Álemdik ekonomikadaghy daghdarystyng sebepteri men saldary:

keshe, býgin, erten

Álemdik ekonomikalyq daghdarystyng birtindep sayabyrsyghandyghy bayqalghanmen, onyng jalghasu yqtimaldyghy azayghan joq. Búl tújyrymdamagha dәlel retinde birneshe dәiek keltireyik, ekonomikalyq daghdarystyng alghysharttaryn anyqtap kóreyik.

Birinshiden, әlemdik ekonomika AQSh sekildi negizgi tútynushy naryqtyng kórsetkishine arqa sýiedi. Yaghny amerikan ekonomikasynyng jaghdayyna baylanysty ózge elder óz ekonomikalyq strategiyasyn anyqtap, soghan qarap boy týzedi.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin qúrylghan Breytonvudtyq valutalyq jýie amerikan dollarynyng ýstemdigin ornatty. Logika boyynsha amerikan dollary ózining tólemdik mýmkindigin qamtamasyz etu ýshin altyngha, al әlemning ózge memleketterining valutasy óz tólem mýmkindigin dollargha baylanysty aiqyndady. Búl jýie eknishi dýniyejýzilik soghystan japa shekken memleketterding budjetin qamtamasyz etu maqsatynda jýzege asyryldy. Ol kezde Marshall jospary boyynsha Europa elderining ekonomikasyn qalpyna keltiru jolyndaghy kómek tek AQSh dollary arqyly berildi, yaghny әlemdegi AQSh dollarynyng rezervtik valutagha ainaluyna barlyq jaghday jasaldy. Alayda, AQSh pen KSRO arasynda geostrategiyalyq bәsekelestikti qamtamasyz etuge degen ynta AQSh shyghyndarynyng ósuine alyp keldi. Nәtiyjesinde dollardy altynmen qamtamasyz etu mýmkindigi shektele bastady. AQSh búl jaghdayda preziydent Richard Nikson túsynda dollardy altynmen qamtamasyz etuden bas tartty. Áriyne әlemdik ekonomika túrghysynan búl jaghymsyz qúbylys qarsylyq tudyrdy. Fransiya preziydenti general Sharli de Golli óz elining túraqtylyghyn qamtamasyz etu ýshin AQSh dollary tiyegen eki keme jiberip altyngha aiyrbastatsa, Germaniya da osy joldy qoldaytyndyghyn jasyrmady. Degenmen ózge memleketter, al uaqyt óte kele Fransiya men Germaniya da AQSh-tyng aqsha shyghyratyn stanogyna tәueldi ekendigin moyyndap, ózining altyn qorlarynyng negizgi bóligi AQSh dollarynan túratyndyghyn eskere otyryp Aq ýy әkimshiligimen kelisuge mәjbýr boldy. Búl ýderis býgingi kýni de jalghasuda. Tújyrymdyq túrghydan eshtene ózgergen joq. Barlyq derlik memleketter ózining altyn qoryn әli kýnge deyin AQSh dollarynda ústap kele jatyr. Búl әlemdik ekonomika AQSh dollaryna tәueldilikten airylghan joq degen tújyrymdamagha әkeledi. Álemdik daghdarystyng negizgi sebepterining biri rezervtik valutanyng AQSh dollary boluy ózgeri-ssiz qalyp otyr. Búghan dәlel retinde songhy uaqyttarda oryn alghan TMD elderindegi valutalyq ózgeristerdi aitugha bolady.

AQSh-tyng budjettik sayasaty daghdarys uaqytynda ýlken ózgeristersiz óz jalghasyn tapty. Aq ýy әkimshiligi eshtenemen qamtamasyz etilmegen dollardyng emissiyasyn kóbeytpese azaytqan joq. Memlekettik biylik qarjylyq túraqtylyqty qamtamasyz etu ýshin jeke bankter men investisiyalyq kompaniyalardyng shyghyndary men qarjylyq mindetkerlikterin keninen satyp alugha kiristi. Búl prosesti qarjylay qamtamasyz etu ýshin jana dollar tolqyny basylyp shygharyldy. Obama Ýkimetining zardap shekken әleumettik toptardy qoldau sayasaty shyghyndar qataryn onan әri molaytty. Búl ýshin stanokta taghy jana aqsha basyldy, yaghny tújyrymdamalyq jәne institusionaldyq túrghydan AQSh ekonomikasynda ýlken ózgerister boldy deuge negiz joq. Búl daghdarystyng institusionaldy yaghny jýielik negizderi joyylghan joq degendi bildiredi.

         Daghdarystyng ekinshi sebebi AQSh ekonomikasynyng ósu ornyna tejelui bolatyn. Búl birinshi kezekte ekonomikanyng jýielik diyversifikasiyalanbauynan tuyndaghan daghdarys edi. Yaghny HH ghasyrdyng 60-70 jyldarynan beri damyghan elderding ekonomikasynda óndiris, auyl sharuashylyghy sekildi materialdy sektorlargha qaraghanda qyzmet kórsetu salasy basymdyqqa ie boldy. Jalpy últtyq ónimning negizgi bóligin intellektualdy enbek pen qyzmet kórsetuden qúraluy jәne ekonomikanyng damyghandyghynyng negizgi kórsetkishi retinde moyyndaluy búl salagha basymdyq beruge iytermeledi.

Alayda, qyzmet kórsetu salasynyng bir ereksheligi tәuekelding jogharylyghynda. Naqty tauar óndirisinde negizgi kepil tauardyng ózi, yaghny materialdyq qúndylyq bolyp eseptelse, qyzmet kórsetu salasynda kepil retinde iydeya nemese oy baghalanady. Shyn mәninde búl oidyng dúrys búrystyghy, qoldanysqa enu mýmkindigi tek tútynys barysynda anyqtalady. Al iydeya tútynudan búryn týrli investisiyalardy talap etedi. Yaghny shyn mәninde iydeya nemese intellektualdy menshik jaramsyz dep tabylghan jaghdayda búl shyghyndardyng orny tolmasy anyq. Búl ekonomikanyng qúrylymdyq ereksheligi  әli kýnge deyin ayaghyna deyin sheshilmegen kýrdeli mәsele kýiinde qalyp otyr.

Búdan basqa daghdarystyng әlemdik sipatqa ie boluy osy uaqytqa deyin belsendi ósim kórsetip kele jatqan Qytay, Resey sekildi memleketterding ekonomikalyq ósimin kesheuildetude. Búl әsirese eksportynyng negizgi bóligin shiykizat qúraytyn memleketterge qauipti qúbylys. Sebebi, shiykizatty ósim ýstindegi ekonomika ghana belsendi tútyna alady. Súranystyng tómendeui shiykizat qúnyn tómendetedi. Tiyisinshe shiykizatqa degen súranystyng azangy shiykizat eksportymen ainalysatyn elderding tabysyn azaytady. Búdan әri qaray búl jýielik daghdarysqa әkelui zandy. Sebebi jetkilikti dәrejede diyversifikasiyalanbaghan ekonomika jaghdayynda, memleketting shyghyndaryn qalypty ústap túru qiyndyqtar tudyrady. Búl óz kezeginde memleketting ekonomikany әrtaraptandyru men damu baghdarlamalaryna qarjy bólu mýmkindigin shekteydi.

         Daghdarystyng ýshinshi sebebi - retsiz tútynudyng nәtiyjesinde materialdyq qúndylyq qúnynyng ósui. Investisiyalardyng eng jyldam payda әkeletin, qaytarymdysy - qúndy qaghazdargha salynghan investisiyalar bolyp tabylady. Búl qarjy naryghynyng jyldam ósuine tikeley yqpal etken faktorlardyng biri. Qarjy naryghyndaghy alypsatarlyq (spekulyasiya) qúndy qaghazdardyng qúnyn eselep arttyryp jiberdi. Al kompaniyalardyng tabysy ózgerisssiz qaldy. Búl jaghdayda tabystyng investisiyalar kólemine say kelmeui investisiyalardyng búl salalardan ketuine sebepker boldy. Tiyisinshe búl qúndy qaghazdar naryghynyng qanshalyqty qorghansyz ekendigin kórsetti. Sebebi qúndy qaghazdar qúnynyng qúldyrauy investisiyalyq kompaniyalar tabysynyng tómendeui jәne olardyng nesiyelik mýmkindigining tómendeuimen erekshelendi. Tiyisinshe AQSh Ýkimeti búl mәseleni sheshu ýshin eng iri investisiyalyq kompaniyalar men bankterding nesiyeleri men qaryzdaryn satyp alugha mәjbýr boldy.  Búl taghy da eshtenemen qamtamasyz etilmegen dollar basu ýderisin jalghastyrdy.

Onyng ýstine búl qarjyny qamtamasyz etu ýshin memleket ózi qaryzdyq mindetkerlikterdi moynyna alugha mәjbýr boldy. Memleketting retteushilik róli múnda shyghyndardyng kóbengine soqtyrghandyghy sózsiz. Áriyne investisiyalyq kompaniyalardyng aqshamen tolyqtyru sayasaty qysqa merzimdi basymdyqtarda tiyimdilik kórsetkenimen, úzaq merzimdi ekonomikalyq ósimdi qamtamasyz ete almaytyndyghy anyq. Búl mәseleni basqa túsynan qarastyrar bolsaq, daghdarystyng bastamasy qamtamasyz etilmegen nesiyeler berumen ainalysqan birqatar ipotekalyq kompaniyalar bankrottyghynan boldy. Shyn mәninde amerikandyq qarjygerlerding qarjylyq tәuekeldi esepteudegi basty ereksheligi ony dúrys josparlamauynda. Mysaly Sizding tólem mýmkindiginiz joghary delik. Yaghny bank Sizge nesie bergende Sizding júmystan tabysynyzdyng tómendeu nemese jogharylau mýmkindigin, jasynyzdy jәne naryqtyng damu tendensiyalaryn eskere otyryp nesie beredi. Al Sizben birdey dәrejede nesie alatyn ózge adamnyng tóleu mýmkindigi Sizden tómen jәne әleumettik jaghdayy túraqsyz delik. Búl jaghdayda bank elementarly esepti negizge ala otyryp, eki boryshkerge teng sharttarda nesie berip, tiyisinshe tәuekeldi eki túlghanyng arasynda teng bóledi. Birinshi sanattaghy tabysy túraqty boryshkerlerding sany azangyna baylanysty, nesie berushi búl prosesti toqtatpay qayta tәuekeli mol kreditorlargha qaryz beruge mәjbýr. Búl prosess birneshe zandylyqqa negizdeledi:

– kez kelgen investor qarajattyng jay jatqansha, ainalymgha týsip tabys әkeluin qalaydy. Demek, logikalyq túrghydan tәuekeli mol bolsa da ipoteka sekildi kýmәndi jeke kreditterdi beruge mәjbýr;

– bankterding nesie beru sayasatyna ekonomikanyng jekelegen sektorlary, әsirese, qúrylys tәueldi. Qúrylys kompaniyalarynyng ózderi búl bankting boryshqory bolyp tabylady. Yaghny qúrylys kompaniyasynyng tabysynyng ósui bank tabysynyng ósuine yqpal etedi. Al búl óz kezeginde qamtamasyz etilmegen boryshtardyng kóbengine әkeledi;

– ipotekalyq sektordyng damuy jyljymaytyn mýlik qúnynyng ósuine tikeley yqpal etedi. Sebebi naryq zany boyynsha naryqtaghy baghany belgileytin – súranys. Jenil alynatyn kreditter tútynysynyng kóbengi tiyisinshe jyljymaytyn mýlik qúnynyng ósimine alyp keledi. Búl óz kezeginde bankte kepildemede túrghan jyljymaytyn mýlikting qúny túraqty týrde ósuine jaghday jasaydy. Alayda, eshtenemen qamtamasyz etilmegen nesie berilui onyng qaytarym mýkindigimen shekteledi, tiyisinshe, nesie qaytarylmaydy. Nesie qaytarylmaghan jaghdayda bank óz shyghyndarynyng ornyn toltyru ýshin jyljymaytyn mýlikti naryqqa shygharady. Búl jaghdaydyng jýieli týrde qaytalanuy jýielik daghdarys tudyrady. Osy tendensiyalar tek AQSh-ta emes, ózge de memleketterde, sonyng ishinde Qazaqstanda da oryn aluda. Aliyans Bankting bankrottyqqa úshyrauynyng negizgi sebebining biri jetkilikti qamatamasyz etilmegen jeke nesiyelerding beriluinde. Memleketterding búl sektordaghy jaghdaydy ontaylandyrudy tyrysqanymen, daghdarystyng búl sebebi de ong sheshimin tappady.

Taghy bir sebep retinde Reseyding Qyrymdy qosyp aluyna baylanysty halyqaralyq qauymdastyq tarapynan qoldanylyp otyrghan yqtimal sanksiyalardy qosynyz. Europanyng aliternativti qaynar kózderden shiykizat aluy, qarjylyq saladaghy sanksiyalar sózsiz tek qana aimaqtyq ekonomikagha emes, ghalamdyq ekonomikagha da keri әserin tiygizbey qoymasy anyq.

Búl daghdarys Qazaqstangha qalay yqpal etui mýmkin?

 Qazaqstan ekonomikasynyng negizgi eksporttaushy ónimderi shiykizat bolghandyqtan әlemdik ekonomikanyng damuynyng tejelui shiykizat tútynudy shekteydi, onyng ýstine Reseyge qoldanylatyn sanksiyalar shiykizatpen baylanysty bolsa ekonomikalyq shyghyndardyng kóbengine alyp kelui mýmkin.

AQSh pen Resey arasynda oryn aluy mýmkin valutalyq «soghystyn» nәtiyjeleri Qazaqstan últtyq valutasyna keri әserin tiygizui yqtimal. Sebebi Qazaqstannyng altyn qory valutalyq qaqtyghysqa qatysu yqtimaldyghy bar barlyq taraptarmen tyghyz baylanysty, óitkeni әlemdik naryqta shiykizatty saudalau AQSh dollarymen jýzege asyrylady. Yaghny memleketke kiris AQSh dollarymen keledi. Altyn qorymyzdyng bir bóligi Europada saqtalatyndyghy da belgili jәit. Al Resey bolsa Qazaqstannyng býgingi kýni eng iri ekonomikalyq әriptesi. Rubliding qúldyrauy últtyq óndiristing bәsekege qabilettigin saqtap qalu maqsatynda tengening arzandauyna da yqpal etetindigi sózsiz.

         Sonymen, әlemdik ekonomikalyq daghdarys ayaqtaldy deuge erterek! Daghdarystan shyghu prosesi daghdarys sebepteri joyylghan kezde ghana bastalady. Búl óz kezeginde últtyq jәne halyqaralyq dengeyde kýrdeli sheshimderdi talap etetindigi sózsiz. Sondyqtan ekonomikalyq daghdarystan qútyldyq deuge bizge әl-әzir negiz joq. Búl orayda bizge qyraghylyq, úqyptylyq, boljampazdyq, ilkimdilik kerek-aq! Bosansugha jol joq. Alaqaylap, «shәpkemizdi aspangha laqtyrugha» әli erte!

ERGÓBEK ShYNGhYS

 Abai.kz