Qazaq әlipbiyin  ózgertu turaly dau sap tiyldy. Desede, Qazaq әlipbiyin ózgertu mәselesi ózekti ekenin qogham moyyndap otyr. Osyghan oray, qazaq әlipbiyin damytu salasynda ózining erekshe  úsynysymen kózge týsip jýrgen, qazaq tilin bilu dengeyin baghalau standartyn әzirleuge qatysqan lingvist әri mәdeniyettanushy Serik Erghaliymen súqbattasudyng reti keldi.

Serik myrzanyng kólemdi súhbatyn eki bólimge bólip, jariyalap otyrmyz.

Jana әlipbiyding manyzy – qaryp auystyruda emes

- Qazirgi kezde til taqyrybynyng ózekti de, manyzdy mәselesining biri – qazaq әlipbiyi. Búl mәselening sheshimi әbden keshigip, júrtty jalyqtyra bastady. Búqara negizinen biylikting sheshimin kýtip otyr. Alayda, óziniz sekildi azamattar óz bastamasymen auyq-auyq shyghyp qoghamgha әlipbiyding ózektiligin jariya etumen keledi. Jana әlipby tújyrymdamasyn da jariyaladynyz. Sonda qazaq әlipbii qanshalyqty manyzdy әri ózekti mәsele?
- Búl saualgha qysqasha ghana qazaq tilining әli kýnge tól әlipbii joq degen uәjben jauap beruge bolady. Búghan deyin qazaq әlipbiyin latyndandyru mәselesin qoyyp jýrgen birqatar azamattar, búl mәselening týpki bayybyna boylamay keldi. Men búl mәseleni 2005 jyldan beri basqa qyrynan kóterip kele jatqandardyng qataryndamyn: qazaq әlipbiyining qarypyn latyndandyrudan búryn, kýn tәrtibine qazaq әlipbiyin jasaqtap, emleni reformalaudy maqsat etu kerek. Dәl osy ústanymdy belgili qazaq fonology, filologiya ghylymdarynyng doktory Álimhan Jýnisbek te ústanyp keledi.

         Eger biz qazaq orfografiyasy men orfoepiyasynyng orys tilinen qanshalyqty aiyrmasy joq ekenin jәne búl mәselening tilimizge qanshalyqty zalaly baryn úqsaq, onda qazaq әlipbii dep jýrgen qazirgi әlipbiyding qazaq tiline qatysy shamaly ekenine anyq kózimiz jetedi. Sonda nazarymyzdy qarypqa emes, manyzdy nәrse bolyp tabylatyn әlipbiyding mazmúnyna nazar audarar edik. Qysqasy, qazaqstandyq qazaqtar qoldanyp otyrghan qazirgi әlipbiy  qazaq tiline  emes, eng әueli orys tilin dúrys jazugha ynghaylanghan әlipby ekendigine kóz jetip otyr. Osy әlipbiymen biz 70 jyl boyy ittesip kelemiz. Óz tilimizdi ógey tilding jazu ýlgisine salyp, ózge tilding әleuetin mengerumen әuremiz. Búl ahualdy neghúrlym sozghan sayyn, tilding qauqaryn әlsirete týsetinimizdi nege sezbeymiz?!

         Shyn mәninde, qazaq tilinde sauatty jazyp, barynsha óz tilimizge tәn әlipbiydi qoldanyp otyrghan qytaylyq qazaqtar ekenin moyyndaytyn uaqyt boldy. Olar Ahmet Baytúrsynúly dәiektegen tóte jazumen ómir sýrude! Sondyqtan da olardyng tili qytayshagha tәueldi emes, al bizding til orysshagha beyim әri soghan barynsha tәueldi. Tәueldi bolghanda jazbasha da, auyzsha da. Aqansha aitqanda, biz «iyt» dep jazyp, «donyzdy» oqyp jýrmiz! Ári ketkende 28 dybysqa 42 tanbany arnap, basymyzdy shyr ainaldyryp, tilimizdi barynsha kýrdelendirip, emlening «esin tandyryp», ózimiz de, ózge de shoshityn halgha jettik. Mәselen, orys tili arqyly engen sheteldik sózderding barlyghy orys tilining orfografiyasymen jazylyp, sol tilding orfoepiyasymen dybystalyp jýrgenine mәn bermey otyrmyz. Biraq qazaq tilinde orys tilining zandylyghymen sheteldik sózderdi tútynu turasynda bir de bir ereje joq. Sonda búl tilimizding grammatikasynyng osal túsy emes pe? Sonda zansyz týrde ógey tilding erejesimen qazaq tili nege otyryp-túrady? Búdan artyq ózekti mәsele bola ma?! Qysqasy, qazirgi әlipby qazaq tilining emes, orys-qazaq tilderining ortaq әlipbiyi. Dýnie jýzinde eki tilge ortaq әlipby bar degendi estidiniz be? Endeshe, bir memleketting tili bolyp otyrghan qazaq tilining tól әlipbii qashan jәne qanday boluy kerek degen mәseleni tótesinen qoyyp, oghan ghylymy әleuetti júmyldyratyn uaqyt boldy ghoy. Sebebi, jyl sayyn 1-synypqa barghan myndaghan qazaq býldirshinderi óz tilin ógey әlipbiymen oqudy qolgha ala berse, ne bolady? Onyng nәtiyjesi qazir de biline bastady: sabaqtan tys kezdegi qalalyq qazaq mektepterindegi qarym-qatynas orys tiline kóshude. Al, múghalimderding tilining shúbarlyghyna qarap, «shalakazahskiy yazyktyn» ojaq-bújaghyna jetkenimizge kóz jetip, kónil túnjyraydy.

- Ahmet Baytúrsynúly emlesine qalay qaraysyz, nege sol emleni jalpylastyrmasqa?

- Ol kisining arap qarypty tóte jazu әlipbiyin týzgenine biyl – 101 jyl. Byltyr bir ghasyr boldy. Búl - qazaq halqy tarihyndaghy aituly oqigha. Biraq ony atap óterlik aryndy qimyl bolmady. Eng bolmasa sol oqighanyng qúrmetine әlipbiyimizdi týzep alarlyq sheshim qabyldaghan jón edi...

         Qazirgi 42 әriptik әlipbiyden orystyng artyq әripterin alyp tastasaq, 100 jyl búrynghy Ahmet atamyzdyng emlesine qaytyp oralamyz. Alayda, oghan bizding qazirgi tildik orta sәikes emes, bir ghasyr búrynghy qazaqtildi ortadan býgin әldeqayda  basqa lingvo-orta qalyptasty. Qazir «vagondy»  - taza qazaqsha bәgón, «Vasyany» - Uәsiyә dep jazyp kórshi, qazaqstandyq qazaqtar týtip jeuge әzir.

         Onyng ýstine kәzirgi qazaq tili әlemdik terminologiyamen kirikti, til ógey dybystardy qabyldap, oghan jazudy iykemdep jiberdi, emle jaghdayy kýrdelendi. Múnyng bәrin eskermey, tildi әsireúltshyldau - bir ghasyrgha keyin sheginumen birdey, tildi tútynushylar ony qabylday qoymaydy. Bir jaghynan til – ýnemi ózgeriste bolatyn jandy aghza, sony eskeruimiz kerek. 100 jyl búrynghy emlege  biz orala almaymyz. Ol qytaylyq qazaqtar arasynda  mýmkin de, orystyq emleni sinirip, lingvistikalyq deformasiyagha úshyraghan qazaqstandyq qazaqtar ýshin mýmkin emes.

         Alayda, Baytúrsynúly emlesi býgingi qazaq tilining jazuyna irgetas bolghany ras, endi sonyng qabyrghasyn qyrnap, týzep, qayta qalaytynday jaghdaydamyz. Songhy 25-30 jyl boyghy qazaq emlesi sózding qanday núsqasy búqaranyng jazuynda qalyptassa, sony zandastyrugha negizdelgen. Yaghni, orfografiyalyq sauattyng jýgeni týruli ketip otyr. Emlening teoriyasy jazu mashyghyna tәueldene týsken. Mine, osy aqualdy qolgha alu kerek. Sol ýshin de Baytúrsynúly emlesining ózin bolmasa da túrghysyn (prinsiypin) qayta qolgha alghanymyz jón bolar edi.

Orys tilinen kek alyp kerek emes

- Emle reformasyn jasau joldary qanday?
- Birinshiden, qazaq tiline tәn dybystardy tanbalaytyn әlipby qajet. Ekinshi satyda sheteldik kirme sózderdi jazu emlesin oilastyruymyz kerek. Kez kelgen kirme sóz qazaq tilinde tútynysqa týsetindikten, ol qazaq tilining leksikalyq qoryn bayytatyn tildik birlik qana emes, odan bas tartu da, qútylu da mýmkin emes. Tek qana onyng tilge iykem qoldanysyn qarastyryp, auyzsha әri jazbasha tútynystyng formatyn naqty belgilep, erejelep, grammatikanyng bir bóligine ainaldyrugha mәjbýrmiz. Búl barlyq tilder bastan keship otyrghan jayt. Mәselen, aghylshyn tilindegi bir dybystyng birneshe tanbalyq syiaghynyng (analog) boluy, ejelgi latyn, grek tilderinen engen sózdi aghylshynsha әriptermen jazudyng mýmkin bolmauynan tuyndaghan. Biz de búl jaghyna mәn bermesek, tildi mansúq etetin jaghdaydy qordalandyryp alamyz.

Alayda, búghan deyin qalyptasqan әlemdik sózderdi tek qana orys tili arqyly engizu saldaryn joydy qolgha alu kerek. Búl - orys tilinen kek aludyng reti emes, aghylshyn tilining qazaq tiline barynsha jaqyndyghynan. Orys tilinen kek alyp kerek emes. Orys tilining qazaqqa belgili bir dengeyde qylghan qyzmetin joqqa  shygharu qiyn. Alayda, orystanghan investisiya, evolusiya sózderi aghylshyn tilinen engende, qazaqsha: investment, evolushn týrinde jenil jazylyp, onay (inbesment, ebolushn) aitylar edi.

Álimhan aghamyz úsynyp jýrgen Baytúrsynúly týgendegen qazaq dybystaryn tanbalaytyn әriptermen birge әlemdik sózderdi búrmalamay әri tilge iykemdi jazatynday V,F sekildi әripterdi tanba retinde qabyldaghanymyz jón. Árip retinde emes, tanba retinde! Yaghni, búl tanbalar belgili bir dybysty bildiretin әrip emes, tanbanyng ornyna ghana jýrui kerek. Tanba retinde  engizsek, sonda olarmen birge tilge búralqy dybysty engizbeymiz, transkripsiya ýshin tanbasyn paydalanyp, al aitym ýshin soghan sәikestengen óz dybysymyzdyng ornyna ógey dybysqa jol bermeytin bolamyz. Búl – әlemdik tәjiriybe, aghylshyn tilinde birdey dybystalatyn fonemalardy aluan týrde әriptermen tanbalau osynday talaptan shyghyp, ornyqqan. Búl tilding orfoepiyasyna qoyylghan shekara degen sóz. Olay bolmasa, kәzirgidey dýbәrә, ortaq әlipbiydi taghy da tuyndatamyz. Mysaly, «orfografiya» degen sóz qazaq әlipbiyimen «orfografia» týrinde jazylyp, [orpograpiya] týrinde aitylar edi. Kәzir múny oryssha solay jazyp, orys aitymymen [arfagrafiya] dep jýrmiz. «Vagon» dep jazghanmen, [bagon] dep oqudy qolgha alsaq, tildin  әleuetin әlsiretpey, basqa tilge baghyndyrmay, damytugha mýmkindik tuady.

- Onda orystyng taghy da birshama әripteri qoyday toghytylyp, kirip ketedi ghoy!

- Joq! Jogharydaghy maqsat ýshin 2-3 tanba ghana jetkilikti, mysaly: S – s/ts; Ch – sh/tsh; Sh – shsh; Ya - ya,yә; Yu – yiu,iyu; Yo- yó,yo; E – e; H – h týrinde jazu mýmkindigi bar, qalghanyn shúbyrtyp qajet emes.

Qysqasy, qazaq әlipbiyining jenil әri sauatty jazyluy men dybystaluyn barynsha qarapayym, onay әri tilge tәn qaghidalardy rәsimdeytin tolyqqandy tújyrymdamasyn qolgha alu kerek. Búl tújyrymdama qazaq tiline tәn jazym men aitym ýderisterin bir-birine meylinshe bauyrlastyrghan әlipbiylik jýieni qamtyghany jón.

Sóitip, múnday   әlipby jasaqtau arqyly biz býgingi zaman talaby bolyp otyrghan barynsha onay jazu men jenil oqylatyn, dybystalatyn tilding mýmkindigin ashatyn reformany qabat qolgha alugha mәjbýrmiz. Búl reforma - nauqandyq emes, paydaly ýderistik sipatta jýrse, eshbir qiyndyqqa dushar etpeydi. Sodan keyingi kezekte qaryp tandau ózinen ózi sheshiledi. Eng bastysy, tilding lingvistikalyq jaghynan basqa tilderge tәuelsizdigin qamtuymyz kerek, әitpese, qazaq tilining qúny men qadyry ketip, ony tútynushylar ózge tilding aumaghyna op-onay kóshedi. Sol ýderis astyrtyn týrde bolyp jatqanyn biz saraptamay otyrmyz.

Qazaq tilining biteu jarasy - emlede!

- Sonda qazirgi latyndandyru mәselesi basty emes, keyingi plandaghy maqsat bolghany ma?
- Shyn mәninde biz qazir, qarypty auystyrugha basym nazar audaru arqyly, tilding asa terende jatqan kýrdeli ahualyn sheshudi úmyt qaldyratyn týrimiz bar. Shyndyghyna kelgende, qarypty auystyrumen shektelu tilding qordalanghan mәselesin tolyq sheshe almaydy, kerisinshe, sheshilmegen lingvistikalyq mәselelerdi ushyqtyryp jibermek. Sondyqtan qaryp auystyru – qazaq tili ýshin ekinshi plandaghy nәrse. Qazirgi ahualgha bayyppen qarasaq, qazaq tilining biteu jarasy - emlede!

Biz jazu reformasyn qarypty latyndandyru ýshin emes, kerisinshe latyndandyru nauqanyn tilimizding jazu mәdeniyetin reformalau ýderisine kóndiruimiz kerek. Sonda búl isting ýstirt sipaty bolmaydy, nәtiyje barynsha paydaly, tiyimdi bolmaq. Jәne de lingvistikalyq búl әreket sayasy nauqan men qúrghaq nasihattan ada bolyp, dittegen múratqa dóp jetetin bolamyz. Áytpese, qazzir 40-tan astam latyn әlipbiyin әzirlep otyrghan avtorlardyng kópshiligi qazaq tilining mәselesin qarypty latyndaumen ghana sheshe qoyamyz degen jansaq payymmen jýr. 42 әripting beseuin-aq qysqartyp, orfografiyany qayta elestetinizshi, sonyng ózi qansha nәrsening búrynghydan basqasha ózgertuge mәjbýr etetinine kóz jetedi. Qazaq tilining mәselesi - qarypqa ghana tirelip túrghan joq, orfografiyalyq túiyqqa tirelu, orfoepiyalyq bylyqqa kenelu arqyly mәsele qordalanghan. Sondyqtan, qaryp auystyru sayasy nauqan emes, tilimiz ýshin eng aldymen sәti týsken reformanyng syltauy degen dúrys.

Qaterli kópirden ótu әdisi

- Alayda, búl maqsat qarypty latyndaudan asa kýrdeli sekildi...
- Dúrys bayqadynyz, mәsele shynynda da kýrdeli. Alayda, "qalauyn tapsang – qar janady". Búl reformany, meninshe eki satyda jýrgizgen tiyimdi. Birinshi satyda, qazirgi kirilshe orys-qazaq әlipbiyden taza qazaqsha-kirilshe aralyq  әlipby әzirlep, soghan kóshu arqyly reformany bayandy etu.

Búl  qoghamdy tolyq esengiretpeydi, qayshylyq pen qarsylyq tughyza qoymaydy. Biraq kóztanys kirilshe qaryppen tól әlipby mazmúnyn jasaqtap alamyz; emlesin tazartyp, tilge siniremiz; orfoepiyasyn qazaqylaymyz da, reformanyng eng kýrdeli bóligin onay atqaryp alamyz. Búl shamamen 42 әripti 10-12-ge qysqartugha iytermeleydi, oryssha-qazaqsha dýbәrә jazym taza qazaqsha sipatqa týsedi. Búnymen birge, qazaqsha taza jazugha,taza dybystaugha qarsy qalyptasqan orysshyl әleumettik psihologiyany qazaq tilining paydasyna jyghyp beredi. Sóitip, kirilshening ziyanyn paydagha ainaldyramyz. Kelesi, ekinshi satyda qarypty aiyrbastap, týpkilikti әlipby reformasyn ayaqtaugha bolady. Sóitip, birinshi saty arqyly basty reformany qazirgi kirilshe (ony mamandar latyn-grek әlipbii atap jýr) negizde jasaqtalghan әlipbiymen jýrip ótemiz.

Al, eger orfografiyalyq әri orfoepiyalyq reforma men qaryp reformasyn qabattastyrsaq, til tútynushy psihologiyalyq, әleumettik, sayasy jaghynan esengirep, sabotaj ben qarsylyqqa dushar bolamyz. Birden latyn әlipbiyimen qabat jazu reformasyn qolgha alsaq, tútynushy sanasyn túiyqqa tireuimiz mýmkin. Al, qazaq tiline kerek emes, ,,Ya,,Yo,E,S,Ch,Sh,IY,H,H sekildi artyq әripterdi qysqartu arqyly eski qaryppen emlemizdi janghyrtyp alu barynsha jenil jýrmek. Qysqasy, reformasyz qarypty ghana aiyrbastau mýmkin emes! Qalay bolghanda da birshama qaghida men ereje  ózgeriske týsedi, tildi tútynu formaty ózgeredi, búl degenimiz – bәribir reforma. Biz qazir qazaq tilin orys tilining yqpalymen ghana qoldanyp jýrsek, búdan әri tәuelsiz lingvistikalyq jýiege kóshken qazaq tilin tútynatyn bolamyz.
- Emle reformasynyng nәtiyjesinde qanday jazugha ie bolamyz?
- Sauatty jazugha onay, erejeleri qarapayym әri oryndaugha jenil, qayshylyghy joq, búralqy erejege baghynbaghan emlege ie boludy maqsat etu kerek. Sosyn aitym men jazymnyng arasy barynsha jaqyn bolghany abzal:  «itti» jazyp, «donyzdy» emes, «itti» oquymyz kerek. Qazirgi zamanda til neghúrlym jazu men aituda qoldanugha jenil bolsa, soghúrlym ýirenuge onay bolady da, onyng ýirenushileri kóp bolady. Bizding tap qazirgi armanymyz – qazaq tilining ortasy men auqymy tez arada keniytindey jaghday ghoy. Jazu reformasy soghan qol jetkizetindey boluy kerek.

Reforma qysqa merzimde atqarylghany jón

- Sonda aralyq әlipby men týpkilikti әlipbiyding arasyn qansha uaqyt qamtuy mýmkin?
- Aralyq әlipbiydi qalyptastyryp siniruge bas-ayaghy 2-3 jyl jetkilikti. Al, týpkilikti latyn qarypty әlipbiydi siniru 5-7 jyldan artyq merzimge sozylmaydy. Qazirgi matematikalyq qamtymalardy qoldanu arqyly týrli programmalarmen tútynushyny qoldaytyn mýmkindik payda bolady. Tipti, aqyldy saymandardyng bәrine jana emlege negizdelgen orfografiyalyq sózdik salyp qoi qiyn emes. Mәselen, qoldanushy kompiuterdegi Vord qújatynda mәtin tere bastaghanda, onyng dúrystyghyn tekseretin Dúrys jazu teksermesin (DJT) keninen qoldanysqa engizuge bolady. Ýkimetting qaulysymen elde satylatyn barlyq komiputr ataulygha qazaq tilin qoldaytyn qamtymalardyng qosa jýruin mindettegen jón. Búl - әlemdik sayasy tәjiriybe.

Al, bir ókinishtisi sol, biz qazir jana әlipbiyge dayyndaghan nәrsemiz bar bolghany 30 shaqty latyn qarpy ghana. Búl – jana әlipbiyge kóshuge jetkilikti resurs emes! Qazirgi 42 әrippen kóshpeytinimiz belgili, demek, emle ózgeredi degen sóz. Endeshe, soghan sәikes emle erejeleri,tipti, jana әlipbiyge negizdelgen elektrondyq orfografiyalyq sózdik qory da dayyn boluy kerek. Osynyng bәri bolmaghannan keyin, biylik birjaqty sheshim qabyldaugha jýreksinude. Ghylymy lingvistikalyq resurs barynsha osal әri solghyn tartyp otyr. Búghan qosa, әzirlikting osaldyghyn búqara da sezip, týrli alyp-qashpa sózding kóbeyui de sodan. Búl mәsele neghúrlym keshuildegen sayyn, bizding til mәselesi qordalanyp, sheshuge qajetti merzim barynsha azaya týspek, sóitip uaqyt tarapynan útylamyz.
- Jana әlipbiydi engizu barysynda neni eskergen jón?
- Áueli barlyq mәseleni tynghylyqty týrde ghylymy ortada sheship alu kerek. Barlyq  tújyrym men payym tek qana tilding tabighaty men qajetine sәikes kriyteriymen qabyldanuy tiyis. Sosyn jana әlipbiydi engizuge kerek barlyq resurs pen әleuetti әzirlep alyp, senimdi týrde batyl qimyldaghanda ghana eshbir apatqa úshyramay maqsatqa aman jetemiz. Jәne de jana әlipbiydi qoldanatyn ortany aldyn ala anyqtap alghan abzal, mening oiymsha qazirgi egde jastaghylar ýshin jana әlipby manyzdy emestigin ashyp aitqan jón. Olardy qinamay-aq, tek qana jas úrpaqqa sýienip, bar jaghdaydy solargha baghyttau kerek. Qysqasy, jana әlipby qazaq tilining keleshegi ekendigin basyn ashyp alghan jón. Sebebi, búl mәseleni kesheuildetip, barynsha bóget bolyp kelgen - әlgi jasamys úrpaq. Kesheuildegennen útqanymyz shamaly, jazu reformasy ýshin dәiekti uaqyt algha tartuda. Bir aghamyz kýni keshege deyin «Ana tili» gazetinde kiril әlipbiyin aqtaugha janyn salyp, jana әlipbiyge baryn sala qarsy bolyp keldi. Al, jaghday bolsa, basqa nәrseni kórsetip otyr.
- Qazir internette kirilshe men tóte jazu arasynda kedergi bolmay bara jatyr, olay deytinim: qazir www.elarna.com, www.senkazakh.com sayttary eki qarippen bir uaqytta mәlimet almasa alatyn dәrejege jetti. Búl turaly bilesiz be, bilseniz qalay oilaysyz?
- Búl turaly bilem, biraq tóte jazu mening qoldanysymda bolmaghandyqtan, ol mýmkindikke qol artpaghanym ras. Oghan tek qana tóte jazumen otyrghan Shyghystýrkistandyq qandastarymyz ghana mәjbýr bolyp otyrghan bolar. Biraq bir últqa eki әlipbi, eki qaryp kóptik etedi. Ol bәribir tildik shekara bolyp tabylady. Uaqytsha ótpeli kezenge ghana múnday mýmkindik kerek. Búl – ekige bólinip eki memleket qúrap otyrghan kәreyler sekildi jaghday. Internetten basqa ortada qalay úghysamyz?

Súhbattasqan - Beysen Ahmetúly
(jalghasy bar)

Abai.kz