Júma, 22 Qarasha 2024
46 - sóz 7952 0 pikir 28 Sәuir, 2014 saghat 15:14

Jaqsybek Qúlekeev: Plagiat ghalym kóbeydi

«Ókinishke qaray, qazirgi kezde óz betimen izdenip, diplom júmysyn jazatyn studentter azaydy. Ghalymdar arasynda da kóshirip alugha qúmar azamattar kóbeydi. Bizding ghalymdarymyzdyng jazghan maqalasynyng basym bóligi plagiat. Sondyqtan ótpey qalady. Biz balalardy úrlyqqa ózimiz ýiretip jatyrmyz. Plagiat ­ bizding qoghamnyng bolashaghyna balta shabatyn jazylmaytyn keselge ainalyp barady. Osy qauipti týsinetin kez keldi», ­ deydi «Jas qazaqqa» arnayy súhbat bergen ekonomist-sarapshy, Qazaq múnay jәne gaz instituty Bas diyrektorynyng kenesshisi Jaqsybek Qúlekeev.

Jas qazaq: Jaqsybek agha, Elbasy 100 innovasiya­ny qolgha alu turaly jii aityp jýr. Qazaqtyng qoly­nan qanday innovasiya keledi? 

Jaqsybek Qúlekeev: Innovasiya – janalyq engi­zu degen sóz. Janalyq tek erkin, ashyq qoghamda bola­dy. Halyqtyng ishinde bastamashyl, eti tiri, talapty adamdar kóbeygen sayyn, sonday qoghamda innovasiya damidy. Sondyqtan birinshiden, ekonomikany innovasiyalyq jolgha qoi ýshin eng aldymen, halyqtyng erkin oilap, jýrip-túruyna jaghday jasaluy tiyis. Erkindik bolghan jerde ghana janasha oilau bolady. Kenes dәuirindegidey: «Tek osymen ghana ainalys» dep tóbesinen toqpaqtap otyrsaq, eshqanday innovasiya bolmaydy. Biz әli de bolsa halyqty erkin oilaugha ýiretip, kózin ashuymyz kerek. Ekinshiden, oqu-tәrbie júmysyn janasha úiymdastyruymyz kerek. Múny biz balabaqshadaghy tәrbie júmysynan bastap, uniyversiytetti bitiretin jastargha deyin qamtuymyz qajet. Biz jastardy qalay tәrbiyelep jatyrmyz? Uniyversiytette oqyp jýrgen jastar kurstyq nemese diplom júmysyn ózi jazbay, ghalamtordan kóshirip alugha beyim. Ókinishke qaray, óz betimen izdenip, óz sózimen jazatyn studentter azaydy. Ghalymdar arasynda da kóshirip alugha qúmar azamattar kóbeydi. Bizding ghalymdarymyzdyng  jazghan maqalasynyng basym bóligi plagiat. Sondyqtan ótpeydi. Biz balalardy úrlyqqa ózimiz ýiretip jatyrmyz. Plagiat – bizding qoghamnyng bolashaghyna balta shabatyn, jazylmaytyn keselge ainalyp barady. Osy qauipti týsinetin kez keldi. Innovasiya damuy ýshin birinshiden, halyqtyng ishindegi neshe týrli talantty, talapty azamattardy tauyp, solargha jaghday tughyzghanymyz dúrys. Jana bastamasy, iydeyasy, janalyghy bar adamdardy qoldaytyn arnayy memlekettik nemese jeke instituttar ashuymyz kerek. Olar әli bizde joq. Ekinshiden, innovasiyany qolgha alu ýshin, halyqtyng mentaliyteti ózgerui kerek. Bizdegi týsinik mynaday: bireu kishkene biznes jasaytyn bolsa, qolynda kýshi barlar onyng biznesin tartyp alugha nemese barynsha kesir jasaugha tyrysady. Sonynan әlgi kәsipti búrynghy adamday jýrgize almaydy. Nәtiyjesinde bastamashyl adamdy ekinshi ret oghan jolamaytynday etedi. Sóitip, biznesting damuyna da tosqauyl qoyamyz. Osy sekildi kelensiz oqighalar kәsipkerding memleketke degen senimin azaytyp, innovasiyanyng damuyna túsau bolady. Memlekettik instituttar kerisinshe, sonday bastamashyl adamdardy tittey ghana iydeyasy ýshin qoldap, kómektesken jaghdayda ghana bizding ekonomikamyz túraqty damu jolyna týsedi. Qazaqtyng sanasyna singen taghy bir jaman әdet bar. Bireu kәsipkerlikpen shúghyldansa, ony keremet bay dep oilaymyz. Kәsipker óndirisin damytu ýshin ýlken qarjysyn salyp, shyghyndanady. Eshqanday óndiristing birden nәtiyje bermeytini belgili. Onsyz da shyghyndanyp otyrghan adamgha baryp, aghayyn ekenimizdi algha tartyp: «Sen kәsip jasap jatyrsyng ghoy. Osy tauarynnyng  bes-altauyn maghan tegin bere salsayshy» deymiz. Bermese renjiymiz. Aghayyndyq bir jaghynan jaqsy shyghar. Al bizneske kelgende onyng kesiri bolady. Damyghan memleketterdegi týsinik mynaday: bireu kishkentay zat shygharsa, sonyng artynda biznesti úiymdastyrghan adam túrghanyn biledi. Sondyqtan  onyng shygharghan ónimi ózine kerek bolsa da, bolmasa da satyp alugha tyrysady. Sebebi býgin ol oghan kómektesse, erteng sol adamnyng da búnyng úiymdastyrghan biznesine kómegi boluy mýmkin. Bizge keregi de osy. Bireuding kishkene kәsibin qoldasaq, ol erteng ýlken jetistikke jetip, elimizge jaqsylyq әkeledi. Yaghny bastamashyl jastardy memleket te, halyq ta birdey qoldaghan kezde, biz innovasiyalyq jolgha týsemiz. 

Jas qazaq: Innovasiya men ghylym egiz úghym. Innovasiya damuy ýshin, ghylym da órkendeui tiyis. Bizding elimizdegi ghylymnyng jaghdayy qalay? Bizding qoghamda ghylym men onyng janalyqtaryna súranys bar ma?

Jaqsybek Qúlekeev: Ghylymnyng jaghdayy bizde әli qiyn. Ghylymmen ainalysatyn ghalymdardyng sany kýrt azayyp ketti. Ghylymgha jastar az kelude. Mysaly, 90-jyldary elimizde 90 myngha juyq ghalym bolsa, qazir sonyng 16 myndayy ghana qaldy. Ghylym salasynda júmys isteytin mamandardyng jalaqysy әli de tómen. Ghylym damuy ýshin oghan degen súranys boluy shart. Songhy 1-2 jylda ghana budjetten ghylymgha bólingen qarajatty kóbeytip jatyrmyz. Ókinishke qaray, sol aqshany dúrys bólip, naqty nәtiyjege jeterliktey mehanizmdi әli oilastyrghan joqpyz. Ghylymy izdenisterge memleket qarjy bólip jatyr. Alayda ghalymdar plagiatqa úrynyp, ghalamtordan tapqanyn kóshirumen shektelude. Otandyq ghylymdy búlay damyta almaymyz. Ol ýshin әli kóp júmys jasaluy kerek. Eng aldymen, ghalymdardyng mentaliytetin ózgertu qajet. Innovasiya boluy ýshin ghylymnyng nәtiyjesi sertifikat, patent týrinde dayyndaluy tiyis. Ghylymnyng barlyq jetistigi kommersiyalyq ónimge ainalmaydy. Qazaqstanda patentting ýlken massiyvi bolmasa, otandyq ghylymgha sýienip, birdene jasaymyn degender eshtene tappaydy. Sonday-aq ozyq iydeyanyng nәtiyjesi bolyp sanalatyn patentter azaydy. Mysaly, 1 myng patentten bir-ekeui ghana kommersiyalyq jetistikke jetui mýmkin. Bizde әzirshe resimdelgen patentting ýlken massiyvi joq. Bizge tek sóreden oryn alatyn ghylymiy-zertteuden góri, bolashaqta óndiristen oryn tabatyn praktikalyq manyzy bar nәtiyje men patentting payda boluyn qamtamasyz etetin ghylym sayasatyn qalyptastyru kerek. Búl kýrdeli mәsele. 

Jas qazaq: Jasyl ekonomika degendi qalay týsinemiz? Mәselen, kóshedegi kólikti energiyanyng balama kózine auystyrugha bola ma?

Jaqsybek Qúlekeev: Jasyl ekonomika degenimiz –  jana tehnologiya. Europanyng damyghan elderi 2050 jyly múnay ónimderimen jýretin birde-bir tehnika bolmauy kerek degen strategiyalyq baghyttaryn dayyndauda. Mysaly, avtokólik shygharudan kóshbasshylardyng biri – Germaniya, Skandinaviya elderi sonday strategiyalyq maqsat qoyyp otyr. Odan qysqa merzimde avtokólikting bәrin balamaly quat kózine auystyru óte qiyn. Óitkeni, jana kólik 15-20 jylgha deyin jýre berui mýmkin. Sony eskerip, europalyq memleketter qazir qamdanyp jatyr. Sebebi avtokólik sektory múnay ónimderin eng kóp paydalanatyn salalardyng biri. Jasyl energetika degenimiz – energiyanyng barlyq balama kózin tiyimdi paydalanugha kóshu. Meylinshe ýnemdeuge ýirenuimiz kerek. Álemdegi eng bay, halqynyng túrmysy jaqsy elderding biri – Skandinaviya elderi. Men Norvegiya, Shvesiya, Finlyandiyada boldym. Olardyng qysy bizdikinen jyly emes. Tipti 1-2 metrge deyin qar jauady. Sonda da olardyng ýilerindegi qysqy kýngi temperatura +18 S-tan aspaydy. Dalada 20-30 S ayaz bolsa da, halqy jenil kiyinip jýredi. Halqy ýnemdilikke ýirengen. Artyq jyludyng qajeti joq. 
Súhbattasqan Tólen TILEUBAY, 
Astana
"Jas qazaq" gazeti
0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1455
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3218
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5265