ورتا عاسىرلاردا رەسەيدە العاش رەت بولعان شەتەلدiكتەر ورىستاردىڭ مiنەز-قۇلقى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر جازىپ قالدىرعان. ونداعى مالiمەتتەردiڭ كەيبiرi ءالi دە وزەكتi. ماسەلەن، مۇنداعى «ورىستار بوگدە تiلدi ۇيرەنۋگە بەيiم ەمەس. تiپتi ءوزارا اڭگiمەلەسكەندە دە ەشقاشان وزگە تiلدi ارالاستىرمايدى» دەگەن سوزدەردەن ەلiمiزدەگi ورىس اعايىنداردىڭ قازاق تiلiن نەگە ۇيرەنگiسi كەلمەيتiنiن بiلۋگە بولاتىنداي. مۇمكiن، انا تiلiن بiلمەيتiن نەمەسە ۇيرەنۋگە ۇمتىلمايتىن ءوز قانداستارىمىزدىڭ قىلىعىن دا ۇلتتىڭ بويىنداعى وسىنداي مiنەز ەرەكشەلiگiنەن كورۋ كەرەك شىعار؟.. تومەندەگi ماتەريالدا ورىستار تۋرالى جازعان شەتەلدiكتەردiڭ قىسقا پiكiرلەرi عانا قامتىلدى.

قازiر بiز ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان قوعامدا قازاق مۇددەسiنە ءاتۇستi قارايتىن جامان ادەت قالىپتاستى. «ايعايلاي-ايعايلاي، قاسقىردان دا ۇيات بولدى» دەگەن ەكەن باياعىدا بiرەۋ. تiل، دiن مەن دiلدiڭ قازiرگi كۇيiن اشىنا جازعان قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارىنا بۇقارا بۇرىنعىداي ەلەڭدەمەيتiن بولدى. جۇرتتى نەمقۇرايدىلىق باسىپ بارادى. شەتەلدەن كەلەتiن­دەردiڭ قازاقستاننان رەسەيدiڭ الدەبiر گۋبەرنياسىنا كەلiپ-كەتكەندەي اسەرمەن قايتاتىنى وسىدان.

ورتا عاسىرلاردا رەسەيدە العاش رەت بولعان شەتەلدiكتەر ورىستاردىڭ مiنەز-قۇلقى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر جازىپ قالدىرعان. ونداعى مالiمەتتەردiڭ كەيبiرi ءالi دە وزەكتi. ماسەلەن، مۇنداعى «ورىستار بوگدە تiلدi ۇيرەنۋگە بەيiم ەمەس. تiپتi ءوزارا اڭگiمەلەسكەندە دە ەشقاشان وزگە تiلدi ارالاستىرمايدى» دەگەن سوزدەردەن ەلiمiزدەگi ورىس اعايىنداردىڭ قازاق تiلiن نەگە ۇيرەنگiسi كەلمەيتiنiن بiلۋگە بولاتىنداي. مۇمكiن، انا تiلiن بiلمەيتiن نەمەسە ۇيرەنۋگە ۇمتىلمايتىن ءوز قانداستارىمىزدىڭ قىلىعىن دا ۇلتتىڭ بويىنداعى وسىنداي مiنەز ەرەكشەلiگiنەن كورۋ كەرەك شىعار؟.. تومەندەگi ماتەريالدا ورىستار تۋرالى جازعان شەتەلدiكتەردiڭ قىسقا پiكiرلەرi عانا قامتىلدى.

قازiر بiز ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان قوعامدا قازاق مۇددەسiنە ءاتۇستi قارايتىن جامان ادەت قالىپتاستى. «ايعايلاي-ايعايلاي، قاسقىردان دا ۇيات بولدى» دەگەن ەكەن باياعىدا بiرەۋ. تiل، دiن مەن دiلدiڭ قازiرگi كۇيiن اشىنا جازعان قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماتەريالدارىنا بۇقارا بۇرىنعىداي ەلەڭدەمەيتiن بولدى. جۇرتتى نەمقۇرايدىلىق باسىپ بارادى. شەتەلدەن كەلەتiن­دەردiڭ قازاقستاننان رەسەيدiڭ الدەبiر گۋبەرنياسىنا كەلiپ-كەتكەندەي اسەرمەن قايتاتىنى وسىدان.

مەملەكەتتiك يدەولوگيانىڭ ءوزi «بiرتۇتاس قازاق مەملەكەتiنە» ەمەس، «كوپۇلتتى قازاقستان حالقىنىڭ بەرەكە-بiرلiگiنە» قىزمەت ەتۋگە نەگiز­دەلگەن. ۇلتتى ۇيىستىرۋعا تيiس زيالىلار مەن شەنەۋنiكتەردەن دە جۇرت اتالى ءسوز ەستۋدەن قالدى. سەبەبi, ولاردىڭ ءوزi كەيiنگi جىلدارى ۇلتتىق ءمۇد­دەگە ۇركە قارايتىن «اۋرۋ» تا­ۋىپ الدى. تiلگە، دiنگە قاتىستى دۇنيە­لەردi تالاپ ەتە قالساڭ: «ويباي، قاز­اقستاندا جۇزدەگەن ۇلت تۇرادى، ولار­دىڭ كوڭiلiنە دە قاراۋ كەرەك»، - دەگەن ءدۇبارا جاۋاپ الاسىڭ. ءوستiپ ۇلتتىق مۇددە دەسە ات تونىن الا قا­شاتىن الەمدەگi ەڭ كوڭiلشەك شەنەۋ­نiكتەردi قالىپتاستىردىق.

تiل دەمەكشi, كەيiنگi كەزدەرi مەملەكەتتiك تiلدiڭ وركەندەمەي جات­قانىن ورىستاردان كورەتiندەر كوپ. بيلiك بەيقام بولعان سوڭ، ورەكەڭ­دەردi كiنالاي بەرۋ دە ءجونسiز. تالاپ كۇشەيiپ، بارلىعىنا مەملەكەتتiك تiلدi بiلۋ مiندەتتەلسە عانا رەسپۋبليكاداعى دياسپورا اتاۋلى زاڭنىڭ بۇيىرعانىنا ەرiكسiز مويىنسۇنادى.

دەگەنمەن ەلiمiزدەگi تiلدiك احۋالدى قالىپتاستىرۋدا ورىستiلدi­لەردiڭ وزiندiك ىقپالعا يە ەكەنi راس. ولاردىڭ مەملەكەتتiك تiلدi ۇيرەنبەي جاتقانىن نەمەسە ونى مەڭگەرۋگە تالپىنباي وتىرعانىن ۇلتتىق پسيحولوگيادان دا كورۋگە بولادى. ماسەلەن، وركەنيەتتi ەۋروپا ورىستاردىڭ مiنەز ەرەكشەلiكتەرiنە باياعىدا نازار اۋدارعان. تومەندەگi جازبالاردا ورتا عاسىرلاردا رەسەيدە ال­عاش رەت بولعان شەتەلدiكتەردiڭ ونداعى جەرگiلiكتi حالىقتىڭ مەنتالي­تەتi تۋرالى جازىپ قالدىرعان قى­زىقتى دەرەكتەر بەرiلدi. 1549 جىلى رەسەيدە ديپلوماتيالىق قىزمەت اتقار­عان اۆستريالىق سيگيزمۋند گەربەرشتەين بiزدiڭ قۇداي قوسقان كور­شiمiز تۋرالى بىلاي دەپ جازىپتى:

«ورىس پاتشاسى وزiنە قاراستى تۇرعىنداردى قالاي بيلەسە، دiن وكiلدەرiنە دە سولايشا ءامiر جۇرگiزەدi. پاتشا نە iستەسە دە، ولار وعان قۇدايدىڭ قالاۋىن جەتكiزۋشi رەتiندە بويسۇنادى. الدەبiر تۇتقىننىڭ ماسەلەسi ءسوز بولسا، البەتتە، «قۇداي قالاسا، بوسايدى» دەگەن جاۋاپ قايتارىلادى. ەگەر بiرەۋ ءوزi بiلە بەرمەيتiن نارسە جايىندا سۇراسا نەمەسە كۇماندi جايتتى بiلگiسi كەلسە، وعان كوبiنە: «ول قۇداي مەن ۇلى پاتشاعا عانا ءمالiم»، - دەپ جاۋاپ بەرiلەدi.

ورىستاردىڭ ادام تۇسiنە بەر­مەي­تiن مiنەزi كوپ. كەيدە «وسىنداي قوتيىن، بiربەتكەي مiنەزدi حالىق تيران-پاتشاعا شىنىمەن دە مۇقتاج شىعار، يا بولماسا بۇلار پاتشانىڭ قاتىگەزدiگiنەن ءوستiپ قاتال مiنەزدi بولىپ قالىپتاسقان بولار» دەگەن وي كەلەدi. سوعىستا دا ولار اسىعىپ، توبىر بولىپ شابۋىل جاسايدى دا، قارسىلاستارىنا لايىقتى تۇرىستىق بەرە المايدى. تۇرىستىق بەرگەن كۇننiڭ وزiندە دە تىعىلىپ كەلiپ، تۇتقيىلدان تيەدi. جەر بەتiندە وسىنداي قاتال ومiرگە بەيiمدەل­گەن حالىق استە جوق شىعار.

مەن بiر ورىستىڭ: «ەگەر ۇرىپ-سوق­پايتىن بولسا، ەركiندiككە قاراعاندا، تۇرمەدەگi ءومiر الدەقايدا كوڭiلدi»، - دەگەنiن ەستiدiم. سەبەبi, تۇرمەدە تاماق دايىن. ال بوستاندىقتا تاماق تابۋ ءۇشiن، ولارعا بەينەتتەنۋگە تۋرا كەلەدi. مۇندا تۇرمىستارى ادام توزگiسiز كەدەيلەر وتە كوپ. مەن ولاردىڭ تۇزدالعان بالىق پەن بالىقتىڭ وزگە تۇرلەرiن قالاي قورەك ەتكە­نiن كوردiم. ولار يiستەنگەن بالىقتى بۇدان ارتىق قانداي جاقسى تاماق بولۋى مۇمكiن دەپ، تامسانا جەيدi.

ورىستار ىرىمشىلدىققا جاقىن گرەك زاڭىمەن عۇمىر كەشەدi. ورىس شiركەۋلەرiندە ءمۇسiن اتاۋلى كەزدەسپەيدi. بارلىعى سۋرەت تۇرiندە بەينەلەنگەن. ورىستار ولاردىڭ قۇدiرەتiنە پۇتقا تا­بىن­عانداي، كوزسiز سەنەدi. ولار بiزدi جارىم-جارتىلاي حريستيان ساناپ، وزدەرiن كۇناسiز سابيلەردەي سەزiنەدi.

ورىستار بوگدە تiلدi ۇيرەنۋگە بەيiم ەمەس. تiپتi ءوزارا اڭگiمە­لەسكەندە دە ەشقاشان وزگە تiلدi ارالاستىرمايدى. شiركەۋلەرiندە عيبادات ورىس تiلiندە جۇرەدi. ءپiرادارلارى قاسيەتتi كiتاپتى وقىپ جاتقاندا، بىلايعى جۇرت ءوزارا كۇبiرلەسۋ­مەن بولادى. ونىڭ ءسوزiن ەشكiم تىڭدامايدى. سەبەبi, تۇسiنبەيدi. ال قۇلشىلىقتىڭ سوڭىندا شiركەۋ قىزمەتكەر­لەرiنە قوسىلا: «گوسپودي، پوميلۋي»، - دەپ جامىراپ كەتەدi».

«ۇلى دا قۇدiرەتتi ورىس پاتشاسى تۋرالى كiتاپتىڭ» اۆتورى، العاش­قى ورىس ەلشiلiگiن انگلياعا اپارا جاتقان كەزدە قازا تاپقان ءارi سولتۇستiك دۆينا ارقىلى رەسەيگە جول اشقان اعىلشىن كەمە فلوتىنىڭ باسشىسى ريچارد چەنسلەر 1553 جىلى رەسەيلiكتەر تۋرالى مىنانداي ەستەلiك قالدىرعان:

«ولار ءوز ايەلدەرiن باسقا جۇرت­تارداي قۇرمەتتەمەيدi. ايتەۋiر، قۇلدارداي ەمەس، تاۋiرلەۋ قارايدى. مانساپتى ماسكەۋلiكتەر ءوز ايەلدەرiن قاتتى قىزعانادى. ولاردى توي-تومالاققا جiبەر­مەيدi. تiپتi شiركەۋ­دiڭ وزiنە ازەر بوساتادى. ايەل­دە­رiنiڭ جاتجەر­لiك­تەرگە ىقىلاسى كۇشتi. جىلى سويلەپ، جاقسىلاپ سۇراساڭىز، سiز­بەن تار توسەگiن بولiسۋگە اركەز دايىن. ماسكەۋ­دەگi ۆەنەتسيا سەناتىنىڭ ەلشiسi ماركو فوسكارينو (1557 جىلى جازىلعان) بۇل ءجو­­­نiندە: «ولار iشكi­لiككە قۇمار. تiپ­تi كەيدە قات­تى سiلتەپ جiبەرiپ، ءوزارا جانجالداساتىن جانە اراق­تىڭ اسەرiنەن ۇيلەرگە ءورت قويا­تىن كەزدەرi جيi بولىپ تۇرادى»، - دەگەن.

ماسكەۋدەگi جاتجۇرتتىقتاردان قۇرالعان روتانىڭ كومانديرi فرانتسۋز جاك مارجەرەت تە 1607 جىلى جەرگiلiكتi حالىقپەن تانىسقاننان كەيiنگi اسەرiن بىلايشا قاعاز بەتiنە ءتۇسiرiپتi:

«ورىستاردىڭ رۋحاني دەڭگەيiنە، ادەت-عۇرىپتارى مەن ءومiر سالتىنا كوز جiبەرسەڭiز - ولاردى ۆارۆارلارعا جاتقىزۋدان باسقا امالىڭىز قالمايدى. اقىل جاعىنا كەلەر بولساق، ورىستار شىنىمەن دە تاپقىر ءارi ۇرىمتال بولىپ كەلەدi. بiراق ولار اقىلدارىن جاقسى iس پەن ونەگەلi ءومiر سۇرۋگە جۇمسامايدى. پايدا كورۋ مەن بiرەۋگە جاعۋعا جاقىنداۋ. ولار ەكiجۇزدi, بiربەتكەي، ۇياتسىز ءارi بارلىق جامان ادەتكە ءۇيiر كەلەدi. قۇقىقتىڭ ورنىنا كۇشكە جۇگiنۋگە بەيiم. ولاردىڭ تاپقىرلىعى مەن اككiلiگi اسiرەسە ساۋدا-ساتتىقتا جاقسى بايقالادى. جاقىنىن الداۋ ءۇشiن قۋلىق پەن ەكiجۇزدiلiكتiڭ نەبiر تۇرiنە بارادى. ال ولاردى الداعىسى كەلگەن ادام مiندەتتi تۇردە اسقان تiس­قاققان بولۋى كەرەك. شىندىقتان قاشىپ، وتiرiككە جيi جۇگiنە­تiن­دiكتەن، ولار بارiنە كۇدiكپەن قا­رايدى. ولاردا وزدەرiن الداعانداردى بارىنشا ماقتاپ، شەبەر دەپ تانيتىن ادەت بار».

تومەندەگi كەلەسi دەرەكتە تۇت­قىن­عا تۇسكەن شۆەد ارمياسىنىڭ پولك دiندارى گەنريح سەدەبەرگتiڭ 1718 جىلى جازعان ەستەلiگi بەرiلدi:

«ورىس، نەگiزiنەن، بارلىق iستە تابيعي اقىلىمەن دارالانادى. ولاردىڭ كوبiسi شەشەن بولىپ كەلەدi. كەز كەلگەن شارۋادا ونىڭ وزiنە پايدالى تۇسىن عانا ەكشەپ الاتىن ابجiلدiگi بار. قاتارداعى ورىس شەتەلدiكتەر­مەن iستەس بولسا، باس پايداسى مەن جاتجۇرتتىقتارعا قالاي جاقسى كورiنۋ جاعىن ويلايدى. بايقامپاز، ادامنىڭ iشتەگi ەسەبiنە كوز جۇگiرتە بiلەتiن ولار، قارسىلاسىنىڭ وسال تۇسىن اڭعارسا، اسقان شەبەرلiكپەن ونى ءوز ماقساتىنا پايدالانا قويادى. بالكiم، قىتايلاردان كەيiن ادامعا سونشالىقتى قۇرمەت بiل­دiرەتiن ورىستاردان وزگە جۇرت جوق شىعار. قا­تار­دا­عى ازامات وزiمەن تەڭ­دەسiن كە­زiك­تiرسە دە، باس يiپ، iلتي­پاتپەن ەل­پەكتەپ جاتادى. مۇن­داي ادەتتi ولار بۇرىنعى جەڭiم­پازدارى مەن قوجايىندارى، التىن وردانىڭ تاتارلارىنان تاپقان بولۋى كەرەك».

رەسەيدەگi فرانتسۋز ديپلوماتى ماري دانيەل كوربەرون 1777 جىلى ورىستاردىڭ مiنەز ەرەكشەلiكتەرi مەن ولاردىڭ ءومiر سالتىنا توقتالا كەلە، بىلايشا ءسوز تۇيiندەگەن: «رەسەيدە ءومiر جاقساراتىنىنا سەنگەن ادام قاتتى قاتەلەسەدi».

جولىمبەت ماكIشەۆ، جۋرناليست

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 10 (47) وت 10 مارتا  2010 گ.