سارسەنبى, 13 قاراشا 2024
46 - ءسوز 7935 0 پىكىر 28 ءساۋىر, 2014 ساعات 15:14

جاقسىبەك قۇلەكەەۆ: پلاگيات عالىم كوبەيدى

«وكىنىشكە قاراي، قازىرگى كەزدە ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، ديپلوم جۇمىسىن جازاتىن ستۋدەنتتەر ازايدى. عالىمدار اراسىندا دا كوشىرىپ الۋعا قۇمار ازاماتتار كوبەيدى. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ جازعان ماقالاسىنىڭ باسىم بولىگى پلاگيات. سوندىقتان وتپەي قالادى. ءبىز بالالاردى ۇرلىققا ءوزىمىز ۇيرەتىپ جاتىرمىز. پلاگيات ­ ءبىزدىڭ قوعامنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن جازىلمايتىن كەسەلگە اينالىپ بارادى. وسى قاۋىپتى تۇسىنەتىن كەز كەلدى»، ­ دەيدى «جاس قازاققا» ارنايى سۇحبات بەرگەن ەكونوميست-ساراپشى، قازاق مۇناي جانە گاز ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى جاقسىبەك قۇلەكەەۆ.

جاس قازاق: جاقسىبەك اعا، ەلباسى 100 يننوۆاتسيا­نى قولعا الۋ تۋرالى ءجيى ايتىپ ءجۇر. قازاقتىڭ قولى­نان قانداي يننوۆاتسيا كەلەدى؟ 

جاقسىبەك قۇلەكەەۆ: يننوۆاتسيا – جاڭالىق ەنگى­زۋ دەگەن ءسوز. جاڭالىق تەك ەركىن، اشىق قوعامدا بولا­دى. حالىقتىڭ ىشىندە باستاماشىل، ەتى ءتىرى، تالاپتى ادامدار كوبەيگەن سايىن، سونداي قوعامدا يننوۆاتسيا داميدى. سوندىقتان بىرىنشىدەن، ەكونوميكانى يننوۆاتسيالىق جولعا قويۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ ەركىن ويلاپ، ءجۇرىپ-تۇرۋىنا جاعداي جاسالۋى ءتيىس. ەركىندىك بولعان جەردە عانا جاڭاشا ويلاۋ بولادى. كەڭەس داۋىرىندەگىدەي: «تەك وسىمەن عانا اينالىس» دەپ توبەسىنەن توقپاقتاپ وتىرساق، ەشقانداي يننوۆاتسيا بولمايدى. ءبىز ءالى دە بولسا حالىقتى ەركىن ويلاۋعا ۇيرەتىپ، كوزىن اشۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جاڭاشا ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك. مۇنى ءبىز بالاباقشاداعى تاربيە جۇمىسىنان باستاپ، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەتىن جاستارعا دەيىن قامتۋىمىز قاجەت. ءبىز جاستاردى قالاي تاربيەلەپ جاتىرمىز؟ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن جاستار كۋرستىق نەمەسە ديپلوم جۇمىسىن ءوزى جازباي، عالامتوردان كوشىرىپ الۋعا بەيىم. وكىنىشكە قاراي، ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، ءوز سوزىمەن جازاتىن ستۋدەنتتەر ازايدى. عالىمدار اراسىندا دا كوشىرىپ الۋعا قۇمار ازاماتتار كوبەيدى. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ  جازعان ماقالاسىنىڭ باسىم بولىگى پلاگيات. سوندىقتان وتپەيدى. ءبىز بالالاردى ۇرلىققا ءوزىمىز ۇيرەتىپ جاتىرمىز. پلاگيات – ءبىزدىڭ قوعامنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن، جازىلمايتىن كەسەلگە اينالىپ بارادى. وسى قاۋىپتى تۇسىنەتىن كەز كەلدى. يننوۆاتسيا دامۋى ءۇشىن بىرىنشىدەن، حالىقتىڭ ىشىندەگى نەشە ءتۇرلى تالانتتى، تالاپتى ازاماتتاردى تاۋىپ، سولارعا جاعداي تۋعىزعانىمىز دۇرىس. جاڭا باستاماسى، يدەياسى، جاڭالىعى بار ادامداردى قولدايتىن ارنايى مەملەكەتتىك نەمەسە جەكە ينستيتۋتتار اشۋىمىز كەرەك. ولار ءالى بىزدە جوق. ەكىنشىدەن، يننوۆاتسيانى قولعا الۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ مەنتاليتەتى وزگەرۋى كەرەك. بىزدەگى تۇسىنىك مىناداي: بىرەۋ كىشكەنە بيزنەس جاسايتىن بولسا، قولىندا كۇشى بارلار ونىڭ بيزنەسىن تارتىپ الۋعا نەمەسە بارىنشا كەسىر جاساۋعا تىرىسادى. سوڭىنان الگى كاسىپتى بۇرىنعى ادامداي جۇرگىزە المايدى. ناتيجەسىندە باستاماشىل ادامدى ەكىنشى رەت وعان جولامايتىنداي ەتەدى. ءسويتىپ، بيزنەستىڭ دامۋىنا دا توسقاۋىل قويامىز. وسى سەكىلدى كەلەڭسىز وقيعالار كاسىپكەردىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمىن ازايتىپ، يننوۆاتسيانىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولادى. مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار كەرىسىنشە، سونداي باستاماشىل ادامداردى تيتتەي عانا يدەياسى ءۇشىن قولداپ، كومەكتەسكەن جاعدايدا عانا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسەدى. قازاقتىڭ ساناسىنا سىڭگەن تاعى ءبىر جامان ادەت بار. بىرەۋ كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانسا، ونى كەرەمەت باي دەپ ويلايمىز. كاسىپكەر ءوندىرىسىن دامىتۋ ءۇشىن ۇلكەن قارجىسىن سالىپ، شىعىندانادى. ەشقانداي ءوندىرىستىڭ بىردەن ناتيجە بەرمەيتىنى بەلگىلى. ونسىز دا شىعىندانىپ وتىرعان ادامعا بارىپ، اعايىن ەكەنىمىزدى العا تارتىپ: «سەن كاسىپ جاساپ جاتىرسىڭ عوي. وسى تاۋارىڭنىڭ  بەس-التاۋىن ماعان تەگىن بەرە سالسايشى» دەيمىز. بەرمەسە رەنجيمىز. اعايىندىق ءبىر جاعىنان جاقسى شىعار. ال بيزنەسكە كەلگەندە ونىڭ كەسىرى بولادى. دامىعان مەملەكەتتەردەگى تۇسىنىك مىناداي: بىرەۋ كىشكەنتاي زات شىعارسا، سونىڭ ارتىندا بيزنەستى ۇيىمداستىرعان ادام تۇرعانىن بىلەدى. سوندىقتان  ونىڭ شىعارعان ءونىمى وزىنە كەرەك بولسا دا، بولماسا دا ساتىپ الۋعا تىرىسادى. سەبەبى بۇگىن ول وعان كومەكتەسسە، ەرتەڭ سول ادامنىڭ دا بۇنىڭ ۇيىمداستىرعان بيزنەسىنە كومەگى بولۋى مۇمكىن. بىزگە كەرەگى دە وسى. بىرەۋدىڭ كىشكەنە كاسىبىن قولداساق، ول ەرتەڭ ۇلكەن جەتىستىككە جەتىپ، ەلىمىزگە جاقسىلىق اكەلەدى. ياعني باستاماشىل جاستاردى مەملەكەت تە، حالىق تا بىردەي قولداعان كەزدە، ءبىز يننوۆاتسيالىق جولعا تۇسەمىز. 

جاس قازاق: يننوۆاتسيا مەن عىلىم ەگىز ۇعىم. يننوۆاتسيا دامۋى ءۇشىن، عىلىم دا وركەندەۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى عىلىمنىڭ جاعدايى قالاي؟ ءبىزدىڭ قوعامدا عىلىم مەن ونىڭ جاڭالىقتارىنا سۇرانىس بار ما؟

جاقسىبەك قۇلەكەەۆ: عىلىمنىڭ جاعدايى بىزدە ءالى قيىن. عىلىممەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتتى. عىلىمعا جاستار از كەلۋدە. مىسالى، 90-جىلدارى ەلىمىزدە 90 مىڭعا جۋىق عالىم بولسا، قازىر سونىڭ 16 مىڭدايى عانا قالدى. عىلىم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ جالاقىسى ءالى دە تومەن. عىلىم دامۋى ءۇشىن وعان دەگەن سۇرانىس بولۋى شارت. سوڭعى 1-2 جىلدا عانا بيۋدجەتتەن عىلىمعا بولىنگەن قاراجاتتى كوبەيتىپ جاتىرمىز. وكىنىشكە قاراي، سول اقشانى دۇرىس ءبولىپ، ناقتى ناتيجەگە جەتەرلىكتەي مەحانيزمدى ءالى ويلاستىرعان جوقپىز. عىلىمي ىزدەنىستەرگە مەملەكەت قارجى ءبولىپ جاتىر. الايدا عالىمدار پلاگياتقا ۇرىنىپ، عالامتوردان تاپقانىن كوشىرۋمەن شەكتەلۋدە. وتاندىق عىلىمدى بۇلاي دامىتا المايمىز. ول ءۇشىن ءالى كوپ جۇمىس جاسالۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن، عالىمداردىڭ مەنتاليتەتىن وزگەرتۋ قاجەت. يننوۆاتسيا بولۋى ءۇشىن عىلىمنىڭ ناتيجەسى سەرتيفيكات، پاتەنت تۇرىندە دايىندالۋى ءتيىس. عىلىمنىڭ بارلىق جەتىستىگى كوممەرتسيالىق ونىمگە اينالمايدى. قازاقستاندا پاتەنتتىڭ ۇلكەن ءماسسيۆى بولماسا، وتاندىق عىلىمعا سۇيەنىپ، بىردەڭە جاسايمىن دەگەندەر ەشتەڭە تاپپايدى. سونداي-اق وزىق يدەيانىڭ ناتيجەسى بولىپ سانالاتىن پاتەنتتەر ازايدى. مىسالى، 1 مىڭ پاتەنتتەن ءبىر-ەكەۋى عانا كوممەرتسيالىق جەتىستىككە جەتۋى مۇمكىن. بىزدە ازىرشە رەسىمدەلگەن پاتەنتتىڭ ۇلكەن ءماسسيۆى جوق. بىزگە تەك سورەدەن ورىن الاتىن عىلىمي-زەرتتەۋدەن گورى، بولاشاقتا وندىرىستەن ورىن تاباتىن پراكتيكالىق ماڭىزى بار ناتيجە مەن پاتەنتتىڭ پايدا بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن عىلىم ساياساتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. بۇل كۇردەلى ماسەلە. 

جاس قازاق: جاسىل ەكونوميكا دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ ماسەلەن، كوشەدەگى كولىكتى ەنەرگيانىڭ بالاما كوزىنە اۋىستىرۋعا بولا ما؟

جاقسىبەك قۇلەكەەۆ: جاسىل ەكونوميكا دەگەنىمىز –  جاڭا تەحنولوگيا. ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرى 2050 جىلى مۇناي ونىمدەرىمەن جۇرەتىن بىردە-ءبىر تەحنيكا بولماۋى كەرەك دەگەن ستراتەگيالىق باعىتتارىن دايىنداۋدا. مىسالى، اۆتوكولىك شىعارۋدان كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى – گەرمانيا، سكانديناۆيا ەلدەرى سونداي ستراتەگيالىق ماقسات قويىپ وتىر. ودان قىسقا مەرزىمدە اۆتوكولىكتىڭ ءبارىن بالامالى قۋات كوزىنە اۋىستىرۋ وتە قيىن. ويتكەنى، جاڭا كولىك 15-20 جىلعا دەيىن جۇرە بەرۋى مۇمكىن. سونى ەسكەرىپ، ەۋروپالىق مەملەكەتتەر قازىر قامدانىپ جاتىر. سەبەبى اۆتوكولىك سەكتورى مۇناي ونىمدەرىن ەڭ كوپ پايدالاناتىن سالالاردىڭ ءبىرى. جاسىل ەنەرگەتيكا دەگەنىمىز – ەنەرگيانىڭ بارلىق بالاما كوزىن ءتيىمدى پايدالانۋعا كوشۋ. مەيلىنشە ۇنەمدەۋگە ۇيرەنۋىمىز كەرەك. الەمدەگى ەڭ باي، حالقىنىڭ تۇرمىسى جاقسى ەلدەردىڭ ءبىرى – سكانديناۆيا ەلدەرى. مەن نورۆەگيا، شۆەتسيا، فينليانديادا بولدىم. ولاردىڭ قىسى بىزدىكىنەن جىلى ەمەس. ءتىپتى 1-2 مەترگە دەيىن قار جاۋادى. سوندا دا ولاردىڭ ۇيلەرىندەگى قىسقى كۇنگى تەمپەراتۋرا +18 س-تان اسپايدى. دالادا 20-30 س اياز بولسا دا، حالقى جەڭىل كيىنىپ جۇرەدى. حالقى ۇنەمدىلىككە ۇيرەنگەن. ارتىق جىلۋدىڭ قاجەتى جوق. 
سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي، 
استانا
"جاس قازاق" گازەتى
0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

سىني-ەسسە

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

اباي ماۋقاراۇلى 1231
بىلگەنگە مارجان

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

ءالىمجان ءاشىمۇلى 2945
ءبىرتۋار

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

باعدات اقىلبەكوۆ 3286