Qandastar ýshin túraqty tirkeuge túru – qiyametting qyl kópiri. Búl jayt  sheteldegi 7 million qandasymyzdyng ishinen Ata júrtqa oralghysy keletinderdin  jolyn qiyndatyp-aq  túr.

Qazaqstanda kóshi-qon mәselesi boyynsha jana ózgerister bastalyp ketti. Atap aitqanda, Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 2014 jylghy 20 nauryzdaghy № 248 qaulysy kóshi-qon mәselesine qatysty kedergilerdi jonggha ýlken septigin tiygizdi. Atap aitsaq:

Azamattyq alu ýshin qazaqstanda túru 1 jylgha qysqardy;

Qandastarymyzdyng elimizding qay ónirine baratyndaryna qaramay, Oralman mәrtebesi  beriletin boldy;

Azamattyq aluda qarastyrylghan mindetti tólemnen bosatyldy;

Ýkimet belgilegen 7 aimaqqa baratyndargha memleket tarapynan әleumettik paket qarastyrylyp, memlekettik atauly kómekter men jaldamaly ýige ie boludyng mýmkindigi tuyp jatyr. 

Búdan ótken quanysh bar ma?! Quandyq,  sýiinshi súradyq. Alayda sýiinshi súraugha әli erte me dep qaldym. Sebebi:  osy 4  týrli mýmkindikke ie boludyng alghy sharty – túraqty tirkeuge túru.  Mәselening ýlkeni osy jerden bastalady.  Qysqasy, túraqty tirkeugetúra almasanyz búlardyng bireuine de ie bola almaysyz.

Kedergi Ishki Ister Ministrligining qolymen jasaluda

Túraqty tirkeuge túru ýshin qajetti qol jetpeytin nemese qol jetkizu qiyn qújattar bar. Búl, әsirese, qytaydyng aranyna ketip bara jatqan qandastarymyz ýshin auyr tiyip túr.

Qandastarymyzdy «Túraqty tirkeuge túrghyzu» mәselesimen Qazaqstan Respublikasynyng Ishki Ister Ministrligining qúramyndaghy Kóshi-qon polisiyasy ainalysady. Atalghan polisiyanyng qazirshe búl mәselede Ýkimetpen de,  Qytaydyng Qazaqstandaghy Elshiligimen de birlesip júmys istey almay otyrghany belgili.

Qysqasyn aitqanda,  qytaydan keletin qandastarymyz ýshin zandyq sipaty anyqtalmaghan  eki «Anyqtama»  jәne bir «tentireu» bar. Olay deytinimiz – «anyqtamalardy» alu jәne beru jaghynda eki elding zandyq negizderi qarastyrylmay, ózara qarama-qayshylyq tuuda. Al onyng zardabyn qarapayym halyq tartady.

Birinshisi, «Sottalmady» degen anyqtama. Onsyzda Qytay ýkimeti sottalghan adamdargha tólqújat berudi «zang jýzinde tiym salghan». Qazaqstan tarapy Qytaydyng Qazaqstandaghy Elshiligi arqyly búl mәseleni anyqtamay otyr.

Ekinshisi, «Qytay azamattyghynan shyqqany turaly anyqtama» kerek. Búl anyqtamany alu ýshin Qytay tarapy «shetelding azamattyghyn alghandyghy turaly anyqtamany» talap etedi. Búl eki elding kóshi-qon mәselesinde ýilespey kele jatqan qarama-qayshylyqtyng biri.  Eki ortada qandastarymyz osy sebepten Qazaqstan aumaghynda túraqty tirkeuge túrugha zandyq túrghyda mýmkindik ala almay otyr.

Ýshinshisi, «Tentireu». Osy anyqtamalardy alu ýshin taghy da Qytaydyng Qazaqstandaghy elshiligine jýginu kerek. Ár kәmeletke tolghan bala elshilikke ózi kelui kerek. Sóitip, myndaghan qazaq alystaghy auyl-aymaqtan jinalyp, «óshiretke» túryp, bir japyraq oryssha «spravka»  ýshin aqshalaryn shashyp, tabanynan tozuy kerek. Búghan ýkimetting qúlyqsyzdyghy adamdy namystandyrady әri jigerindi jasytady. Tómendegi pikirlerge kóz jýgirtiniz:

Auyt Múqiybek, aqyn, qogham qayratkeri, jurnalist:

- Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 2014 jylghy 19 aqpanda № 111 jana qaulysy shyqty (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000111#z21). Búl qaulyda da   qandastarymyzdyng túraqty tirkeuge túruy ýshin qiyndyq tudyratyn mәselelerding biri de    eskerilmegen. Qúrmetti aghayyn, Qytaydan kóship kelgen qandastarymyzdyng Qazaqstanda túraqty tirkeude túru-túrmauyn Qazaqstan ýkimeti emes, Qytay Elshiligi belgileydi. Osynda belgilengen jeti oblystyng birinde qaluyng ýshin Astana men Almatydaghy Qytay Elshiliginen  qyzyl «Spravkany» aluyng kerek! Eng qorlyghy sol – Qazaqstannyng qay týkpirine qonystan, bәri bir, «Spravka» alu ýshin bala-shaghandy shúbyrtyp Elshilikke baruyng kerek. Sonymen, bayqús bauyrlarymyz bir japyraq qaghaz dep qazaq dalasynyng o shetinen bú shetine sabylyp jýr!

Men QR Ýkimetinen osy anyqtamany talap etudi toqtatuyn súraymyn.  

Rahym Ayyp, qogham qayratkeri:

- Songhy jyldary zangha biraz ózgerister engizildi. «Daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry» demekshi, ýkimetting 2011 jylghy №362 qaulysynan keyin kóp nәrse ózgerdi. Búryn qaulynyng bәrinde «etnikalyq qazaqtardan basqa» dep jazylatyn edi. Búl oralmandargha qolayly jaghday tughyzdy. Keyinnen «sottalmaghan» degen anyqtamany talap etu bastaldy. Osy mәsele boyynsha Qytaydyng konsulymen sóileskenim bar. «Mәselen, Qytaydyng shetelde 60 millionday dias­porasy bar. Onyng bәri konsuldyng aldynda kezekte túrsa, bar júmysty qoyyp, solargha ghana qaghaz berumen ainalysayyq. Bizge múnyng keregi joq. Qytayda «qylmysker bolsa, shetelge shyqpaydy» degen zang qabyldadyq. Onday adam kerek dese, Qytay Halyq Respublikasy qarsy emes. Tipti, pasportyna da jazyp beremiz. Basqa talabymyz joq. Qalghanyn óz ýkimetterinizge aitynyzdar», – dep jauap berdi ol. Sonda, osynshama adamdy sorlatyp jatqan ózimiz emes pe? Basqa ne deymiz?

Qayrat Baytollaúly, «Otandas-el» respublikalyq qoghamdyq birlestigining bas hatshysy:

-  Qandastarymyzgha azamattyq әuelgidey nege 3 aida berilmeske?

«Núrly kósh» baghdarlamasy nege belgilegen 7 oblysta qaytadan qolgha alynbasqa?

Jaqyndaghy jyldardan beri oralman studentterding sany kýrt azangda, búryn olar ózderi oqyp jatqan oqu oryndarynyng  jataqhanalaryna tirkelip, sol orynnan QR azamattyghyn alyp shyghatyn, sóitip olardyng elimizde qalyp júmys isteuine mýmkindik jasalghan edi. Al, qazir mýlde basqasha, azamattyq ala almaydy, azamattyghy bolmaghan son, túraqty tirkeui bolmaydy әri júmys taba almaydy. Sonynda  kelgen eline keri qaytuyna tura keledi. Nege múny jónge keltirmeske?

Jalpy alghanda, QR ýkimetining janynan oralmandardy otanyna beyimdeu әri oralman kóshi-qonyn rettep otyratyn arnayy kóshi-qon agenttigi kerek dep bilemiz. Qandastarymyzdyng QR azamattyghyn aludaghy jogharydaghyday qiynshylyqtar men olardyng elge oraluyna jasalyp otyrghan týrli kedergilerdi joyylsa ghana oralman kóshi kólikti bolary haq.

Erzat Batayúly, QHR rejisser: 

-Qytayda túraqty tirkeu degen bar. Odan shetelding azamattyghyn alghannan keyin baryp shygha alasyz. Al Qazaqstanda túraqty tirkeuge túru ýshin shet eldegi túraqty tirkeuden shyghuyng kerek eken. Qazaqstan azamattyghyn alu ýshin nemese túraqty tirkeuge túru ýshin «Qytay azamattyghynan shyqty» degen anyqtama kerek, al, «Qytay azamattyghynan shyqty» degen anyqtama alu ýshin «Qazaqstan azamattyghyn aldy» degen anyqtama kerek. Osyghan kimning basy jetpey jýr?

Qanatbek Qalymhanúly:  

- Qytaydyng qazirgi territoriyasynda qalyp qoyghan qazaqtardyng elge oraluyna әueli Qytay elining qoldan jasaghan kóp kedergisi sebep bolyp túr. Sosyn elge kelgennen keyingi júmys qamy. Əriyne, sondaghy nany men qara basynyng qamyn qimay júrgen talayy bar. Qytay qazaghyn «Kóshirip alu» degennen góri «Qútqaryp alu» degen dúrys. Qara tasqyn qazaqtar túratyn úsh aimaqqa qaptap keledi. 30-50 jylda qytaydaghy qazaqtar qytaylysyp ketui múmkin. Esi dúrys adamgha qazaq elining osy joly batyl sheshim jasap, qazaqtardy elge shaqyruy – tórge shaqyruy emes pe?!. Kelgisi kelmese,  ózderine syn. Bir diplom,700$-men kelgen edim, inshalla,hareket qylghan adamgha Allanyng bereri bar. «Qazaq emes, «oralmansyn» degen  dəu qalpaqty kiyip jýrsekte, úrpaghymyzdyng azat elding azamaty bolghanynnan artyq baqyt bar ma? Qazaq eli  týrkilesken músylman el bolady. Osy elde Alla bergen úrpaqtardy tərbiyelep, qatargha qosu – ýlken baqyt qoy.

Úlarbek Dәleyúly, aqyn:  

- Qytaydaghy qazaqtardyng naqty sany – 2 millionnan asady. Ókinishke oray, jana kelgen Shy basshy memleket tәrtibin tipti de qataytyp, súmdyq jyldamdyqpen qytaylastyru sayasatyn bastap jiberdi. Ondaghy qazaqtardyng taghdyryn aldaghy 10 jyl belgileydi. Sol aralyqta kóshti óte jyldam qarqynmen jýrgizu kerek. Qazaq Eli bauyrlaryn eshqashan ózekten tepken emes, teppeydi de. Tek, biyliktegi orystanghan az ghana adamdardyng teris kózqarasyn esepke almaghanda, bәri jaqsy ghoy. Taghy bir jaghynan qaraghanda, Kedendik Odaqtyng kesiri olardyng keluine kóp kedergi keltirip túr. Ol odaqqa kirerden búryn, qytaydan keletin qazaqtar egistik pen mal sharuashylyghyna qajetti   tehnikalardy   ózderimen birge ala keletin. Ol tehnikalar – sol kezdegi zang boyynsha kóship kele jatqan otbasynyng mýlki retinde qaralyp, eshqanday kedendik salyq alynbaytyn. Al, qazir tipti, teledidar, múzdatqyshqa deyin alyp ótu qiynnyng qiyny bolyp qaldy.

Qysqartyp aitqanda, Qazaqstan Ýkimeti, Qazaqstan Respublikasynyng Ishki Ister Ministrligi, Qazaqstan Respublikasynyng Enbek jәne Áleumettik qorghau Ministrligi, Qazaqstan Respublikasynyng Syrtqy Ister Ministrligi jәne Qytaydyng Qazaqstandaghy Elshiligi ózara kelise otyryp osy mәseleni sheship beruin ýmit etemiz.

                                                                                                                                                            Úsynys pikirlerdi toptastyrghan – Beysen Ahmetúly

Abai.kz

Oralmandardy qonystandyru ýshin belgilengen ónirler

1. Aqmola oblysy
2. Atyrau oblysy
3. Shyghys Qazaqstan oblysy
4. Batys Qazaqstan oblysy
5. Qostanay oblysy
6. Pavlodar oblysy
7. Soltýstik Qazaqstan oblysy