Sayasy ghylymda biylik jәne onyng sayasy әreketteri turaly jazbaghandar kemde kem. Oghan soqpay ketpeuge de bolmaydy. Óitkeni, biylikting ózi basqagha biylik etu, әmirin jýrgizu, tipti ony memleketting kýshimen mәjbýrli týrde oryndatudy bildiredi. Osyghan oray osy salany zerttegen sayasattanushylar óz pikirlerin, tújyrymdaryn, payymdaryn, qorytyndylaryn jasady. Búl ýrdis ejelgi zamannan bastau alady. Sayasy ghylym, onyng ishinde biylik turaly ghylym HH ghasyrda  keng qanat jaydy. Óitkeni, jiyrmasynshy jýzjyldyq býkil әlemdik tarihta eng sayasilanghan kezeng bolyp tabylady. Memleket, sayasat, biylik mәseleleri búl ghasyrda bolyp ótken әleumettik silkinisterge jәne búqaralyq qozghalystargha baylanysty aldynghy qatargha shyqty jәne әrqily sayasy tújyrymdar men teoriyalar payda boldy.  Sonday tújyrymdardyng birin nemisting әleumettanushy, sayasattanushy jәne tarihshysy Maks Veber (1864-1929) jasady.

Onyng enbekteri XX ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy әleumettik jәne sayasy әleumettanu ghylymy bilimining damu baghytyn edәuir dәrejede anyqtay aldy. Onyng әleumettanu men sayasattanudyng әrtýrli salalaryn qamtyghan enbekteri XX ghasyrdaghy әlemdik sayasattanu men әleumettanugha qosylghan zor ýles dep baghalandy. Maks Veberding ghylymy enbegining basty arqauy – zandy ýstemdik mәselesi boldy. Onyng tújyrymdaghan әdisnamasy odan keyingi býkil sayasy ghylym damuynyng sipaty men baghytyna da edәuir yqpal etti.   Veberding biylikting «zandy ýstemdigi» tújyrymyn onyng osy mәsele jóninde jazylghan enbekterinen ýzindiler keltiru arqyly berudi jón kórdik. Sonymen biylikting «zandy ýstemdigi» degenimiz ne? Onyng jauabyn osy salany terenirek zerttegen M. Veberding aitqandarynan izdep kórelik.

Maks Veberding búl mәsele jónindegi negizgi sayasy kózqarasy onyng 1918-1919 jyldary jaryq kórgen «Sayasy beyimdilik jәne kәsip retinde» enbeginde bayandalghan. M. Veberding sayasy әleumettanuynyng basty dingegi – biylik mәselesi. Sayasy ókimet pen memleketti әleumettanu ghylymy arqyly qarastyrghan Veber ony biylik әleumettanuy dep atady. «Memleket degenimiz ne?» dep súraq qoya otyryp Veber onyng osy zamanghy әleumettanushylyq anyqtamasyn kez-kelgen sayasy odaq sekildi, ol qoldanatyn ózindik qúral - fizikalyq zorlyq-zombylyqqa sýienip qana beruge bolatynyng aitady.

 Osylaysha, Troskiyding «kez-kelgen memleket zorlyq-zombylyqqa negizdelgen» degen sózin keltire otyryp Veber memleketke tómendegidey әleumettanushylyq anyqtama beredi. «Tek eger zorlyq-zombylyqty qúral retinde bilmeytin әleumettik qúrylymdar bar bolsa, onda «memleket» úghymy jayyna qalar edi, onda sózding erekshe maghynasynda «anarhiya» dep ataugha bolatyn nәrse ornar edi. Áriyne, zorlyq-zombylyq memleketting qalypty nemese birden-bir qúraly emes – búl turaly jaq auyrtpaymyz. Biraq, ol, teginde, sol ýshin ózindik erekshe qúral. Myna zamanda memleket zorlyqpen erekshe etene».

Yaghni, Veber aitqanday «zorlyq-zombylyq jasau «qúqyghynyn» birden-bir kózi memleket dep sanalady. Osy anyqtama arqyly Veber «sayasat» degenimiz qay jaghynan tarazylasaq ta, memleket arasynda bolsyn, memleket ishinde ol qamtityn adamdar toptarynyng arasynda bolsyn, biylikke qatysugha nemese biylik bólinisine yqpal jasaugha úmtylys degen sóz» dep atady.

Biylik bólinisine nemese ýstemdik etuge úmtylys Veberding sózimen aitsaq «kim sayasatpen ainalyssa, sol biylikke úmtylady: ne basqa maqsatqa (minsiz nemese egoistik) baghyndyrylghan qúral retinde biylikke, ne sol biylikting «ózi ýshin», ol beretin bedel seziminen lәzzat alu ýshin úmtylady. Memleket te, tarihy jaghynan sodan búryn bolghan sayasy odaqtar da adamdardyng adamdargha ýstemdik qatynasy, ol zandy (yaghny zandy dep sanalatyn) zorlyq-zombylyqqa qúral retinde sýienedi.

Sayasy ýstemdikke, biylikti bólisuge úmtylatyn jәne sayasatpen ainalysudy maqsat etetin «kәsipqoy sayasatkerler» turaly egjey-tegjeyli qarastyra kelip M.Veber bylay dep jazady: «Sayasatpen» ainalysugha – yaghni, biylikting sayasy qúrylymdar arasynda jәne olardyng ishinde bólinuine yqpal jasaugha úmtylugha – «jaghdaygha qaray» sayasatker retinde de, búl júmys, dәl ekonomikalyq kәsipshiliktegidey, qosymsha nemese negizgi kәsip bolatyn sayasatker retinde de ainalysugha bolady.

Saylau bulletenin jәshikke salghanda nemese soghan úqsas yrqymyzdy bildirgende, mysaly «sayasiy» jinalysta qol shapalaqtaghanda yaky jer tepkilegende, «sayasiy» sóz sóilegende jәne t.b. jaghdaylarda bizding bәrimiz «jaghdaygha qaray sayasatker bolyp shygha kelemiz; kóptegen adamdarda olardyng sayasatqa qatynasy osynday qarekettermen ghana shekteledi. Býginderi, mysaly, partiyalyq-sayasy odaqtardyng senim bildirilgen adamdary men basqarmalary «qosymsha qyzmet» sayasatkerleri bolyp tabylady. Memlekettik kenester men sol sekildi tek talap boyynsha ghana qyzmet atqara bastaytyn kenesshi organdardyng mýsheleri de sayasatpen tura solay ainalysady. Bizding parlamentariylardyng edәuir qalyng jikteri de onymen dәl solay ainalysady, olar tek sessiya kezinde ghana oghan «júmys isteydi».

Sayasatty ózining kәsibine ainaldyrudyng eki tәsili bar: ne sayasat «ýshin» ómir sýru kerek, ne sayasattyng «esebinen» jәne «sayasatpen» («von» der Politik) ómir sýru kerek. Sayasat «ýshin» ómir sýretin adam әldene ishtey maghynada «óz ómirin sonymen» jasaydy – ne ol ózi jýzege asyratyn biylikten ashyq lәzzat alady, ne «iske» («Sache») qyzmet etip jýrgenin týsinuden ózining ishki tepe-tendigi men óz abyroyy sezimine nәr alady, jәne sol arqyly ózining ómirine maghyna beredi.

Kәsip retindegi sayasat «esebinen» kýn kóretin adam – ony túraqty kiris kózine ainaldyrugha úmtylatyn adam; al sayasat «ýshin» kýn kóretinderding maqsaty basqa. Áldekim ekonomikalyq maghynada sayasat «ýshin» ómir sýre alatyn boluy ýshin jeke menshiktik salt ýstemdigi jaghdayynda, keybir, kerek deseniz, әbden taptauryn alghysharttar bolugha tiyis: qalypty jaghdayda ol oghan sayasat әkelui mýmkin kiristerge tәueldi bolmaugha tiyis. Demek ol kәduilgi dәuletti adam bolugha nemese jeke adam retinde ol ómirde túraqty jetkilikti kiris alyp túratynday jaghdaygha ie bolugha tiyis. Beri salghanda qalypty jaghdayda sharua osylay bolady.

Alayda   sayasat «ýshin» ómir sýretin adam múnyng ýstine sharuashylyq jaghynan «kiriptar» bolmaugha, yaghny onyng kiristeri ol ózining júmys kýshi men oiyn tikeley tolyghymen nemese barynsha keninen óz kiristerin alugha údayy júmsauyna tәueldi bolmaugha tiyis».

M. Veberding búl taldauynan kóretinimiz «eger memleketti nemese partiyany sayasattyng esebinen emes, tek qana sayasat ýshin ómir sýretin (sózding ekonomikalyq maghynasynda) adamdar basqarsa, onda búl túp-tura sayasy basqarushy jikterdi «plutokratiyalyq» әdispen júmyldyru bolyp shyghady. Biraq búl songhysy әli kerisinshe maghyna bermeydi: plutokratiyalyq basshylyqtyng boluy, sayasy ýstem jikte sonday-aq sayasat «esebinen» de kýn kóru niyeti, yaghni, ózining sayasy ýstemdigin jeke ekonomikalyq mýddeler ýshin de paydalanu niyeti bolmaydy dep topshylaugha negiz bermeydi.

Naghyz sheneunikting shynayy kәsibi sayasat bolmaugha tiyis. Ol «memlekettik mýddelerge» qater tónip túrmasa isti ashugha boy aldyrmay, eshkimge búrmay sheshui tiyis. Al búnyng ózi «zannyng ýstemdigin» bildiredi. Veber engizgen «zandy ýstemdik» kategoriyasy búiryq pen baghynugha negizdelgen biylikti qarastyrady. Búnday ýstemdikti jeke adamdar iske asyra alady. Veberding aituynsha «ýstemdik degenimiz, belgili bir búiryqqa baghynu mýmkindigin úshyratu.

Ýstemdikting birinshi týri kóbinese saltqa ainalghan moralidyq tәrtipke baylanysty. Búl ýstemdikting negizinde útymdylyq jatady. Onyng jarqyn mysaly, europalyq memleketter men AQSh bolyp tabylady. Búl memleketterde adamdar jeke adamgha, túlghagha, lauazym iyesine emes, tek zangha baghynady. Zang arqyly ghana basqalargha, sheneunikterge baghynady. Yaghni, Veber aitqan ýstemdikting negizi – zandylyq bolyp tabylady. Zandy ýstemdikting ekinshi týrine Veber  dәstýrge, saltqa negizdelgen ýstemdikti jatqyzady.

 Al ýstemdikting ýshinshi týrine «әdettegiden tys jeke darynnyng bedeli (harizma), әldebir adamdarda kósemdik qabiletterdin: ayan alu, batyrlyq jәne basqa qabiletterding boluynan tuyndaytyn tolyq jәne  jeke senim – payghambar, nemese halyq saylaghan әmirshi, әigili demogog jәne sayasy partiya kósemi jýzege asyratyn harizmalyqq ýstemdikti ataydy. Ýstemdikting búl týri ejelgi jәne orta ghasyrlarda kóbirek úshyrasqanymen, qazirgi uaqytta siyrek kezdesedi.

Veberding «zandy ýstemdigi» zannyng ýstemdigin emes, memlekettin, biylikting ýstemdigin zandy etuge sayady. Yaghni, biylik ýstemdik etu arqyly ghana memleketting tútastyghyn, tynyshtyghyn qamtamasyz ete alady, el azamattarynyng bostandyghy men qúqyghyn qorghaydy, olardyng zang ayasynda emin-erkin ómir sýruin qamtamasyz etedi. Yaghni, «zandy ýstemdik» memleket jәne biylik ýshin erekshe shara. Veber tújyrymdaghan zandy ýstemdik problemasy odan keyingi býkil sayasy ghylym damuynyng sipaty men baghytyna da zor yqpal etti.

Ýstemdikting eng tózuge bolatyn týri – qanday da negizde bolmasyn «zandylyqty» oghan qatysushylardyng ózderining beruinen kórinedi. Osylaysha, Veber ýstemdikting birqatar zandy týrlerin anyqtap, sol arqyly sayasy qúrylystyng tarihy jәne qazirgi týrlerin taldaydy. Veber anyqtaghan ýstemdikting búl týrleri «qúqyqtyq» (zandy), «dәstýrli» (ejelgi tәrtipter), jәne «harizmalyq» (basshynyng erekshe qasiyeti) ólshemderge negizdelgen zandylyqqa senuden tuyndaydy.

Veber tújyrymdaghan qúqyqtyng jәne sol arqyly biylikting «zandy ýstemdigin» býgingi Qazaqstan biyligi tiyimdi paydalanyp otyr. Olar ózderining kez kelgen sayasatyn, әreketin zandy dep esepteydi. Mysaly, saylau kezindegi, dauys sanaudaghy búrmalaushylyqtar men әdiletsizdik, oppozisiyalyq partiyalardyng júmysyna barynsha kedergi keltiru, mýmkindikterin taryltu, olardyng kóbirek dauys jinauyna mýmkindik bermeu arqyly Qazaqstannyng sayasy túraqtylyghy men tútastyghyn jәne el birlign saqtap otyrmyz deydi. Olay etpesek, oppozisiyalyq partiyalar demokratiyany jeleu etip «sayasatta aitugha bolmaytyn keybir jәitterdi» aityp salady, odan әleumettik jәne basqa da narazylyqtar tuady dep qorqady. Yaghni, ejelgi Qytay oishyly Lao- Szynyng «Kóp bilgen halyqty basqaru qiyn» degen sózin basshylyqqa alyp, biz solay etuge mәjbýrmiz degenge menzeydi.

Shyndyghynda da bizde biylik basyndaghy partiyalardyng basqa partiyalargha qaraghanda edәuir artyqshylyqqa ie ekendigin  kópshilik kórip otyr. Búl da biylikting zandy ýstemdigi bolyp tabylady. Bylay qaraghanda zang búzylmaghan siyaqty bolyp kóringenimen biyliktegiler óz әreketterin jýrgizude artyqshylyqqa iye. «Zandy ýstemdik» degen Qazaqstandaghy jaghdaymen jaqsy dәleldenedi. Biraq, tym asyra silteuge boy aldyrylady. Qazaqstandaghy «zandy ýstemdik» keyde keybireulerding jeke maqsattary men mýddesi ýshin de paydalanyluda.  Búl tikeley zang búzushylyq bolyp tabylady. Ony «zandy ýstemdikpen býrkemeleuge bolmaydy. Halyq ony da kórmey otyrghan joq. Halyqtyng narazylyghy men renishi de osydan tuady. Bizding aitarymyz biylikting ýstemdigin zang shenberinde ghana paydalanu kerektigin jetkizu ghana.

Bekmyrza SYRYMBETÚLY,  Qyzylorda qalasy

Abai.kz