Orta ghasyrlarda Reseyde alghash ret bolghan sheteldikter orystardyng minez-qúlqy turaly kóptegen derekter jazyp qaldyrghan. Ondaghy mәlimetterding keybiri әli de ózekti. Mәselen, múndaghy «Orystar bógde tildi ýirenuge beyim emes. Tipti ózara әngimeleskende de eshqashan ózge tildi aralastyrmaydy» degen sózderden elimizdegi orys aghayyndardyng qazaq tilin nege ýirengisi kelmeytinin biluge bolatynday. Mýmkin, ana tilin bilmeytin nemese ýirenuge úmtylmaytyn óz qandastarymyzdyng qylyghyn da últtyng boyyndaghy osynday minez ereksheliginen kóru kerek shyghar?.. Tómendegi materialda orystar turaly jazghan sheteldikterding qysqa pikirleri ghana qamtyldy.

Qazir biz ómir sýrip otyrghan qoghamda qazaq mýddesine atýsti qaraytyn jaman әdet qalyptasty. «Ayghaylay-ayghaylay, qasqyrdan da úyat boldy» degen eken bayaghyda bireu. Til, din men dilding qazirgi kýiin ashyna jazghan qazaqtildi aqparat qúraldarynyng materialdaryna búqara búrynghyday elendemeytin boldy. Júrtty nemqúraydylyq basyp barady. Shetelden keletin­derding Qazaqstannan Reseyding әldebir guberniyasyna kelip-ketkendey әsermen qaytatyny osydan.

Orta ghasyrlarda Reseyde alghash ret bolghan sheteldikter orystardyng minez-qúlqy turaly kóptegen derekter jazyp qaldyrghan. Ondaghy mәlimetterding keybiri әli de ózekti. Mәselen, múndaghy «Orystar bógde tildi ýirenuge beyim emes. Tipti ózara әngimeleskende de eshqashan ózge tildi aralastyrmaydy» degen sózderden elimizdegi orys aghayyndardyng qazaq tilin nege ýirengisi kelmeytinin biluge bolatynday. Mýmkin, ana tilin bilmeytin nemese ýirenuge úmtylmaytyn óz qandastarymyzdyng qylyghyn da últtyng boyyndaghy osynday minez ereksheliginen kóru kerek shyghar?.. Tómendegi materialda orystar turaly jazghan sheteldikterding qysqa pikirleri ghana qamtyldy.

Qazir biz ómir sýrip otyrghan qoghamda qazaq mýddesine atýsti qaraytyn jaman әdet qalyptasty. «Ayghaylay-ayghaylay, qasqyrdan da úyat boldy» degen eken bayaghyda bireu. Til, din men dilding qazirgi kýiin ashyna jazghan qazaqtildi aqparat qúraldarynyng materialdaryna búqara búrynghyday elendemeytin boldy. Júrtty nemqúraydylyq basyp barady. Shetelden keletin­derding Qazaqstannan Reseyding әldebir guberniyasyna kelip-ketkendey әsermen qaytatyny osydan.

Memlekettik iydeologiyanyng ózi «birtútas qazaq memleketine» emes, «kópúltty Qazaqstan halqynyng bereke-birligine» qyzmet etuge negiz­delgen. Últty úiystyrugha tiyis ziyalylar men sheneunikterden de júrt ataly sóz estuden qaldy. Sebebi, olardyng ózi keyingi jyldary últtyq mýd­dege ýrke qaraytyn «auru» ta­uyp aldy. Tilge, dinge qatysty dýniye­lerdi talap ete qalsan: «Oybay, Qaz­aqstanda jýzdegen últ túrady, olar­dyng kóniline de qarau kerek», - degen dýbәra jauap alasyn. Óstip últtyq mýdde dese at tonyn ala qa­shatyn әlemdegi eng kónilshek sheneu­nikterdi qalyptastyrdyq.

Til demekshi, keyingi kezderi memlekettik tilding órkendemey jat­qanyn orystardan kóretinder kóp. Biylik beyqam bolghan son, oreken­derdi kinәlay beru de jónsiz. Talap kýsheyip, barlyghyna memlekettik tildi bilu mindettelse ghana respublikadaghy diaspora atauly zannyng búiyrghanyna eriksiz moyynsúnady.

Degenmen elimizdegi tildik ahualdy qalyptastyruda orystildi­lerding ózindik yqpalgha ie ekeni ras. Olardyng memlekettik tildi ýirenbey jatqanyn nemese ony mengeruge talpynbay otyrghanyn últtyq psihologiyadan da kóruge bolady. Mәselen, órkeniyetti Europa orystardyng minez erekshelikterine bayaghyda nazar audarghan. Tómendegi jazbalarda orta ghasyrlarda Reseyde al­ghash ret bolghan sheteldikterding ondaghy jergilikti halyqtyng mentaliy­teti turaly jazyp qaldyrghan qy­zyqty derekter berildi. 1549 jyly Reseyde diplomatiyalyq qyzmet atqar­ghan avstriyalyq Sigizmund Gerbershteyn bizding qúday qosqan kór­shimiz turaly bylay dep jazypty:

«Orys patshasy ózine qarasty túrghyndardy qalay biylese, din ókilderine de solaysha әmir jýrgizedi. Patsha ne istese de, olar oghan qúdaydyng qalauyn jetkizushi retinde boysúnady. Áldebir tútqynnyng mәselesi sóz bolsa, әlbette, «Qúday qalasa, bosaydy» degen jauap qaytarylady. Eger bireu ózi bile bermeytin nәrse jayynda súrasa nemese kýmәndi jaytty bilgisi kelse, oghan kóbine: «Ol Qúday men úly patshagha ghana mәlim», - dep jauap beriledi.

Orystardyng adam týsine ber­mey­tin minezi kóp. Keyde «osynday qotiyn, birbetkey minezdi halyq tiran-patshagha shynymen de múqtaj shyghar, ya bolmasa búlar patshanyng qatygezdiginen óstip qatal minezdi bolyp qalyptasqan bolar» degen oy keledi. Soghysta da olar asyghyp, tobyr bolyp shabuyl jasaydy da, qarsylastaryna layyqty túrystyq bere almaydy. Túrystyq bergen kýnning ózinde de tyghylyp kelip, tútqiyldan tiyedi. Jer betinde osynday qatal ómirge beyimdel­gen halyq әste joq shyghar.

Men bir orystyn: «Eger úryp-soq­paytyn bolsa, erkindikke qaraghanda, týrmedegi ómir әldeqayda kónildi», - degenin estidim. Sebebi, týrmede tamaq dayyn. Al bostandyqta tamaq tabu ýshin, olargha beynettenuge tura keledi. Múnda túrmystary adam tózgisiz kedeyler óte kóp. Men olardyng túzdalghan balyq pen balyqtyng ózge týrlerin qalay qorek etke­nin kórdim. Olar iyistengen balyqty búdan artyq qanday jaqsy tamaq boluy mýmkin dep, tamsana jeydi.

Orystar yrymshyldyqqa jaqyn grek zanymen ghúmyr keshedi. Orys shirkeulerinde mýsin atauly kezdespeydi. Barlyghy suret týrinde beynelengen. Orystar olardyng qúdiretine pútqa ta­byn­ghanday, kózsiz senedi. Olar bizdi jarym-jartylay hristian sanap, ózderin kýnәsiz sәbiylerdey sezinedi.

Orystar bógde tildi ýirenuge beyim emes. Tipti ózara әngime­leskende de eshqashan ózge tildi aralastyrmaydy. Shirkeulerinde ghibadat orys tilinde jýredi. Pirәdarlary qasiyetti kitapty oqyp jatqanda, bylayghy júrt ózara kýbirlesu­men bolady. Onyng sózin eshkim tyndamaydy. Sebebi, týsinbeydi. Al qúlshylyqtyng sonynda shirkeu qyzmetker­lerine qosyla: «Gospodi, pomiluy», - dep jamyrap ketedi».

«Úly da qúdiretti orys patshasy turaly kitaptyn» avtory, alghash­qy orys elshiligin Angliyagha apara jatqan kezde qaza tapqan әri Soltýstik Dvina arqyly Reseyge jol ashqan aghylshyn keme flotynyng basshysy Richard Chensler 1553 jyly reseylikter turaly mynanday estelik qaldyrghan:

«Olar óz әielderin basqa júrt­tarday qúrmettemeydi. Áyteuir, qúldarday emes, tәuirleu qaraydy. Mansapty mәskeulikter óz әielderin qatty qyzghanady. Olardy toy-tomalaqqa jiber­meydi. Tipti shirkeu­ding ózine әzer bosatady. Áyel­de­rining jatjer­lik­terge yqylasy kýshti. Jyly sóilep, jaqsylap súrasanyz, siz­ben tar tósegin bólisuge әrkez dayyn. Mәskeu­degi Venesiya senatynyng elshisi Marko Foskarino (1557 jyly jazylghan) búl jó­­­ninde: «Olar ishki­likke qúmar. Tip­ti keyde qat­ty siltep jiberip, ózara janjaldasatyn jәne araq­tyng әserinen ýilerge órt qoya­tyn kezderi jii bolyp túrady», - degen.

Mәskeudegi jatjúrttyqtardan qúralghan rotanyng komandiyri fransuz Jak Marjeret te 1607 jyly jergilikti halyqpen tanysqannan keyingi әserin bylaysha qaghaz betine týsiripti:

«Orystardyng ruhany dengeyine, әdet-ghúryptary men ómir saltyna kóz jiberseniz - olardy varvarlargha jatqyzudan basqa amalynyz qalmaydy. Aqyl jaghyna keler bolsaq, orystar shynymen de tapqyr әri úrymtal bolyp keledi. Biraq olar aqyldaryn jaqsy is pen ónegeli ómir sýruge júmsamaydy. Payda kóru men bireuge jaghugha jaqyndau. Olar ekijýzdi, birbetkey, úyatsyz әri barlyq jaman әdetke ýiir keledi. Qúqyqtyng ornyna kýshke jýginuge beyim. Olardyng tapqyrlyghy men әkkiligi әsirese sauda-sattyqta jaqsy bayqalady. Jaqynyn aldau ýshin qulyq pen ekijýzdilikting nebir týrine barady. Al olardy aldaghysy kelgen adam mindetti týrde asqan tis­qaqqan boluy kerek. Shyndyqtan qashyp, ótirikke jii jýgine­tin­dikten, olar bәrine kýdikpen qa­raydy. Olarda ózderin aldaghandardy barynsha maqtap, sheber dep tanityn әdet bar».

Tómendegi kelesi derekte tút­qyn­gha týsken shved armiyasynyng polk dindary Genrih Sedebergting 1718 jyly jazghan esteligi berildi:

«Orys, negizinen, barlyq iste tabighy aqylymen daralanady. Olardyng kóbisi sheshen bolyp keledi. Kez kelgen sharuada onyng ózine paydaly túsyn ghana ekshep alatyn әbjildigi bar. Qatardaghy orys sheteldikter­men istes bolsa, bas paydasy men jatjúrttyqtargha qalay jaqsy kórinu jaghyn oilaydy. Bayqampaz, adamnyng ishtegi esebine kóz jýgirte biletin olar, qarsylasynyng osal túsyn angharsa, asqan sheberlikpen ony óz maqsatyna paydalana qoyady. Bәlkim, qytaylardan keyin adamgha sonshalyqty qúrmet bil­diretin orystardan ózge júrt joq shyghar. Qa­tar­da­ghy azamat ózimen ten­desin ke­zik­tirse de, bas iyip, iltiy­patpen el­pektep jatady. Mún­day әdetti olar búrynghy jenim­pazdary men qojayyndary, Altyn ordanyng tatarlarynan tapqan boluy kerek».

Reseydegi fransuz diplomaty Mary Danieli Korberon 1777 jyly orystardyng minez erekshelikteri men olardyng ómir saltyna toqtala kele, bylaysha sóz týiindegen: «Reseyde ómir jaqsaratynyna sengen adam qatty qatelesedi».

Jolymbet MÁKIShEV, jurnalist

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 10 (47) ot 10 marta  2010 g.