Tútas týrki júrtynyng qasiyetti shahary, Maghjan Júmabaev: «Týrkistan - eki dýnie esigi ghoy, Týrkistan - er týrikting besigi ghoy» dep jyrlaytyn Týrkistan qalasynda alyp keshen - 2000 oryndyq meshit qúrylysy ótken jylghy qarasha aiynda bastalyp, sodan beri kýni-týni jýrip jatyr. YuNESKO Dýniyejýzilik Mәdeny jәne Tabighy múra tizimine engizilgen halyqaralyq jәne respublikalyq manyzgha ie tarihy mәdeny eskertkishi - Qoja Ahmet Yasauy kesenesinen 400-aq metr jerde boy kóterip jatqan jana meshitting ensesi 26 metr, múnarasynyng biyiktigi 38 metr bolady eken...

Týrik aghayyndardyng tartuy

«Búl joba eki bauyrlas memleket preziydentteri Núrsúltan Nazarbaev pen Abdulla Gýl qol qoyghan hattama negizinde Týrkiya Respublikasy Diny qorynyng bauyrlas Qazaqstan halqyna arnaghan syiy» delinipti qúrylys janyna ilingen taqtada (№1 curet). 2 myng adamgha arnalghan, әigili Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng atyn iyelenbek qúrylys joba boyynsha 300 kýn ishinde paydalanugha berilmek.

Tútas týrki júrtynyng qasiyetti shahary, Maghjan Júmabaev: «Týrkistan - eki dýnie esigi ghoy, Týrkistan - er týrikting besigi ghoy» dep jyrlaytyn Týrkistan qalasynda alyp keshen - 2000 oryndyq meshit qúrylysy ótken jylghy qarasha aiynda bastalyp, sodan beri kýni-týni jýrip jatyr. YuNESKO Dýniyejýzilik Mәdeny jәne Tabighy múra tizimine engizilgen halyqaralyq jәne respublikalyq manyzgha ie tarihy mәdeny eskertkishi - Qoja Ahmet Yasauy kesenesinen 400-aq metr jerde boy kóterip jatqan jana meshitting ensesi 26 metr, múnarasynyng biyiktigi 38 metr bolady eken...

Týrik aghayyndardyng tartuy

«Búl joba eki bauyrlas memleket preziydentteri Núrsúltan Nazarbaev pen Abdulla Gýl qol qoyghan hattama negizinde Týrkiya Respublikasy Diny qorynyng bauyrlas Qazaqstan halqyna arnaghan syiy» delinipti qúrylys janyna ilingen taqtada (№1 curet). 2 myng adamgha arnalghan, әigili Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng atyn iyelenbek qúrylys joba boyynsha 300 kýn ishinde paydalanugha berilmek.

Jana meshit Ázireti Súltannyng kók kýmbezdi kesenesining manday betinde, qorghaugha alynghan aimaqtan nebәri 50 metr jerge salynuda. Qúrylysqa bólingen 2 gektar «qorghalatyn tabighy landshafty aimaq» statusy bar jerden oiyp oryn alghan. Al YuNESKO-nyng Álemdik Múralar Komiytetining talaptaryna  sәikes, kesenening jalpy adamzattyq qúndylyghy men tarihiy-mәdeny manyzdylyghyna baylanysty onyng manyna kez kelgen biyik qúrylys nysanyn salugha tiym salynady!

- Meshit qúrylysy «Ázireti Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq múrajayyna qarasty ejelgi Týrkistan qalasyn qorghau aumaghynyng irgesinde, yaghny tarihiy-mәdeny landshaftta da jýrip jatyr. Sondyqtan Mәdeniyet ministrligining kelisimi mindetti týrde boluy tiyis edi, - deydi qoryq múrajay diyrektory Mәulen Sadyqbekov.

Bir «qyzyghy», týrik aghayyndar jana meshitti mindetti týrde kesenening dәl irgesinen kóteremiz dep talap etpegen sekildi. Áyteuir, Týrkiya Din isteri basqarmasy, QMDB jәne OQO basshylary arasynda qol qoyylghan ýshjaqty kelisimde «meshit qúrylysy týsetin jerdi anyqtau Týrkistan qalalyq әkimdigining qúzyrynda» ekendigi kórsetilgen. Endeshe dәl osy kesenening arqasynda dýniyejýzilik mәrtebege ie bolyp otyrghan shahar basshylyghynyng tarihy jәdigerding taghdyryna bey-jay qaraghany, jana meshit qúrylysyn jýrgizuge oryndy dәl osy jerden bergeni týsiniksiz...

Rәsua bolghan rabat

Tarihshy-arheologtardyng pikirine sýiensek, ortaghasyrlyq qalalar әdette «sitadeli», «shaharistan» jәne «rabad» degen ýsh bólikten túrghan. Jogharydaghy meshit qúrylysy jýrip jatqan aimaq ejelgi Iasy shaharynyng tarihy tabany ekendigin Týrkistan arheologiyalyq ekspedisiyasynyng qazba júmystary talay ret dәleldegen. 2008 jylghy arheologiyalyq ekspedisiya búl aimaqtyng týgelimen Iasy-Týrkistan qalasynyng VIII-HIH ghgh. arasynda qalyptasqan tarihy rabady ekendigin anyqtapty. Búl jerden Jәudir jәne Tәkie meshitterining orny, azan shaqyrylatyn 30 metrlik múnara qaldyqtary, Otyrar jәne Iqan keruen joldarynyng izi, ortaghasyrlyq kósheler men túrghyn ýiler orny tabylghan.

- Kesenening ontýstik-shyghys betinde ornalasqan, orta ghasyrlarda, tipti HH ghasyrdyng basyna deyin qala rabady bolyp kelgen 140 ga aumaq Kenes ýkimeti kezinde «qorghaugha alynghan tabighy landshaft» kategoriyasyna engizilgen edi. Alayda 1980-1990 jyldary qalalyq sәulet jәne qúrylys bólimining sheshimimen 100 ga jerge túrghyn ýiler salynyp ketti. Endi mine, әupirimmen aman qalghan 40 ga jerge de qauip tóndi. Alghashqylardyng biri bolyp týrik aghayyndar 2 gektar jerdi meshit salu ýshin bólip aldy, - deydi ókinishpen «Ázireti Súltan» memlekettik qoryq múrajayy arheologiya jәne tarihiy-mәdeny eskertkishterdi qorghau bólimining mengerushisi Marat Túyaqbaev.

Kólenkede qalghan kesene

Biz «Ázireti Súltan» qoryq múrajayynyng ghylymy qyzmetkeri Núrjan Tastanbekovke ilesip, jana meshit qúrylysyn óz kózimizben kórdik. Qoryqshylardyng alandauyna shynynda da negiz bar eken. Qarqyndy jýrip jatqan qúrylys nysany qazirding ózinde kók kesene kýmbezin kólegeylep qalypty (№2-3 curetter). Bir kezderi kýmbezi kózine shalynghanda Abylay hannyng ózi atynan týsip, jayaulap keletin qasiyetti kesene býginde zamanauy ghimarattardyng tasasynda, kóshening shanyna kómilip qalghaly túr. Estuimizshe, búl jerden endi avtokólik jýretin jol qúrylysy, su t.b. kommunikasiyalyq jeliler salynbaq kórinedi. Tipti osy «qorghaugha alynghan tabighy landshaft» aumaghynda salynyp jatqan tórt pәterlik 3 ýiding qúrylysy da arheologtar qazghan tarihy kóne ghimarat oryndarymen aralas jatyr (№4 suret). Kóne tariyhqa degen múnshalyq jabayy kózqaras, basqynshylyq pighyl basqa jerde bar ma eken?!

Zang talaptary boyynsha meshit salynatyn aumaq arheologiyalyq zertteuden ótui tiyis. Búl júmysty ótken jyldyng tamyz-qyrkýiek ailarynda «Týrkistan arheologiyalyq qyzmeti» JShS jýrgizipti. Biraq «budjet pen uaqyttyng shekteuliligine baylanysty qúrylys aumaghyn týgel zertteu mýmkin bolmady» delingen zertteu qorytyndysynda. Arheologtar «shurf» әdisimen, әr jerdi «tesip» qazyp kórumen shektelgen. Sonyng ózinde №1 qazba shúnqyrynan HII-HIII ghasyrlargha jatatyn tarihy jәdigerler, qysh ydys synyqtary, mys tiyndar tabylypty.

- Biz qazba júmystaryn jýrgizip jatqan kezding ózinde-aq meshit qúrylysy bastalyp ketti. «Áueli zertteu jýrgizip alayyq, bizding rúqsatymyzsyz qúrylysty qalay bastaysyzdar?!» - desek, qúrylys basshylary «Sizding «zertteuleriniz» qaghaz jýzinde ghana kerek, qúrylysty eshkim toqtata almaydy» dep jauap qaytardy, - deydi Týrkistandy talay jyldan beri zerttep kele jatqan ghalym, tarih ghylymdarynyng kandidaty Marat Túyaqbaev.

Kóne - kózding qarashyghy emes pe?

- YuNESKO talaptary boyynsha, qorghaugha alynghan tarihy eskertkishting ainalasynan (radiusy 1 shaqyrym) arnayy kelisimsiz eshbir qúrylys jýrgizuge bolmaydy, - deydi «Ázireti Súltan» memlekettik qoryq múrajayy diyrektory Mәulen Sadyqbekov. - Onyng ýstine jana meshitting terenge ketken irgetasy jerasty sularynyng baghytyn ózgertip, jeti ghasyrlyq jәdigerding astyna qaray jinaghaly túr. Meshit qúrylysy orny Yasauy kesenesi túrghan jerden biyikte ornalasqandyqtan, múnarasy 38 metrden joghary, biyiktigi 26 metr bolatyn ghimarat tarihy eskertkishting ponaramalyq kórinisin kólegeyleytini qazirding ózinde anyq!

- Múnda meshit qúrylysyna qarsylyq jasaluda degen ósekke oryn joq! - deydi qoryq múrajay basshysy. - Ruhany astanamyz Týrkistangha qansha meshit salsaq ta artyq bolmas. Biraq múny qalanyng qazirgi ortalyghyna qaray, jamaghattyng kelip-ketuine ynghayly jerge salsa bolmay ma? Mәsele YuNESKO tizimine kirgen tarihy eskertkishting ainalasynda halyqaralyq talaptyng saqtaluynda bolyp otyr ghoy.

«Ázireti Súltan» memlekettik qoryq múrajayynyng qúramyna býginde tarihy eskertkish dep tanylghan 137 nysan eskertkish kiredi eken. Mәulen Jarylqasynúly eng aldymen osy eskertkishterdi zertteuge, qalpyna keltiriluge mýddeli. Mysaly, kóne derekterde «Tórt qaqpaly Týrkistan» atalghan shahardyng bas qaqpasynyng orny arheologiyalyq qazba júmystary kezinde tabylyp, byltyr memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda qalpyna keltirilipti. XVI ghasyrda Qazaq handyghynyng qol astyna tolyq ótip, keyinnen Tәuke han, Qayyp han, Bolat han, Sәmeke han, Ábilmәmbet handar meken etken Han ordasy orny da zertteu, qalpyna keltiru júmystaryn kýtip túr.

- Mine, osy kóne jәdigerlerdi qalpyna keltirip, birynghay tarihiy-mәdeny keshen retinde jas úrpaqtyng patriottyq tәrbiyesine, memlekettik iydeologiyanyng qyzmetine paydalansa, shirkin! - dep armandaydy Mәulen Sadyqbekov. - Al, biz bolsaq, joghymyzdy týgendey almay jýrip, barymyzdan airylyp jatyrmyz...

P.S. Barymyzdy baghalay almaytyn bizdi qaydam, ózge júrt kóne eskertkishke kózding qarashyghynday qaraydy. Mysaly, nemisting kóne Drezden qalasy Eliba ózeninen jana kópir qúrylysyn salghany ýshin byltyr «әlemdik mәdeny múra» tiziminen alynyp tastaldy. Óitkeni, YuNESKO sarapshylarynyng pikirinshe, jana kópir ózen boyyndaghy kóne shahardyng mәdeny landshaftyna say kelmeydi. YuNESKO ókilderining birneshe eskertuine Drezden meriyasy qúlaq aspaghan son, osynday qatang sheshim shygharylypty. Dәl osynday eskertuden song Kelinde әigili gotikalyq sobor janynan aspanmen talasqan zәulim ghimarat salmaq bolghandar óz oiynan ainyghan bolatyn. Tarihy topyraqty ayausyz taptap, «imandylyq ýiin» túrghyzyp jatqan bizding «meshit salghyshtar» qayter eken?!

Qazbek QÚTTYMÚRATÚLY

Suretterdi týsirgen avtor