspaydy, ne bolmasa ózderi oilanbaydy. Myna til, últ mәselesin kóteru ol zandy jәne ony keyinge qaldyryp kýteyik, uaqyt keler, piser, zaman basqa deu, ol qate pozisiya.

Múny qazir kóteru kerek. Biylikting aldynda talap qong kerek.Preziydentten bastap, ózgeler de qazaq tilin moyyndap, sol memlekettik tilde sóileui kerek. Konstitusiyagha, "Til turaly" zangha Qazaqstannyng kýlli halqy, azamattary qazaq tilin bilui kerek degen qaghidany kirgizu kerek. Biraq ony iske asyrghanda, ertennen bastap iske asyramyz dep otyrghan joqpyn. Ol ýshin әrekettenu kerek.

Ókinishke oray, bizde qate bir oy bar. Janaghy qazaq emester qazaq tilin bilu ýshin, qarajat kerek, olargha jenildikter kerek, qazaq tilin bilse, olargha qosymsha aqsha tóleu kerek degen talay-talay pikirlerdi estip-bilip jýrmin. Al biraq dýniyejýzilik tәjiriybe mýlde basqasha. Eger siz osy memlekette túrghynyz kele me, siz osy memleketting memlekettik tilin biluiniz kerek.

Ony ýirengende bireuge aqsha tólep oqisyz ba, óziniz oqyp ýirenesiz be onda eshkimning sharuasy joq. Basqa elderde memlekettik tildi qalay ýirengeni, jalpy tilge qatysty talay zerttegem, eseptegenmin. Aqsha jaghyna kelgende, mәsele bylay. Aytalyq, siz mynaday kategoriya boyynsha qyzmetke ornalasqynyz keledi.

Birinshi, ekinshi, ýshinshi kategoriya degendey. Eng tómengi kategoriya jay qyzmetkerler, hatshylar, t. b. Sonday kategoriyada júmys isteymin deseniz, tómennen bastap, eng joghary kategoriya boyynsha memlekettik tildi belgili bir dәrejede biluiniz kerek. Arnayy shkala jasalghan. Sol shkalagha sәikes emtihan tapsyruynyz kerek.

Emtihan tapsyra alsanyz u1089 sol júmysqa sizdi aluy mýmkin. Soghan sәikes til ýirenu ýshin, әriyne, siz oqisyz, aqshasyn tóleysiz. On adam bir shkala boyynsha til ýirendi deyik. Dayyndyqtan song emtihan tapsyrghanda tapsyra alsanyz, sizge til ýirenu ýshin tólegen qarajatynyz qaytarylady. Ol adam til ýirenu ýshin shyghyndanbaydy. Tapsyrmasanyz, qarajatynyz qaytarylmaydy.

Ol adam oquyn jalghastyra beredi. Búl adamnyng jaqsy oquy, til

ýirenui ýshin jasalghan jýie. Siz aqshanyzdy qaytaryp alghynyz

kelse, jaqsy oqisyz. Al eger solghyn qarap, ne bolsa ol bolsyn

deseniz, aqshanyz qaytarylmaydy, siz odan әri oqisyz. Búl әdis

kóp elderde bar. Al keshegi TMD elderining ishinde qatelespesem,

Ukrainada, Baltyq jaghalauy elderinde osy әdis qoldanylady.

Týbegeyli tәuelsizdik - tilden bastalady.

- Ukraina degennen esime týsip jatyr, onda baryp kel-

gen azamattar Ukrainadaghy oppozisiya taza óz ana tilderinde

sóilegenin, olardyng jenisine sebepker bolghan eng kýshti faktor

osy til mәselesi bolghanyn aityp kelgen edi...

- Ol ras. Orys tildi baspasóz, orys tildi radio, telekanal-

dar osy mәseleni jauyp tastady, aitpady. Halyq Saakashviy-

liydi ne ýshin qoldady? Eng aldymen últ mәselesin kótergeni ýshin

qoldady!

Ol Ukraina ukrain halqynyng memleketi boluy kerek de-

gen mәseleni kóterdi. Jәne de әlsin-әlsin berilgen ýzindilerdi

qarasanyz, Yushenko bir ret te oryssha sóilegen joq! Ýlken

jinalystardyng ózinde. Jәne búlardyng qoyghan maqsaty - otarsyz-

dandyru, onyng ýstine demokratiyalandyru sayasaty bar jaghdaydy

jedeldetip, keng jýrgizuge әser etti. Al otarsyzdandyru degen ne?

Ol Reseyden ózindi-ózing alshaq ústap, biraq ta olarmen jaulas-

pay, teng jaghdaygha auysu, soghan qol jetkizu.

 

Qazaqstandaghy qazaqtar da, ózge últty azamattar da múny

týsinedi. Tek búl әngime aitylmay jatyr, jýrgizilmey jatyr.

Sondyqtan múny týsindirip, Qazaqstanda qazaq tilin barlyghy

bilui kerek degen talabymyz - ol dýniyejýzilik tәjiriybe.

Qazaqstandaghy últshyl degenderding oidan shygharyp otyrghan

nәrsesi emes búl. Siz Germaniyagha baryp júmys istep kóriniz,

әsirese memlekettik organdarda, Germaniyany alys deyik, myna

jaqyn túrghan bauyrlasReseyge

baryp kóriniz, orys tilinsiz

ózinizdi elestete alasyz ba?

- Biylikting týrli astarly jaghdayda últ, til mәselesin ashyq

kótermegeni osy on bes jyl ishinde belgili boldy. Al oppozisiya ýshin

últ, til mәselesi kótere almaytyn shoqpar bolyp otyr ma?

- Býkil oppozisiya ýshin jauap bere almaymyn, men ózim de sol

oppozisiya organynyng ishindegi on bes adamnyng birimin. Sol on

besting bәri birdey mening pikirimdi qoldap-qostaydy dep aita al-

maymyn. Biraq ókinishke oray, osynday oilardy biletin, týsinetin

adamdar kóp emes. Búl jerde eriksiz mynanday sóz aitugha tura

kelip túr. Jastayymnan sayasatty oqyp, sayasatpen ainalysqan

adammyn. Institutty bitire salyp, shetelge ketip, jalpy bәrin

qosqanda otyz jylday Qazaqstannan tys jerde oqu oqyp, qyzmet

istep, ómir sýrgen adammyn. Sondyqtan men kórgen tәjiriybemdi

aytyp otyrmyn. Boyymdaghy bilimimdi bildirip otyrmyn. Qazaq

últynyng mәdeniyetin, tilin, әdebiyetin uaghyzdau ol - dýniyejýzilik

tәjiriybe. Vinokurov degen bizding ataqty velosiypedshimiz bar ghoy,

sol Fransiyagha barghanda, fransuz tilin ýirenip aldy. Al ózi tuyp-

ósken Qazaqstanda qanshama túrghanda, ol qazaq tilin nege bilmedi?

- Halyq qazir kóp nәrseni kýtip otyr... Al oppozisiyanyng ishin-

de siz siyaqty azamattar jýrgende últ, til mәselesi kóterilmey

qalady deuge bolmaydy, meninshe. Tek últ ziyalylary osy mәselede

birigui kerek! Siz qalay oilaysyz?

- Men bylay der edim. Shynynda da, qazaq halqyn kemitip,

tómen ústap, mәdeniyeti, tili men dini jaramaydy degen zaman ótip

bara jatyr. Ony bәrimiz bayqap otyrghan shygharmyz. Endi qazaq

tiline, әdebiyetine, mәdeniyetine sýisinetin zaman tuyp kele ja-

tyr. Endi osydan qalyp qoyghan sayasatkerler mýlde qalyp qoyady.

Qalghanda, tarihtyng shanynda qalady.

Onyng ýstine siz mynany eske alynyz, qazir Qazaqstandaghy

qazaqtardyng sany 57-58 payyz dep otyr. Kelesi jyldary 60

payyzdan asa bastaytyny kýmәnsiz. Qazaqtyng sany ózgelerge

qaraghanda basym bolady. Ol dausyz, oralmandarymyz bar, tuu

mәselesi bar... Sol arada qazaq mәselesine kónil bólmegen saya-

satker - tayaz sayasatker bolady. Osyny býginnen bastap sayasat-

kerlerimiz týsinse. Jәne búl mәseleni Qazaqstanda túratyn ózge

últtardyng ókilderine týsindirudi qolgha alsa, mýmkindiginshe.

Aytarym, mynau sayasattanu degen ghylym bar ghoy, sol sayasatta-

nu ghylymynyng kitaptaryn qolynyzgha alyp qarasanyz, dýniye

jýzindegi kópúltty, kóp dindi dep jýrgen 200-dey memlekettin

birazyn tek qana sol memleketti qúratyn halyqtyng atymen atap,

sol halyqtyng memleketi dep jýr. Jәne sayasattanu ghylymynyn

qaghidasyna oray, eger negizgi halyqtyng sany elu payyzdan assa,

ony kópúltty emes, bir últty memleket dep sanaydy. Qazir

taza bir últty memleket tabu, tipti mýmkin emes. Tipti Japon

memleketin alsanyz, men onyng ishinen sizge talay-talay korey,

qytaylardy tauyp bere alamyn. Biraq olardy eshkim kópúltty

dep otyrghan joq.

Sol siyaqty Qazaqstanda qazaqtardyng sany ósip kele jatqanda,

qazaqtardyng mәselesine kónil bólmeu, әsirese, mynau saylaugha

kele jatqanda, "Oybay, biz basqalardyng maqsat-mýddesin eske

almasaq, jene almaymyz, qazaqtardy qoyshy!" - deu, ol - sa-

yasy tayyzdyq. Qazirgi sayasatkerlerding kóbi - qazaq emes, ózge

últtardyng dausynan airylyp qalmayyq deydi.

Siz "Saryarqanyn" janynda ótetin mitingilerge qalmay ba-

ryp jýrgen adamsyz, osy mitingilerde siz qansha sheshen, neshe

polyak, neshe nemis, tipti qazaqpen salystyrghanda qansha orysty

kezdestirdiniz? Kóp kezdestirmeysiz. Men olardy kinәlamaymyn,

jamandamaymyn. Óitkeni búl týsinikti jaghday. Sebebi osy

memleketting bolashaghy, ekonomikasy, әleumettik jaghdayynyn

sheshushisi - qazaqtar. Múny da men eshkimdi kemitip, tómendetu

ýshin aityp otyrghan joqpyn. Biraq qazir qazaqsyz saylauda

útamyn deu, ol - bolashaqty dúrys boljamau. Osynday pikirler

bar, ókinishke oray. Dәl qazir qazaqtyng kýshi dýmpip túrghanda

әrqaysymyz óz ambisiyamyzdy basyp, biriguge úmtyluymyz ke-

 

rek. Biriguding joly qanday? Ol - ortaq baghdarlama jasau. Qazir

qazaqtardyng taghdyryn oilap jýrgen últshyldardyng tilek-ta-

laptary osynday. Soghan biylik qanday jauap beredi, oppozisiya

qanday jauap beredi, sonda kóriner edi. Eki jaqqa da dәl qazir

qazaq halqy ýshin ne kerek ekenin ashyq aityp beru kerek.

- Qazir Qazaqstanda kóppartiyalylyq jýie bar siyaqty.

Solardyng sayasi-ekonomikalyq talaptary bir-birinen alysqa

ketpeydi. Al últ mәselesi tipti qaysynda bar ekeni esime týspey

túrghany...

- Ángime sonda! Eger dúrystap qarasanyz "Otan" partiyasynyn

baghdarlamasynda osy últ mәselesi shegelenip túryp jazylghan.

Onda bylay delingen: "Qazaqstan azamattarynyng birigui tek qana

qazaq tilin bilip-iygeru, mәdeniyetin, әdet-ghúrpyn bilip-iygerunegizin-

de jýzege asuy tiyis. Birlik sol negizinde bolady". Búl tújyrym

dýniyejýzilik tәjiriybeden alynghan. Osy oidy basynanayaghyna

deyin men jazghanmyn. Sol qabyldandy, baghdarlamagha kirdi.-

Ózge partiyalar saylau aldynda óz baghdarlamalaryna últtyq

mәselege baylanysty ózgerister engizuleri mýmkin be?

- Baghdarlamasyn ózgerpese de, biraq auyzsha ne jazbasha bol-

syn, janadan payda bolyp jatqan últtyq mәselege pikirlerin

aytulary kerek. Búl qazir ýndemey qalatyn uaqyt, ýndemey

qalatyn mәsele emes. Ýndemegendik - ol aiyptynyng pozisiyasy.

Onday pozisiyany dәl qazir eshkim qoldamaydy. Qay partiyanyn

ne deytinin halyq kýtip otyr. "Algha" partiyasynyng osy mәselege

qatysty pikirin qarasanyz, tipti keritartpa pikir.

Qazaqstandaghy kýlli azamat qazaq tili men orys tilin birdey

biluleri kerek. Sonda mynanday súraq tuady: qazaqtar óz jerin-

de, óz memleketinde, óz elinde túryp, nelikten orys tilin biluge

mindetti? Nelikten? Nendey qajettilik? Óz elinde túryp, ózge

tildi ýirenetindey basyna nendey kýn tudy? Al eger biylikti

tyndasanyz, biz taghy aghylshyn tilin biluimiz kerek! Búl arada

basqa tildi bilmesin dep otyrghan eshkim joq, men mәselen tórt til-

de sóileymin... Ángime, qazaq tilinen basqa tildi bilu mindettilik-

te emes. Adam ózining júmysyna, kәsibine, mamandyghyna qatysty

qansha til ýirense de erki. Biraq kez kelgen adam mindetti emes. Al

mynalar ózge tilderdi biluge qazaqtar mindetti deydi. Osy jerde

orys tilin bilmeytin oralmandardy ne isteymiz degen súraq tua-

dy. Olargha orys tilin ýirenu ýshin belgileu kerek deydi. Sonda

olar óz Otanyna kelip, orys tilin jappay oqulary kerek. Ne de-

gen súmdyq? Búl qazirge deyin Resey imperiyasynyng yqpalynan

shygha almay otyrghandardyng isi.

Búl arada әngime bylay qoyyluy kerek: Qazaqstanda túryp

jatqan ózge últtar qazaq tilin biluge mindetti, óitkeni búl memle-

kettik til. Al biz, qazaqtar, orys ne aghylshyn tilin jappay biluge

mindetti emespiz.

Qazir Qazaqstanda qazaqtyng sany alpys payyzgha jaqyn túr.

Sonda alpys payyz nelikten qalghan 27 payyz últtyq toptyn,

etnikalyq toptyng tilin ýirenui kerek? Nege sol 27 payyz osy

memleketti qúryp otyrghan halyqtyng tilin ýirenbeydi? Nege olar

bizge emes, biz olargha jýginuimiz kerek? Ádilettilik degen bolu

kerek qoy!

Endi ýshinshi jaghynan keleyik: eki tildilik bolu kerek degen

pikirler ózge últtyng qazaq tilin ýirenuge yntasyn oyatpaydy.

Ádemi estelik

Sәbetqazy Aqataev Mәskeu uniyversiytetining filosofiya

fakulitetinde

oqydy. Bәrimiz studenttermiz. "Jas túlpardyn"

mýshesimiz. Bir kýni filosofiya salasynda daugha kettik, Sәbetqazy

ekeumiz. Aqyry әbden shydamy bitti me, dәleli tausylyp qaldy

ma: "Sen nege menimen daulasasyn, men filosofiyada oqyp

jýrgen Sәbetqazymyn ghoy, sen men siyaqty filosofiyada oqyp

jýrgen joqsyng ghoy", - dedi. "O, sen qanday jaqsy aittyng Sәbet-

qazy, - dedim. - Ángime mynada: qay qazaq bolsyn tughannan filo-

sof, al sol qazaqtyghyna jete almaghandar, әdeyilep baryp alty

jyl filosofiyany oqyp, sonan keyin ghana qazaq bolady! Maghan

filosofiyany oqudyng qajeti joq, óitkeni men qazaqpyn, sen әli

pispey qalghan qazaqsyn", - dep әzildegenim bar.

- Siz tórt til bilesiz...

- Qazaq, arab tili, aghylshyn men orys tili.

- Ózge tildi ýirenu qiyn ba?

- Orys tildi bolyp óstim. Qazaq tilin ózimdi - ózim jelkelep

otyryp ýirendim. Mәskeude oqyp jýrgende, kýnde keshkisin bir

96 97

paraq qazaqsha mәtin oqymay úiqygha jatpaymyn. Qolyma sózdik

alyp otyryp, oqyp shyghamyn. Búl әdisti men mektepten bastap,

institutta jalghastyrdym.

Shetelderde júmys istegende de osy әdetimnen janylghan

joqpyn. Óitkeni shetelde qazaqsha sóileytin orta bolmady. Men

"Qazaq әdebiyetin", "Bilim jәne enbekti", ózge qazaqsha basylym-

dardy jazdyryp alyp otyrdym. Arab tili men aghylshyn tilin

institut qabyrghasynda ýirenip shyqtym. Onda tildi ýirenudin

ózindik әdisi bar. Shetelderde qyzmette jýrgende, arab, aghylshyn

tilderining paydasyn kóp kórdim.

- Qazir?

- Qazir aghylshyn tilinde kýnde oqimyn. Arab tilinde oqimyn.

Jana aittym ghoy, qansha kitabym bar ekenin. Olardyng bәri arab,

aghylshyn, orys, qazaq tilderinde. Qytaylardyng bir jaqsy sózi bar:

"Til ýirenu - qúdyq qazumen birdey" nemese " Til ýirenu ózennin

aghysyna qarsy jýzumen birdey". Eger siz maltudy toqtatsanyz,

aghyn sizdi keri alyp ketedi. Jetken jerinizde qalmaysyz. Til de

dәl sol siyaqty. Eger myna tilde sóilemeseniz, oqymasanyz, sózdin

qory úmtylady. Tildi ýirenuding sonday bir ereksheligi bar.

Jana úghymgha til arqyly kelemiz

- Tórt tildi zerttegen adam retinde, qazaq tilining ózindik

qanday bir ereksheligin atar ediniz? Siz biletin, sóileytin aghylshyn

tilin, mәselen, elshiler sóileytin til deydi. Aytalyq, nemis tili

dýnie jýzinde dóreki til dep esepteledi eken. Al qazaq tili...

- Shynynda da men endi salystyra alamyn ghoy. Men bylay

der edim. Shet tilderding ishinde, әriyne, eng bay til - arab tili.

Keybir kezde arab sózining mynnan asa balamasyn kezdestiresiz.

Biraq arab tilin biletinder sol bar balamany bile beredi deuge

bolmaydy. Arab bolyp tughandardyng ózi de múny moyyndaydy.

Arab tili - múhit deuge bolady. Terendigi jaghynan da bay til.

Sonda keyde men ózimning ana tilimdi arab tilimen salystyrghanda,

bayqaytynym - bizding til óte bay! Súmdyq bay!

- Arab tili bay, qazaq tili óte bay?!

- Óte bay. Óitkeni bizde keybir sózderimizding maghynasyn ta-

uyp, basqa bir tilge audaru keyde tipti mýmkin emes deuge bola-

dy! Qazir men biletin adamdar "Mәdeny múra" baghdarlamasyna

sәikes Batys filosoftarynyng enbekterin qazaqshagha audaryp

jatyr. Solar aitady: "Bizderge, qazaqtargha qansha jyl, sender

filosofiyany qazaqshalay almaysyndar, óitkeni qazaq tilinde

onday úghymdar joq", - dep keldi. Endi qarasaq, aldymyzgha qoyghan

mәtindi qazaqsha erkin audaramyz. Sebebi kýlli sol sózder bizde

bar, biz sony bayqadyq", - dep jatyr. Ol shynynda da solay.

Men bir ret Qúrandy jalghyz ózim audarugha tyrysyp kórdim.

Sonda men aldymen orys jәne aghylshyn tilderindegi audar-

malaryn aldyma qoydym. Birazdan song bayqasam, maghan ol eki

audarmanyng da qajeti joq eken! Arab tilinen qazaq tiline tikeley

audaru asa qiyn emes.

Bizding til sonday bay til. Tek bizding miymyzgha senderdin

tildering kedey, jas dep qúya bergen. Qaydaghy jas? Til qúryp ket-

peytindey dәrejege jetip, qalyptasuy ýshin ghasyrlar kerek!

Qatty damymaghan degen tilderding ózinde dialektileri kóp bo-

lady. Mәselen, Fransiyanyng provinsiyalaryndaghy adamdar ózara

sóileskende fransuzdyng әdeby tilinde sóilespese, bir-birin

týsinbeydi. Dialektileri bir-birinen sonshalyqty alshaq. Arab

tilin alynyz. Bir elding ishinde birneshe aimaqtardyng adamdaryn

bir-birimen kezdestirseniz, olar arabtyng әdeby tiline, mәdeny tili-

ne, qúran tiline auyspay, bir-birin týsinbeydi. Mýlde týsinbeydi. Al

qazaqtardy alynyz, siz maghan eng bolmaghanda bir mysal keltirinizshi,

Batys aimaghynan kelgen qazaq Shyghys aimaghyna kelip týsinbey

qalghanyn? Nemese soltýstik ontýstikti týsinbegeni turaly mysal?!

Ol ol ma, myna Qytayda, Mongholiyada, Týrkiyada, tipti Europada

jýrgen qazaqtar sóilep ketkende bәrimizding tilimiz bir. Bizge eshbir

tilmash keregi joq. Al basqa tilderge ózara tilmash kerek. Sonda

qazaq tili dialekt bolatyn damu dәuirin keshirgen (ol dәuirden ótu

ýshin qansha ghasyr kerek!), qalyptasqan osynday tildi qalaysha biz

damymaghan, jas nemese kedey til dep ataymyz? Siz orys tilinen

maghan mynanday mysal keltiriniz, "f" әrpinen bastalatyn bir orys

sózin tauyp berinizshi?! "E" әrpinen?! Ojegovtyng sózdigin alyp,

bir sóz tauyp berseniz, men sizge bir kese qymyz alyp bereyin.

Taghy da sol Ojegovtyng sózdiginen "A" әrpinen bastalatyn orys

sózin tauyp beriniz? Osy ýsh әripten bastalatyn orys sózderi joq.

Qalaysha ol tildi úly, pәrmendi til deymiz. Gerold Beliger týie

 

degen sózding qazaqsha seksen balamasy bar ekenin aitqan. Oryssha-

qazaqsha sózdikpen júmys istep otyryp aitypty: "Mynau ne degen

kedey sózdik, "verblud" degendi shúbyrtyp alyp ketu kerek emes

pe, osynsha tereng maghynasy bar sózdi tek týie dep audara salghan".

Taghy bir derek keltireyin, 70-shi jyldary Mәskeudegi

A. S. Pushkin atyndaghy orys tilin zertteytin ghylymiy-zert-

teu instituty orys tilining frazeologiyalyq sózdigin shygharady.

Ýlken bir institut tek qana osymen ainalysady. Tórt myng fra-

zeologiya jinaydy. Osyny oqyp otyryp, marqúm akademik S. Kenesbaev

aghamyz: "Men de osy tilmen shúghyldanyp jýrmin, qazaq

halqyna bir paydamdy tiygizu ýshin qazaq tilining frazeologiyalyq

sózdigin jasayyn", - degen oigha keledi. Japadan-jalghyz ózi, júmystan keyin, ýiinde otyryp teredi ghoy, ózi biletin tirkesterdi. Sóitse on bir myng frazeologiyalyq tirkesti tauypty. Salystyryp qaranyzshy! Sonda bizding songhy jyldary sonsha qaralap, mәdeniyeti, tili joq dep basyp tastaudyng qanday negizi bar?!

... Qashan da bolsyn, erte me, kesh pe, bәribir Qazaqstanda tek qazaq halqynyng memleketi degen úghym moyyndalady. Búl arada mening ózimning aitarym, búl qazaq memleketi tek qana qazaqtar ýshin degen maghyna emes. Dýnie jýzindegi 200 memlekettegi siyaqty ózgeler qazaq tilin biluge tiyis. Sol zaman keledi.

Biz bәribir janaghy jana úghymgha kelemiz. Ol kýmәnsiz.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbatty jýrgizgen

Gýlmira Toyboldina

 

"Apta.kz",

№28 (29), 7 qazan, 2005 jyl

 

 

Bolathan Qúljanúly Tayjannyng qysqasha ómirbayany

 

08.03.1941 j. Pavlodar qalasynda  dýniyege keldi. Almaty qalasyndaghy  36 mektepti altyn medalimen ayaqtady.

- 1959 jyly  alghashqy qazaqtardyng biri  bolyp   KSRO SIM  MMHQY týsti,

- 1966 - bitirdi.

- 1963 jyly  ýzdik  arabtanushy-studentterding biri retinde  Bolathan Tayjan  KSRO basshysy - Hrushevtyng Egiypettegi  resmy saparynda  audarmashy  boldy.

- 1960-shy jyldary, Bolathan Moskvadaghy  patriottyq studenttik qozghalysynyng - Jas Túlpar   úiymynyng iydeologtarynyng biri  boldy.

- 1970-shi jyldary  KSRO SIM jýiesinde  júmys istedi.  Onyn  ortalyqqa  jazghan analitikalyq  jazbalaryn  MIM jәne MQK  teksermegen.  Bolathannyng tiyanaqtylyghyn bilgendikten onyng jazbalaryn týzetuge  uaqyttaryn  bólmegen,  birden jogharygha, sayasy basshylyqqa jiberip otyrghan.

- 1975 jyly  Tayjan alghash ret   úly әl-Farabiyding Din turaly Traktatyn arab tilinen orys tiline audardy.

- 1980-shi jyldary  Ontýstik Yemende, 10  kýndik  azamattyq  soghys  kýnderi, ol ózinin  batyldyghynyn, jergilikti tәrtipti jaqsy biluinin  arqasynda  KSRO-nyn  jýzdegen azamattaryn   alyp shyqty jәne kóshirdi, batyldyghy ýshin  gramotamen marapattaldy.

- 1986 jyly, Ontýstik Yemendegi KSRO elshiliginde Almatydaghy oqighadan keyin, onyng artynan  jasyryn baqylau jýrgizildi.  Sol  kezde ol jauapty túlghalargha ózining Batystan sayasy pana  súramaytyndyghyn resmy týrde mәlimdedi, sebebi, Qazaqstan - onyng Otany, onda onyng tuystary túrady.

- tәuelsizdik alghannan keyin  Tayjan QR syrtqy ekonomikalyq baylanystar ministrining 1-shi orynbasary  bolyp taghaynydaldy, onda Tayjan  jas memlekettin  ekonomikalyq mýddesin qorghady.

- 1993 jyldan bastap  alghashynda Egiypette jәne sonymen qatar Magreb pen Jaqyn Shyghys elderinde, sodan keyin Malayziyada  Tótenshe jәne Uәkiletti Elshi  lauazymynda  enbek etti. Ol enbek etken jyldary  Qazaqstan  IYKÚ, IDB sekildi  úiymdargha kirdi. Tayjan  Qazaqstannyng әl-Faraby men  Súltan Beybarystyng beyitterinde  meshit qúrylysyn bastau iydeyasynyng bastamashysy  boldy.  Tayjan ózining bastamashylyghy boyynsha   Mahathir Mohamadtyn  Malayziya daghdarysy turaly kitabyn orys tiline audardy.  Ol Qazaqstannyng elshilerinin  arasynda alghashqy  bolyp  qazaq tilinde  iskerlik  hat-habarlar almasu  tәjiriybesin  bastady.

2001 jyldan bastap  Bolathan Tayjan  zeynetkerlikke shyghady,  alayda ol qoghamdyq-sayasy qyzmetpen  ainalysuyn jalghastyryp otyrdy. Onyn  kóptegen iydeyalarynyn  is-jýzine  ainalghanyna   kózimiz jetip jýr.

2007 jyldyng 20 aqpanynda  65 jasynda  Bolathan Qúljanúly  Tayjan  mezgilsiz  erte  dýniyeden  ótti.

Kәsiby zertteuge  túrarlyq jarqyn, biregey, әdemi ómir.

B.Tayjannyn  memleketke sinirgen enbegi  qaytys bolghannan keyin de atalyp jatyr. 2008 jylynyng 26 nauryzynda  Almaty qalasynyn  kóshelerining birine BOLATHAN  TAYJANNYN  aty berildi.

Bolathan Tayjannyng 2 balasy jәne 5 nemeresi bar.

B.Tayjan qaytys bolghannan keyin 10 aidyn  arasynda  onyng júbayymen úly B.Tayjannyn  «Ataly sózderi» atty 3 tomdyq  maqalalar jinaghyn jәne  onyng qatysuymen telebaghdarlamalarynyn  jinaghyn 2 DVD týrinde basyp shyghardy.

Pavlodar qalasynda, Bolathannyn  bastauysh  synyptarda oqyghan mektebinde  Bolathan Tayjan  kabiyneti  ashyldy.