ساياسي عىلىمدا بيلىك جانە ونىڭ ساياسي ارەكەتتەرى تۋرالى جازباعاندار كەمدە كەم. وعان سوقپاي كەتپەۋگە دە بولمايدى. ويتكەنى، بيلىكتىڭ ءوزى باسقاعا بيلىك ەتۋ، ءامىرىن جۇرگىزۋ، ءتىپتى ونى مەملەكەتتىڭ كۇشىمەن ءماجبۇرلى تۇردە ورىنداتۋدى بىلدىرەدى. وسىعان وراي وسى سالانى زەرتتەگەن ساياساتتانۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن، تۇجىرىمدارىن، پايىمدارىن، قورىتىندىلارىن جاسادى. بۇل ءۇردىس ەجەلگى زاماننان باستاۋ الادى. ساياسي عىلىم، ونىڭ ىشىندە بيلىك تۋرالى عىلىم حح عاسىردا  كەڭ قانات جايدى. ويتكەنى، جيىرماسىنشى جۇزجىلدىق بۇكىل الەمدىك تاريحتا ەڭ ساياسيلانعان كەزەڭ بولىپ تابىلادى. مەملەكەت، ساياسات، بيلىك ماسەلەلەرى بۇل عاسىردا بولىپ وتكەن الەۋمەتتىك سىلكىنىستەرگە جانە بۇقارالىق قوزعالىستارعا بايلانىستى الدىڭعى قاتارعا شىقتى جانە ارقيلى ساياسي تۇجىرىمدار مەن تەوريالار پايدا بولدى.  سونداي تۇجىرىمداردىڭ ءبىرىن نەمىستىڭ الەۋمەتتانۋشى، ساياساتتانۋشى جانە تاريحشىسى ماكس ۆەبەر (1864-1929) جاسادى.

ونىڭ ەڭبەكتەرى XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى الەۋمەتتىك جانە ساياسي الەۋمەتتانۋ عىلىمي ءبىلىمىنىڭ دامۋ باعىتىن ەداۋىر دارەجەدە انىقتاي الدى. ونىڭ الەۋمەتتانۋ مەن ساياساتتانۋدىڭ ءارتۇرلى سالالارىن قامتىعان ەڭبەكتەرى XX عاسىرداعى الەمدىك ساياساتتانۋ مەن الەۋمەتتانۋعا قوسىلعان زور ۇلەس دەپ باعالاندى. ماكس ۆەبەردىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ باستى ارقاۋى – زاڭدى ۇستەمدىك ماسەلەسى بولدى. ونىڭ تۇجىرىمداعان ءادىسناماسى ودان كەيىنگى بۇكىل ساياسي عىلىم دامۋىنىڭ سيپاتى مەن باعىتىنا دا ەداۋىر ىقپال ەتتى.   ۆەبەردىڭ بيلىكتىڭ «زاڭدى ۇستەمدىگى» تۇجىرىمىن ونىڭ وسى ماسەلە جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەرىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرۋ ارقىلى بەرۋدى ءجون كوردىك. سونىمەن بيلىكتىڭ «زاڭدى ۇستەمدىگى» دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ جاۋابىن وسى سالانى تەرەڭىرەك زەرتتەگەن م. ۆەبەردىڭ ايتقاندارىنان ىزدەپ كورەلىك.

ماكس ۆەبەردىڭ بۇل ماسەلە جونىندەگى نەگىزگى ساياسي كوزقاراسى ونىڭ 1918-1919 جىلدارى جارىق كورگەن «ساياسي بەيىمدىلىك جانە كاسىپ رەتىندە» ەڭبەگىندە باياندالعان. م. ۆەبەردىڭ ساياسي الەۋمەتتانۋىنىڭ باستى دىنگەگى – بيلىك ماسەلەسى. ساياسي وكىمەت پەن مەملەكەتتى الەۋمەتتانۋ عىلىمى ارقىلى قاراستىرعان ۆەبەر ونى بيلىك الەۋمەتتانۋى دەپ اتادى. «مەملەكەت دەگەنىمىز نە؟» دەپ سۇراق قويا وتىرىپ ۆەبەر ونىڭ وسى زامانعى الەۋمەتتانۋشىلىق انىقتاماسىن كەز-كەلگەن ساياسي وداق سەكىلدى، ول قولداناتىن وزىندىك قۇرال - فيزيكالىق زورلىق-زومبىلىققا سۇيەنىپ قانا بەرۋگە بولاتىنىڭ ايتادى.

 وسىلايشا، تروتسكيدىڭ «كەز-كەلگەن مەملەكەت زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن» دەگەن ءسوزىن كەلتىرە وتىرىپ ۆەبەر مەملەكەتكە تومەندەگىدەي الەۋمەتتانۋشىلىق انىقتاما بەرەدى. «تەك ەگەر زورلىق-زومبىلىقتى قۇرال رەتىندە بىلمەيتىن الەۋمەتتىك قۇرىلىمدار بار بولسا، وندا «مەملەكەت» ۇعىمى جايىنا قالار ەدى، وندا ءسوزدىڭ ەرەكشە ماعىناسىندا «انارحيا» دەپ اتاۋعا بولاتىن نارسە ورنار ەدى. ارينە، زورلىق-زومبىلىق مەملەكەتتىڭ قالىپتى نەمەسە بىردەن-ءبىر قۇرالى ەمەس – بۇل تۋرالى جاق اۋىرتپايمىز. بىراق، ول، تەگىندە، سول ءۇشىن وزىندىك ەرەكشە قۇرال. مىنا زاماندا مەملەكەت زورلىقپەن ەرەكشە ەتەنە».

ياعني، ۆەبەر ايتقانداي «زورلىق-زومبىلىق جاساۋ «قۇقىعىنىڭ» بىردەن-ءبىر كوزى مەملەكەت دەپ سانالادى. وسى انىقتاما ارقىلى ۆەبەر «ساياسات» دەگەنىمىز قاي جاعىنان تارازىلاساق تا، مەملەكەت اراسىندا بولسىن، مەملەكەت ىشىندە ول قامتيتىن ادامدار توپتارىنىڭ اراسىندا بولسىن، بيلىككە قاتىسۋعا نەمەسە بيلىك بولىنىسىنە ىقپال جاساۋعا ۇمتىلىس دەگەن ءسوز» دەپ اتادى.

بيلىك بولىنىسىنە نەمەسە ۇستەمدىك ەتۋگە ۇمتىلىس ۆەبەردىڭ سوزىمەن ايتساق «كىم ساياساتپەن اينالىسسا، سول بيلىككە ۇمتىلادى: نە باسقا ماقساتقا ء(مىنسىز نەمەسە ەگويستىك) باعىندىرىلعان قۇرال رەتىندە بيلىككە، نە سول بيلىكتىڭ ء«وزى ءۇشىن»، ول بەرەتىن بەدەل سەزىمىنەن ءلاززات الۋ ءۇشىن ۇمتىلادى. مەملەكەت تە، تاريحي جاعىنان سودان بۇرىن بولعان ساياسي وداقتار دا ادامداردىڭ ادامدارعا ۇستەمدىك قاتىناسى، ول زاڭدى (ياعني زاڭدى دەپ سانالاتىن) زورلىق-زومبىلىققا قۇرال رەتىندە سۇيەنەدى.

ساياسي ۇستەمدىككە، بيلىكتى بولىسۋگە ۇمتىلاتىن جانە ساياساتپەن اينالىسۋدى ماقسات ەتەتىن «كاسىپقوي ساياساتكەرلەر» تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرا كەلىپ م.ۆەبەر بىلاي دەپ جازادى: «ساياساتپەن» اينالىسۋعا – ياعني، بيلىكتىڭ ساياسي قۇرىلىمدار اراسىندا جانە ولاردىڭ ىشىندە بولىنۋىنە ىقپال جاساۋعا ۇمتىلۋعا – «جاعدايعا قاراي» ساياساتكەر رەتىندە دە، بۇل جۇمىس، ءدال ەكونوميكالىق كاسىپشىلىكتەگىدەي، قوسىمشا نەمەسە نەگىزگى كاسىپ بولاتىن ساياساتكەر رەتىندە دە اينالىسۋعا بولادى.

سايلاۋ بيۋللەتەنىن جاشىككە سالعاندا نەمەسە سوعان ۇقساس ىرقىمىزدى بىلدىرگەندە، مىسالى «ساياسي» جينالىستا قول شاپالاقتاعاندا ياكي جەر تەپكىلەگەندە، «ساياسي» ءسوز سويلەگەندە جانە ت.ب. جاعدايلاردا ءبىزدىڭ ءبارىمىز «جاعدايعا قاراي ساياساتكەر بولىپ شىعا كەلەمىز; كوپتەگەن ادامداردا ولاردىڭ ساياساتقا قاتىناسى وسىنداي قارەكەتتەرمەن عانا شەكتەلەدى. بۇگىندەرى، مىسالى، پارتيالىق-ساياسي وداقتاردىڭ سەنىم بىلدىرىلگەن ادامدارى مەن باسقارمالارى «قوسىمشا قىزمەت» ساياساتكەرلەرى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك كەڭەستەر مەن سول سەكىلدى تەك تالاپ بويىنشا عانا قىزمەت اتقارا باستايتىن كەڭەسشى ورگانداردىڭ مۇشەلەرى دە ساياساتپەن تۋرا سولاي اينالىسادى. ءبىزدىڭ پارلامەنتاريلاردىڭ ەداۋىر قالىڭ جىكتەرى دە ونىمەن ءدال سولاي اينالىسادى، ولار تەك سەسسيا كەزىندە عانا وعان «جۇمىس ىستەيدى».

ساياساتتى ءوزىنىڭ كاسىبىنە اينالدىرۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بار: نە ساياسات ء«ۇشىن» ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، نە ساياساتتىڭ «ەسەبىنەن» جانە «ساياساتپەن» («von» der Politik) ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. ساياسات ء«ۇشىن» ءومىر سۇرەتىن ادام الدەنە ىشتەي ماعىنادا ء«وز ءومىرىن سونىمەن» جاسايدى – نە ول ءوزى جۇزەگە اسىراتىن بيلىكتەن اشىق ءلاززات الادى، نە «ىسكە» («Sache») قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن تۇسىنۋدەن ءوزىنىڭ ىشكى تەپە-تەڭدىگى مەن ءوز ابىرويى سەزىمىنە ءنار الادى، جانە سول ارقىلى ءوزىنىڭ ومىرىنە ماعىنا بەرەدى.

كاسىپ رەتىندەگى ساياسات «ەسەبىنەن» كۇن كورەتىن ادام – ونى تۇراقتى كىرىس كوزىنە اينالدىرۋعا ۇمتىلاتىن ادام; ال ساياسات ء«ۇشىن» كۇن كورەتىندەردىڭ ماقساتى باسقا. الدەكىم ەكونوميكالىق ماعىنادا ساياسات ء«ۇشىن» ءومىر سۇرە الاتىن بولۋى ءۇشىن جەكە مەنشىكتىك سالت ۇستەمدىگى جاعدايىندا، كەيبىر، كەرەك دەسەڭىز، ابدەن تاپتاۋرىن العىشارتتار بولۋعا ءتيىس: قالىپتى جاعدايدا ول وعان ساياسات اكەلۋى مۇمكىن كىرىستەرگە تاۋەلدى بولماۋعا ءتيىس. دەمەك ول كادۋىلگى داۋلەتتى ادام بولۋعا نەمەسە جەكە ادام رەتىندە ول ومىردە تۇراقتى جەتكىلىكتى كىرىس الىپ تۇراتىنداي جاعدايعا يە بولۋعا ءتيىس. بەرى سالعاندا قالىپتى جاعدايدا شارۋا وسىلاي بولادى.

الايدا   ساياسات ء«ۇشىن» ءومىر سۇرەتىن ادام مۇنىڭ ۇستىنە شارۋاشىلىق جاعىنان «كىرىپتار» بولماۋعا، ياعني ونىڭ كىرىستەرى ول ءوزىنىڭ جۇمىس كۇشى مەن ويىن تىكەلەي تولىعىمەن نەمەسە بارىنشا كەڭىنەن ءوز كىرىستەرىن الۋعا ۇدايى جۇمساۋىنا تاۋەلدى بولماۋعا ءتيىس».

م. ۆەبەردىڭ بۇل تالداۋىنان كورەتىنىمىز «ەگەر مەملەكەتتى نەمەسە پارتيانى ساياساتتىڭ ەسەبىنەن ەمەس، تەك قانا ساياسات ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن ء(سوزدىڭ ەكونوميكالىق ماعىناسىندا) ادامدار باسقارسا، وندا بۇل تۇپ-تۋرا ساياسي باسقارۋشى جىكتەردى «پلۋتوكراتيالىق» ادىسپەن جۇمىلدىرۋ بولىپ شىعادى. بىراق بۇل سوڭعىسى ءالى كەرىسىنشە ماعىنا بەرمەيدى: پلۋتوكراتيالىق باسشىلىقتىڭ بولۋى، ساياسي ۇستەم جىكتە سونداي-اق ساياسات «ەسەبىنەن» دە كۇن كورۋ نيەتى، ياعني، ءوزىنىڭ ساياسي ۇستەمدىگىن جەكە ەكونوميكالىق مۇددەلەر ءۇشىن دە پايدالانۋ نيەتى بولمايدى دەپ توپشىلاۋعا نەگىز بەرمەيدى.

ناعىز شەنەۋنىكتىڭ شىنايى كاسىبى ساياسات بولماۋعا ءتيىس. ول «مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە» قاتەر ءتونىپ تۇرماسا ءىستى اشۋعا بوي الدىرماي، ەشكىمگە بۇرماي شەشۋى ءتيىس. ال بۇنىڭ ءوزى «زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن» بىلدىرەدى. ۆەبەر ەنگىزگەن «زاڭدى ۇستەمدىك» كاتەگورياسى بۇيرىق پەن باعىنۋعا نەگىزدەلگەن بيلىكتى قاراستىرادى. بۇنداي ۇستەمدىكتى جەكە ادامدار ىسكە اسىرا الادى. ۆەبەردىڭ ايتۋىنشا «ۇستەمدىك دەگەنىمىز، بەلگىلى ءبىر بۇيرىققا باعىنۋ مۇمكىندىگىن ۇشىراتۋ.

ۇستەمدىكتىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى كوبىنەسە سالتقا اينالعان مورالدىق تارتىپكە بايلانىستى. بۇل ۇستەمدىكتىڭ نەگىزىندە ۇتىمدىلىق جاتادى. ونىڭ جارقىن مىسالى، ەۋروپالىق مەملەكەتتەر مەن اقش بولىپ تابىلادى. بۇل مەملەكەتتەردە ادامدار جەكە ادامعا، تۇلعاعا، لاۋازىم يەسىنە ەمەس، تەك زاڭعا باعىنادى. زاڭ ارقىلى عانا باسقالارعا، شەنەۋنىكتەرگە باعىنادى. ياعني، ۆەبەر ايتقان ۇستەمدىكتىڭ نەگىزى – زاڭدىلىق بولىپ تابىلادى. زاڭدى ۇستەمدىكتىڭ ەكىنشى تۇرىنە ۆەبەر  داستۇرگە، سالتقا نەگىزدەلگەن ۇستەمدىكتى جاتقىزادى.

 ال ۇستەمدىكتىڭ ءۇشىنشى تۇرىنە «ادەتتەگىدەن تىس جەكە دارىننىڭ بەدەلى (حاريزما), الدەبىر ادامداردا كوسەمدىك قابىلەتتەردىڭ: ايان الۋ، باتىرلىق جانە باسقا قابىلەتتەردىڭ بولۋىنان تۋىندايتىن تولىق جانە  جەكە سەنىم – پايعامبار، نەمەسە حالىق سايلاعان ءامىرشى، ايگىلى دەموگوگ جانە ساياسي پارتيا كوسەمى جۇزەگە اسىراتىن حاريزمالىقق ۇستەمدىكتى اتايدى. ۇستەمدىكتىڭ بۇل ءتۇرى ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلاردا كوبىرەك ۇشىراسقانىمەن، قازىرگى ۋاقىتتا سيرەك كەزدەسەدى.

ۆەبەردىڭ «زاڭدى ۇستەمدىگى» زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن ەمەس، مەملەكەتتىڭ، بيلىكتىڭ ۇستەمدىگىن زاڭدى ەتۋگە سايادى. ياعني، بيلىك ۇستەمدىك ەتۋ ارقىلى عانا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتە الادى، ەل ازاماتتارىنىڭ بوستاندىعى مەن قۇقىعىن قورعايدى، ولاردىڭ زاڭ اياسىندا ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ياعني، «زاڭدى ۇستەمدىك» مەملەكەت جانە بيلىك ءۇشىن ەرەكشە شارا. ۆەبەر تۇجىرىمداعان زاڭدى ۇستەمدىك پروبلەماسى ودان كەيىنگى بۇكىل ساياسي عىلىم دامۋىنىڭ سيپاتى مەن باعىتىنا دا زور ىقپال ەتتى.

ۇستەمدىكتىڭ ەڭ توزۋگە بولاتىن ءتۇرى – قانداي دا نەگىزدە بولماسىن «زاڭدىلىقتى» وعان قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ بەرۋىنەن كورىنەدى. وسىلايشا، ۆەبەر ۇستەمدىكتىڭ بىرقاتار زاڭدى تۇرلەرىن انىقتاپ، سول ارقىلى ساياسي قۇرىلىستىڭ تاريحي جانە قازىرگى تۇرلەرىن تالدايدى. ۆەبەر انىقتاعان ۇستەمدىكتىڭ بۇل تۇرلەرى «قۇقىقتىق» (زاڭدى), ء«داستۇرلى» (ەجەلگى تارتىپتەر), جانە «حاريزمالىق» (باسشىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى) ولشەمدەرگە نەگىزدەلگەن زاڭدىلىققا سەنۋدەن تۋىندايدى.

ۆەبەر تۇجىرىمداعان قۇقىقتىڭ جانە سول ارقىلى بيلىكتىڭ «زاڭدى ۇستەمدىگىن» بۇگىنگى قازاقستان بيلىگى ءتيىمدى پايدالانىپ وتىر. ولار وزدەرىنىڭ كەز كەلگەن ساياساتىن، ارەكەتىن زاڭدى دەپ ەسەپتەيدى. مىسالى، سايلاۋ كەزىندەگى، داۋىس ساناۋداعى بۇرمالاۋشىلىقتار مەن ادىلەتسىزدىك، وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ جۇمىسىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىرۋ، مۇمكىندىكتەرىن تارىلتۋ، ولاردىڭ كوبىرەك داۋىس جيناۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى مەن تۇتاستىعىن جانە ەل بىرلىگن ساقتاپ وتىرمىز دەيدى. ولاي ەتپەسەك، وپپوزيتسيالىق پارتيالار دەموكراتيانى جەلەۋ ەتىپ «ساياساتتا ايتۋعا بولمايتىن كەيبىر جايتتەردى» ايتىپ سالادى، ودان الەۋمەتتىك جانە باسقا دا نارازىلىقتار تۋادى دەپ قورقادى. ياعني، ەجەلگى قىتاي ويشىلى لاو- تسزىنىڭ «كوپ بىلگەن حالىقتى باسقارۋ قيىن» دەگەن ءسوزىن باسشىلىققا الىپ، ءبىز سولاي ەتۋگە ءماجبۇرمىز دەگەنگە مەڭزەيدى.

شىندىعىندا دا بىزدە بيلىك باسىنداعى پارتيالاردىڭ باسقا پارتيالارعا قاراعاندا ەداۋىر ارتىقشىلىققا يە ەكەندىگىن  كوپشىلىك كورىپ وتىر. بۇل دا بيلىكتىڭ زاڭدى ۇستەمدىگى بولىپ تابىلادى. بىلاي قاراعاندا زاڭ بۇزىلماعان سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن بيلىكتەگىلەر ءوز ارەكەتتەرىن جۇرگىزۋدە ارتىقشىلىققا يە. «زاڭدى ۇستەمدىك» دەگەن قازاقستانداعى جاعدايمەن جاقسى دالەلدەنەدى. بىراق، تىم اسىرا سىلتەۋگە بوي الدىرىلادى. قازاقستانداعى «زاڭدى ۇستەمدىك» كەيدە كەيبىرەۋلەردىڭ جەكە ماقساتتارى مەن مۇددەسى ءۇشىن دە پايدالانىلۋدا.  بۇل تىكەلەي زاڭ بۇزۋشىلىق بولىپ تابىلادى. ونى «زاڭدى ۇستەمدىكپەن بۇركەمەلەۋگە بولمايدى. حالىق ونى دا كورمەي وتىرعان جوق. حالىقتىڭ نارازىلىعى مەن رەنىشى دە وسىدان تۋادى. ءبىزدىڭ ايتارىمىز بيلىكتىڭ ۇستەمدىگىن زاڭ شەڭبەرىندە عانا پايدالانۋ كەرەكتىگىن جەتكىزۋ عانا.

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى،  قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz