SOPYLYQ SARYNDAR
SYR SÝLEYLERI ShYGhARMAShYLYGhYNDAGhY SOPYLYQ SARYNDAR
Qaljekeng men Tapal ahun ekeui,
Kitap ashqan mýsannifting biri edi.
Zikir, tahlil lebizi tolghan salauat,
Alla dosy, núr gauharlar shyry edi.
Danmúryn jyrau
Qazaq halqynyng mәdeny tarihynda jyraulyq dәstýrding alatyn orny erekshe. Qazaq topyraghynda qalyptasqan jyraulyq dәstýrding sonau Noghayly jyraularynan bastau alatyn ýlken eki oshaghy bar. Olar Syr boyy jәne Manghystau óniri bolyp tabylady. Alghashynda jyrlarda erlikti, batyrlyqty dәripteytin saryndar men diniy-ruhany taqyryptar aralas bolsa, XVIII ghasyrdyng ekinshi jartysy men HH ghasyr ishinde negizinen diny taqyrypqa tolyghymen kóshti. Býgingi әngimemiz Syr sýleyleri shygharmashylyghyna arnalady.
Syr ónirinde tereng ruhany tanymgha negizdelgen jyrshylyq, aqyndyq mektep HIH- HH ghasyrlarda gýldenu dәuirin bastan keshirdi. Olardyng aldynghy qatarynda Eshniyaz jyrau, Balqy Bazar, Dýr Onghar, Shorayaqtyng Omary, Shegebay jyrau, Jiyenbay jyrau, Qarasaqal Erimbet, Núrtughan jyrau, Búdabay aqyn, Kete Jýsip, Qanly Jýsip, Taubaydyng Jýsibi, Danmúryn jyrau, Seyitjan aqyn, Túrmaghambet sekildi shayyrlar túrdy. Syr ónirining bir ghana Qarmaqshy topyraghynan jýzden asa jyrau shyqqan. «Syrgha barsang jyrshymyn deme...» degen halyq maqaly osyghan menzeydi.
Úzaq uaqytqa deyin biz jyraulardy tek әdeby ókil retinde ghana qarastyryp keldik. Shyn mәninde jyraular últymyzdyng danyshpandary. Óitkeni, jyraulardyng әlemning jaratyluy jónindegi tereng diny týsinikteri men adamnyng ózin-ózi tanuyn aldynghy oryngha qoyatyn oilary olardy osy qyrynan tanytady. Jyraulardyng dýniyetanymynda bir ghana Alla bar, dýniyening mәni Allanyng birligine den qongda dep týsindiriledi. Osy túrghyda jyraulardyng basty ereksheligi – olardyng bala kezden qasiyetti Qúran ilimimen auyzdanyp, tereng diny bilim alghandyghynda. Jәne olardyng barlyghy, Týrki júrtynan shyqqan әlemge әigili iri ghúlama Qoja Ahmet Yasauiyding hikmetterin tereng mengergen.
Syr sýleyleri Shyghys әdebiyetin tereng mengergen. Óitkeni Syr sýleylerining minajat, kónil qos, madaq, joqtau, arnau jyrlarynan, tolghau, terme, rubayattar, nazym, ghazaldarynan sopylyq saryndy kóruge bolady. Belgili ghalym B. I. Núrdәuletova ózinin ghylymy enbeginde, «jyraular poeziyasyndaghy «shynayy adam» beynesi, dýniyening jaratyluyndaghy «Alla - jalghyz» konsepsiyasy, týrkilik ruhaniyatta sopylyq ilimning negizin qalaghan Q. A. Yasauiyding «Hal» ilimimen astarlasyp jatyr» - deydi.[1, 4 b.] Tarihshy Z. Jandarbek «Yasauiya tarihatynyng Altyn Orda memleketinde memlekettik iydeologiyagha ainaluy, býkil qoghamdyq qatynastardy retteude jetekshi oryngha shyghuy osy iydeologiyanyng negizgi jarshysy, halyq arasyndaghy uaghyzdaushysy bolghan sheshender men jyraulardy tarih sahnasyna shyghardy. Jyraular halyq arasynda Yasauy jolynyng basty iydeologtaryna ainaldy» - dep óz baghasyn bergen.[2, 129 b.] Dintanushy D. Kenjetay «Yasauy mәdeniyeti qazaq dalasyna ornyghyp, hikmet, naqyl, terme, qissa, jyr dastandar aitu aqyn-jyraular arqyly jalghasyn tapty» - dep tújyrymdaydy.[3, 289-290 b.b.]
Osylaysha sopylyq dýniyetanym qalyptastyrghan mәdeniyetting úrpaqtan-úrpaqqa ýzilmey jetuine Q.A.Yasauy hikmetterinen keyin qazaq aqyn-jyraularynyng shygharmalary erekshe ról atqardy. Búl pikirge dәlel, jogharyda atalghan jyraulardyng jyrlarynda, termelerinde Yasauy esimining berilui, jәne sopylyq ilimning basty úghymdaryna sanalatynan pir, mýriyd, uaghyz, zikir, salauat, sopy, núr, jýrek, nәpsi, shaytan, iman, fikir, shýkir, sahar, әulie t.b. sózderding qoldanyluy olardy osy ilimmen baylanystyrady. [1, 135 b.] M. Myrzahmetovtyng «Sopylyq aghymnyng eng basty da ózekti mәselesi – haqiqatqa jetu. Mine osy haqiqatqa jetu jolynda adam ruhy jaghynan tazaryp, ishtey pәktengende ghana adam kamily insany (tolyq adam) qalpyna qol jetkize almaq.» - deydi. [4, 368 b.]
Yasauy ózi taratqan ruhany ilimdi «Hal ilimi» dep atady. Ol ghylymqalmen, yaghny qal ilimimen qatar aitylady. «Qal» arabtyng «qala» - «aytu» degen sózinen kelip shyghady. Sopylyqta qal – aitugha bolatyn, tilmen jetkizu mýmkin ilim, yaghny adam ýirete alatyn ilim bolsa, hal – tilmen jetkizuge kelmeytin, Jaratushynyng ózi ústazdyq qylatyn ilim. Qal ilimining maqsaty halge jetkizu bolsa, halding maqsaty – Qúdaygha jetkizu. Hal tappay, qal ghylymynyng tútqynynda qalyp qong – sopy ýshin eng ayanyshty jaghday. Óitkeni ol týpki maqsatqa jetkize almaydy. [5, 32 b.] Yaghni, adamnyng ishki bolmysy (ruhany dýniyesi) jýrek arqyly tanylady.
«Jýrek» sózine toqtalatyn bolsaq, Ahmet Yassauiyden bastap, kýni keshe dýniyeden ótken aqyn-jyraularymyzdyng barlyghy da «jýrek» degen úghymdy shygharmalaryna arqau etken. Jýrekti lәzzatty tynyshtyqqa bóler, ol jýrekte adam balasyna degen, eng әueli elge-jerge degen ystyq mahabbatty oyatar «jýrekting núry» – bir Alladan darityn erekshe daryn. Shayyrlar poeziyasynda kezdesetin «imanigýl» osy. Sondyqtan da jyraular tanymy boyynsha shynayy adamdyqqa qol jetkizude jýrekting tazalyghy basty oryngha qoyylady. Jýrek poetikalyq tilde kókirek, qalyb, kónil, kónil ainasy sózderimen beriledi. Islamda jýrek tazalyghy – eki dýniyelik adam baqytynyng kepili. Óitkeni Qúranda «Olardyng basyndaghy kózderi soqyr emes, biraq jýrek kózderi soqyr» degen ayat bar. (Haj sýresi, 46 ayat) Jәne Hazireti Payghambarymyz gh.s-ning jýrek turaly qorytyp aitqan myna hadiysine jýginemiz: «Denede júdyryqtay bir kesek et bar. Eger ol taza bolsa – býkil dene taza bolyp, óte kórkem bolady. Eger ol búzylyp, haqtan tayyp, jaman jolgha ketse, býkil dene búzylady. Bilinder jәne óte múqiyat bolyndar, onyng aty – jýrek jәne jýrek!».
Sonymen, jýrekti kirden tazartu – ruhany ilimning eng manyzdy salasy. Jýrekti tazartu qajettiligi jayynda Syr sýleyleri kóp jyrlaghan. Olar:
Ózimshil adamdyqqa nәpsi masyl,
Zúlymdyq sol ýireter aila tәsil.
Jaralghan boyyndaghy bar mýshennen,
Taza ústay bilseng eger jýrek asyl.
Jýrekti óte qiyn taza saqtau,
Oghan jat zorlyq, qulyq, arbap-aldau.
Aramdyq, jalghandyqty ol sýimeydi,
Maqsaty taza jýrek ardy jaqtau.
Mahabbat, meyirim, ynsap, qanaghattyq,
Ar, úyat, qayrat, jiger, sabyr, saqtyq,
Taza oi, taza aqyl, taza niyet,
Saqtaytyn osylardy jýrek sandyq. (Núrtughan jyrau) [6]
Tәuba-taupyq bermesen,
Kónilimdi basty kir, Alla!
Sol kirlerdi ketirip,
Oyyma ornat núr, Alla! (Damolla Túrmaghambet) [7, 164 b.]
Azghyrghan nәpsi shaytan tiline erip,
Adasqan týzu joldan key azamat.
Er bolsang eling ýshin qyzmet qyl,
Qasqyrday qara jýrek bolma biraq. (Qarasaqal Erimbet) [8, 46 b.]
El izine ermeydi,
Tazartyp almay ishindi.
Oydyng ýiin týzemey,
Ne qajet baghu jisimdi?! (Damolla Túrmaghambet) [7, 37 b.]
Adamy búl zamannyng әrbir týrli,
Sózi júmsaq, jaydary segiz qyrly.
Osynday syrty ajarly bolsa-daghy,
Zәrrә qarar aghy joq, ishi kirli.
Ishi zúlmat bolghan son, keregi joq,
Qanshama bolsa-daghy jýzi núrly. (Damolla Túrmaghambet) [9, 212 b.]
Tәnirining pendege syilar eng ýlken baghy – mahabbat degen syidy jýrekke ornalastyratyn, «Meyirim, ynsap, әdiletten Aghyzam dep núr búlaq» dep Shәkәrim jyrlaghan adam boyyndaghy barsha asyl qasiyetterding kózin ashatyn – osy iman núry. Kýlli qúlshylyq atauly osy arnadan bastau alghanda ghana qabyl bolmaq.
Jýrekti tazalau dýniyeqúmarlyqtan, nәpsiqúmarlyqtan saqtanu, kóre almaushylyq, qyzghanysh, kekshildik sekildi las sezimderden arylu, ishki ruhany haldi taza saqtau, jaman oilardan aulaq bolu, auzyndy ghaybat, las sózderden tii, pirden dәris alu, ústazgha (pirge) adaldyq – jan tazalyghy arqyly jýrgiziledi. «Olardyng jýrekterinde dert bar (Kýnshildik derti). Sonda Alla olardyng dertin arttyra týsti». (Baqara sýresi, 10-shy ayat)
Adamgha masyl bolyp, ony jamandyqqa, zúlymdyqqa iytermeleushi nәpsi eng tómengi dәrejedegi nәpsi «nafs-y ammara» dep atalady. Nәpsining búl týri turaly Qúran Kәrimning Jýsip sýresining 52 ayatynda terenirek aitylghan. Nәpsining alty satysy bar. Eng jogharghy kemeldik shyny – «nafsy kamila» nemese «safiya». Búl ayattan belgili bolghanday, jaman nәpsining jamandyqqa búiyrushy, kónildi kýnәlargha audarushy ekendigi jóninde tómendegi Túrmaghambet Iztileuúlynyng syr sózderinde ashyqtalady:
Esirkep, Egem taufiq bere qoysa,
Qúrmasyn qúlshylyqtyng eger edim.
Keltirsem kemalatqa kýn-týn kýtip,
Shaytan men nәpsi bәdti jener edim. (Damolla Túrmaghambet) [7, 21 b.]
Jolyna jamandyqtyng jetekteytin,
Nayzalap nәpsi bәdtyng ókpesin os.
Taghdyryng tamam bolghan uaqytynda,
Taq qylyp saymanyndy, salamat kósh. (Damolla Túrmaghambet) [7, 99 b.]
Saymanyn saparynnyng sayla, bekter,
Jazy-qys jan qalad dep jargha asylmay.
Shaytangha shatyp basyndy beretúghyn,
Nәpsing – jau, kórgening men jalghasynday. (Damolla Túrmaghambet) [7, 108 b.]
Bermese barghanynda baghlan soyyp,
Dosty da, dúshpandy da qarghar nәpsi.
Dosynnan dýnie ýshin aiyratyn,
Shirkinnin, shamang kelse, basyn shapshy! (Damolla Túrmaghambet) [7, 152 b.]
Tabylmas saghymnan su, maldan – opa,
Bekterim, bolsa aqylyng oila úzaqty.
Ártýrli búzyqtyqqa búrmalaytyn,
Moynyna nәpsi – itting sal búghaqty. (Damolla Túrmaghambet) [7, 156 b.]
Adam jýrekti tazalaudy ózin-ózi tәrbiyeleuden bastauy qajet. Ózindi-ózing tәrbiyeleu tәnindi kýnәgha bastaytyn әreketterden tii, yaghny tәn tazalyghy arqyly jýredi. Búl sózder qazirgi kezdegi adamzat qoghamynyng ózimshil individualizmdi, qanaghatsyz qaryn-sanany «damudyng birden bir faktory» sanaytyn ústanymdaryn qayta qaraugha jol silteydi. Sebebi adamnyng adamgha jau bolyp, bir-birin andyp, ansha qyryp jýrgeni de osy «nәpsining talasy», ózimshil «ego», maqtan. Búl keselder ýstem túrghanda adamzat eshqashan da «tatu túryp, jayly ómir sýre almaydy». Osy nәpsi ýstem bolsa, qasiyetti ruh iyesi retinde ómir sýre almaysyn, oi-aqylyng matauly, ruhany ólik halde ghúmyr keshesin. Ghúmyr keshpeysin, bolymsyz, tolymsyz әrnege aldanyp kýn ótkizesin. Dinning de, ghylymnyng da asyl maqsaty – sol ruhty nәpsi zyndanynan bosatyp alu jolyn ýiretu, sóitip Allamen qauyshtyru. [10, 7 b.]
Adamnyng jýregine uәsuasa (jaman oilar) berushi shaytan turasynda Syr sýleyleri óz shygharmalarynda Hashyr sýresining 16-ayatyna jasalghan tәpsirding negizinde jyrlaghan. Ayatta: «Olar shaytannyng mysaly siyaqty adamdargha: «Qarsy bol» dep aityp, adam balasy qarsy bolghan kezde: «Shynynda senen bezdim. Rasynda әlemderding Rabby Alladan qorqamyn» degen edi», - delingen. Yaghny ayattyng maghynasy boyynsha Ibilisting maqsaty adam balasyn Allanyng Haq jolynan aiyryp, ózine syiyndyryp, jaman jolgha bastau.
Izine izerttesip Ibilis jýr,
Maypazdap bala baqqan kempirdey-aq.
Nәpsi – aqymaq, aqylyndy alpys bóler,
Oyyna eshbir qayghy keltirmey-aq. (Shorayaqtyng Omary) [11, 67 b.]
Er bolsan, eling ýshin qyzmet qyl,
Adam az ozbyrlyqtan payda tapqan.
Paydasyn bir basynyng oilaymyn dep,
Jar, dostyng jaramaydy keuilin jyqqan.
Azghyrghan nәpsi shaytan tiline erip,
Oylamay әrkim qastyq túzyn tatqan. (Qarasaqal Erimbet) [8, 40 b.]
Kópti aldap, kýneltip,
Saytannyn týspe saltyna.
El bezdirgen er emes,
Nәpsining kónip yrqyna. (Shorayaqtyng Omary) [11, 94 b.]
Nәpsi – jar, shaytan – bóri qorghalaghan,
Iman – jargha oinaghan qozy – laqtay.
Solardan saulyghynda saqtanbasan,
Qoya ma andyp jýrgen bóri shappay? (Qarasaqal Erimbet) [8, 68 b.]
Shaytan lasin jolgha salmay,
Uasuasyn qabyl almay,
Etegindi erte silik... (Qanly Jýsip) [12, 226 b.]
Tura jol, qisyq jolgha salmaq ýshin,
Perishte shaytanmenen bizge talas.
Qylady osuasy adamzatty,
Azghyryp tura joldan lahin hannas. (Qarasaqal Erimbet) [8, 77 b.]
Ghapylyqpen ótkizdim,
Basymnan túman arylmay.
Arqalap jýrip semirttim,
Ázәzәl, shaytan, zalymdy – ai. (Seyitjan Bekshentayúly) [13, 26 b.]
Myna zaman jyldan – jylgha týrlenip,
Nәpsi qaulap, keuil saray kirlendi.
Barsha halyq mazaq etip kýledi,
Aq jolynda iman izdep jýrgendi. (Dýr Onghar) [14, 187 b.]
Al, osy nәpsiden qútyludyng joly qaysy degen súraqqa kelsek, ony әulie aqyn-jyraular óz syrlarynda ashyq aitady. Núrtughan jyrau «Bissimilla dep jazdym hat» atalatyn termesinde búl úghymdy:
Zikirdi aittym, jarandar,
Jaqsygha sózim jeter dep.
Jalghanshygha qyzyghyp,
Barmaghyn shaynap keter dep.
Búl aitylghan zikirimdi
Oylama, halqym, beker dep, (Núrtughan jyrau) [15]- әri qaray tarqata týsedi. Demek, jamandyqqa búiyrushy nәpsiden qútqaratyn zikir ghibadaty bolmaq. Nәpsiden aryludyng jәne jýrek tazalaudyng kilti – osy qúlshylyq. Sopylyq әlemdegi eng basty ústanym – shynayy adamy bolmysqa, yaghny Allanyng sýigen qúly dәrejesine jetu bolsa, onyng birden-bir joly jýrekti tazalaumen baylanysty. Jýrekti tazalaudyng praktikalyq ta, ruhany da joly – zikir delinedi. [1, 144]
Jyraular poeziyasynda zikir imandylyqtyn, Allanyng tanudyn, músylmanshylyqtaghy sharighat, tarihat, haqiqat jolyn tanyp-biluding birden-bir tәsili, shynayy músylmandardyng amaly retinde jii tilge oralyp otyrady. Zikirding jariya (djahr) jәne qúpiya (hafi) týrleri bar. [16, 24-28 b.b.] Jariya zikiri – dauystap, ainalasyndaghylar esty alatyn alatyn dәrejede salynatyn zikir. Múnday tarihattargha «jahry tarihaty» deydi. Iasauy tarihaty jahry bolyp tabylady. Ekinshisi – hafy zikiri, yaghny ózi ghana estiytin, ýnsiz salynatyn zikir. Malamet jәne Naqshbandy tarihatynyng zikiri – hafy (ýnsiz) bolghan. Sondyqtan olargha «hafy tarihat» deydi. [17,193 b.] Zikir jýrekpen (kónil), sózben jәne dene qimyly arqyly – ýsh týrli jolmen oryndalady. [18,634 b.] Allanyng esimderi – zikir. Olardy qaytalap aitu arqyly adam keudesin núrlandyryp, jýregin qara tattan arshidy.
Qúrannyng bir aty zikir dep atalady. Zikir salushynyng orny ózining denesi taza boluy qatty qadaghalanady. Eng bastysy jýrekte artyq oy bolmau kerek. Zikir etudi búiyratyn ayattar Qúran Kәrimde kóptep kezdesedi. Mәselen, «Raghyd» sýresining 27-ayatynda: «Múqiyat bolyp, Úlyq Allanyng zikiri ghana jýrekterge tynyshtyq әkeletinin bilinder! Yaghny zikirdi kóp aitu arqyly ghana kýnә qyludan, Úlyq Jaratushynyng tyiym salghan isterinen saqtanyp, uәsuәsalardyng tolassyz keluinen, nәpsining neshe týrli qalaularynan tyiyla alasyndar!», - dep búiryq beredi. (Raghyd sýresi, 27-ayat).
«Ahzab» sýresining 41-ayatynda: «Ey, momyndar Úlyq Allalaryndy óte kóp eske alyndar» - deydi. Demek osydan týietinimiz Allanyng sipattarynyng barlyghy adam zikir salyp, óz jýregin tolyqtay tazartyp, júmsaq qalypqa jetkizgen kezde boydan tabylmaq. Múnyng ózi imannyng kәmildikke jetuine әser etedi. Osyghan dәlel retinde Hz. Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) myna bir hadiysin keltiremiz: «Árbir zattyng kózin ashyp, tazartatyn qúraly bolady. Sol siyaqty jýrekting de kózin ashyp, núrlandyratyn qúraly bar. Ol – Úly Allanyng zikiri». Búl úghym Yasauy babamyzdyng hikmetterinde de óte kóp qoldanylatyny belgili. Endi Syr sýleylerinen zikir ghibadaty jóninde de derek keltirsek:
Qaljekeng men Tapal ahun ekeui,
Kitap ashqan mýsannifting biri edi.
Zikir, tahlil lebizi tolghan salauat,
Alla dosy, núr gauharlar shyry edi... (Danmúryn jyrau) [19, 19 b.]
Múhammed atty múrsalyn,
Jas qaldy ata-anadan.
Jәbir-japa kóp kórdi,
Ayla dep rahlat panadan.
Tilegin tilep ýmettin,
Bir saghat taghat bolmady,
Zikir-taspiyh, sәnadan... (Shorayaqtyng Omary) [11, 142-144 b.b.]
Pirlik etken kәmil pirdi,
Mәshhýr etip aitpay bolmas.
Hu-hu-daru Maral ishan,
Jam tauynda Jalanayaq,
Pirge baryp bolghan joldas.
Kәmeletke tolghannan son,
Ot ýn shyghyp auyzynan,
Haq-zikirge bolady mas... (Seyitjan aqyn) [13, 38-39 b. b.]
Shiltender eken osylar,
Otyrghan iship sharbatty.
Ortagha alyp «hu-hulep»,
Zikir aityp manyrapty... (Damolla Túrmaghambet) [20, 157-158 b.b.]
Saharmen saldyr qaghyp keldi sugha,
Damyl joq til men jaqta «zikir-huda»... (Shorayaqtyng Omary) [11, 131-134 b.b.]
Din qaryndas mýminder,
Zikir aytyp súbhy sham
Kónilinde saqtap Allany,
Saqtaghyn taza boyyndy,
Shaytan úrygha aldyrmay... (Qanly Jýsip) [12, 242-243 b. b.]
Áriyne, zikirdi baqsylardyn, shamandardyng zikirimen shatastyrugha bolmaydy. Kenestik iydeologiyanyng saltanat qúrghan dәuirinde dinning «jalghan, qiyalgha qúrylghan dogma» retinde kýndelikti ómirimizden mýlde shygharylyp tastauyna, úmyt boluyna әkep soqtyrdy. Músylmanshylyqtyng ózge amaldaryna qaraghanda zikir aitu – qoghamnyng shoshyna qaraytyn dәrejesine deyin qúldyrady. Sondyqtan, qanshama uaqyt býkil tarihymyz, ruhany múramyz, foliklor tuyndylary dinnen ajyratylyp, jasandy, eshqashan bolmaghan dýniyauy týrde sipattaldy. Bәrimizge belgili: úzaq jyldar boyy Q.A.Yassaui, Mәshhýr Jýsip Kópeev, Shәkәrim nemese Ábubәkir Kerderi siyaqty dinge jaqyn bolghan, sharighatty nasihattaghan úly túlghalardyng attaryn atau mýmkin bolmady. Ál-Farabi, Balasaghúni, Búhar jyrau nemese Abaydyng ózin islamnan «arshugha», «qúdaysyzdandyrugha» tyrysty. [21, 4 b.] Áriyne múnday búrmalaushylyqtan Syr sýleyleri de tys qalmady.
M.Áuezovtin: “Ol zamandaghy súlu-symbatty óner, ólen, jyr týgelimen qúday jolyna istegen minәjat siyaqty jýrek qanyn aghyzghan ólenmen, kýnirengen bәiitpen jaratqan iyesine dúgha oqityn. Ol kezdegi aqyndyq ónerining ózi de qúdaygha istegen qúlshylyq bolatyn. Jaqyn kýnshyghysta әdebiyet ónerining bir úzaq dәuiri osy bәiitpen ótedi. Búnyng mysaly, Fizuli, Qoja Hafiyz, Maghari, Qoja Ahmet Yassaui, Sopy Allayar”, – dep [22, 57] jazuy bizding oiymyzdy naqtylay týsedi. Sonymen jyraular poeziyasynda sopylyq ilimning kórnekti ókili Áziret Súltan Qoja Ahmet Yasauy esimi jii atalyp otyrady. Mysaly:
Jaqsygha sóz qadirin biletúghyn,
Aytylmay qalmaydy erding ishki syry.
Sen týgil búl nәubetti ol da kórgen,
Týrkining Qoja Ahmet kәmil piri... (Balqy Bazar jyrau) [23, 162 b.]
Áueli aghuzu billә Haqqa sәna,
Salauat payghambargha aittym jana.
Sәruәri sansyz babtyng Qoja Ahmet,
Nazar sal er Bapama kelse shama... (Qarasaqal Erimbet) [8, 102 b.]
Tarazy mahshar kýni qúrylady,
Tartady kimder qayghy, kimder qasiret,
Payghambar shapaghatshy, Qúday qazy,
Yassauy aiday tughan Qoja Ahmet... (Shorayaqtyng Omary) [11, 97-98 b.b.]
Qoja Ahmet, Arystan Bab,
Týrkistanda túraghy.
Álemge ketken ataghy,
Din Islamnyng shyraghy... (Búdabay aqyn) [19, 13 b.]
Múhammed-Hanafiya batyr babam,
Úrpaghymyz sol kisiden taralatyn.
Kishi atam Sadr sheyh, Qúl Qoja Ahmet,
Mekkege ziyarat qyp kókke úshatyn... (Sayypnazar ahun) [19, 144 b.]
Tiregi músylmannyng ajam, arab,
Múhammed payghambardan shyqqan tarap.
Qoja Ahmet Yassauy Týrkistanda
Kishi Mekke atanghan altyn daraq... (Palman aqyn) [19, 20 b.]
Yasauy babamyz jóninde Elbasymyz ózining enbeginde «Qazaqstan aumaghynda sopylyq dәstýrding negizin salyp, ony týrkilik dәstýrmen ýndestirgen әigili túlgha – Qoja Ahmet Yasaui, onyng kesenesi bayyrghy Týrkistanda ornalasqan. Yasauiyding tikeley janqiyarlyq enbegining arqasynda ghana qazaq taypalarynyng últtyq ortasynda Islam kanondary men dalalyq dәstýr ýndestik tapty» dep baghasyn bergen. [24, 105-106 b.b.]
Dj. Trimingem: «Yasauiyding ilimin onyng shәkirtteri býkil Týrki әlemine, yaghny Shyghys Týrkistannan Edilge aralyghyna, Horasannyng ontýstigine, Azerbayjannyng batysyna jәne Kishi Aziyagha deyin taratty» deydi. [25, 40 b.] Tarihshy Z. Jandarbek «...Týrkiler islamdanghan sayyn ghylym men bilim damydy, alayda olar dәstýrli mәdeniyetinen, tilinen ajyrady. Din tili men ghylym, bilim tilining arab tili, memleket tili men әdebiyet, mәdeniyet tilining parsy tili boluy, arab-parsy mәdeniyetining yqpalynyng artuyna әkeldi... Týrki halyqtarynyng osynday ruhani, sayasy daghdarysqa úshyraghan kezinde Qoja Ahmet Yasauy tarih sahnasyna shyqty. Óz dәuirining býkil auyrtpalyghyn, halqynyng ruhany daghdarysqa úshyrau sebepterin tolyq sezingen ghúlama týrik halyqtaryn islam dini ayasynda óz ruhaniy-mәdeny derbestigin saqtap qalugha mýmkindik beretin jol – sopylyqtyng týrkilik baghytyn dýniyege keltirdi... Yasauiya tariqatynyng Altyn Orda úlysynyng memlekettik iydeologiyasyna ainaluy sol dәuirdegi eng ozyq qoghamdaghy qatynastardy qalyptastyrdy...» - dep Elbasymyzdyng sózin shegeley týsedi. [26, 4-6 b.b.]
Al, atalghan jyraulardyng barlyghy da osy ónirlerdegi әuliyelerding medrese-meshitterinen ilim alghan. Olargha dәris berushi ústazdary Búhar, Hiua, Ýrgenishtegi sopylyq ilimdi ústanushy ataqty ghúlamalardyn shәkirti bolghan. Syr ónirinen shyqqan belgili әuliyeler Sunaq ata, Oqshy ata, Yasauy babamyzdyng úrpaghy Mәdi qoja (Duana), Qojjan qoja, Qúlboldy ishan, Sayypnazar ahun, Ýsh jýzge pir bolghan Maral baba, Mýsirәli sopy, jәne Er Seyitpenbet әuliye, Er Maghzaman әuliye, Qalqay ishan, Oraz-Múhammed ahun, Qaljan ahun, Aldashbay ahun, Qojabay ahun, Tapal ahun, Aqmyrza ahun sekildi әulie atalarymyz Yasauy babamyzdyng jolyn ústaghan.
Syr sýleyleri atalghan әuliyelerdi ózderining jyrlaryna qosqan. Mysaly, ataqty әulie Qaljan ahunnyng ýzdik shәkirtteri kóptep sanalady. Syr ónirining nebir jez tanday jyraularynyng bir shoghyry osy kisining aldyn kórgen. Sonyng ishinde Damolla Túrmaghambet Iztileuúlyna Qaljan ahun Búharadaghy ózi oqyp dәris alghan «Kókiltash» medresesine joldama hat bergen.
Sol medreseni bitirgen ýlken balasy Uamyq maqsúm da jan-jaqty bilimdar bolghan. Sol kezdegi shayyrlar Balqy Bazar, Shorayaqtyng Omary, Danmúryn jyrau, Shanbay aqyn t.b. osy kisini jyrlaryna qosqan. Shorayaqtyng Omary ózining bir tolghauynda:
Qojaken, marqúm Oraz, ahun Qaljan
Qapasta halyqqa kelgen Shamshy zapa.
Myrzekeng – halyq qamqory dúghagóii,
Dertine qasterlerding demi shipa.
Jemisi din islamnyng jinishkerip,
Talangha tap bolghan kez taqyr-naqa.
Aqyry zaman ýshin zaryghyp túr,
Qojabay, Aldash, Túraq tútyp japa, – dep Syr ónirining bir top әuliyeleri Qaljan ahun, Oraz ahun, Qojabay ahun, Myrzabay ahun, Aldashbay ahun, Túraq maqsúmdardy tebirene jyryna qosady. [11, 275 b.] Qúlmúhammedting ózi de (Qaljan ahun) 7 jasynan 27 jasyna deyin Hiua, Búqar handyqtarynda «Kókiltash» medresesinde oqyp bilim alghan. Arab, parsy tilderin jetik bilgen. Ásirese Shyghystyng úly shayyrlary Ferdausi, Rudaki, Omar Hayam, Saghdi, Qoja Hafiyz, Nauay t.b. úzaq jyrlarynan tereng habary bolghan.[27, 13 b.] Búharadaghy «Kókiltash», «Mir arab», Tashkenttegi «Tautakul», Ýrgenishtegi, Hiuadaghy medreselerinde bilim alugha negizinen Qazaqstannyng batysy men ontýstiginen, Syr boyynan talapkerler kóp kelgen. Jәne Týrkistanda, Áulieatada, Syr boyynda qoja-moldalar, diny dәrejeleri bar ishandar men musanniftar dәris beretin músylmandyq oqu oryndary da boy kótergen. Kópshiligi shet jerde oqyp kelip, Islam ghylymy men әdebiyetimen, mәdeniyetimen jan-jaqty qarulanghan, aqyndyqqa, sóz ónerine beyim jandar bolatyn. Sondyqtan HIH ghasyrdyng ortasy men HH ghasyrdyng basyna deyingi qazaq dalasyndaghy Ruhany Órleudi jyr shygharu dәstýrimen sabaqtastyryp jýrgen ghalymdardyng pikirining dúrystyghy aiqyndalady. [28]
Qarmaqshy ónirindegi jyraulardyng ishinde top jarghan daryndylary Túrmaghambet Iztileuúly, Omar Shorayaqúly, Kete Jýsip Eshniyazúlynan basqa kóptegen aqyn-jyraular belgili әulie Aldashbay ahunnan da ilim alghan. Aldashbay ahunnyng ózi Syr ónirining iri ruhany ghúlamasy bolghan ataqty Oraz-Múhammed ahunnyng shәkirti. Al, Oraz-Múhammed ahunnyng meshit-medresesinen ilim alghan kóptegen shәkirtterining 27-si ahundyq ataq alghan. Atap aitar bolsaq, Qaljan ahun, Qojabay ahun, Aldashbay ahun, Álibay ahun, Toqsanbay, Tapal, Shaymaghambet, Ábdikәrim, Baymaghambet, Tabynbay, Sadyq, Aqmyrza t.b. kóptegen kisiler ahun joldamasymen «Kókiltash», «Mirarab» medreselerin bitirip, ahun ataghyn alyp kelip, keyin óz aldaryna bir-bir meshit ashyp, eldi imandylyqqa tәrbiyelegen әuliye, halyqqa qadirli adamdar bolghan. Bir ghana Aldashbay ahunnyng meshitinen 2000-nan asa molda, ghúlama, qari, jyraular oqyp shyqqan. Oraz babamyzdyng alghashqy shәkirtterining biri Aldashbay ahunnyng ózi osynsha shәkirtti oqytyp shygharsa, Oraz-Múhammed ahunnyng din jayyluyndaghy enbegin esepke alu onsha qiyn emes. [29. 6 b.]
Áuliyelerding esimderine tirkelgen ata, baba, qoja, ahun, ishan, әuliye, maqsúm, qalpe sekildi úghymdar Yasauy babamyzdyng sopylyq-dәruishtik jolyn ústaghan әuliyelerding esimine jalghanatyn sózder. [1, 131] Atalghan әuliyeler, qojalar, jyraular halyqty ruhany tәrbiyege baulumen qatar, syrttan elimizge kóz alartqan elderding mәdeny jәne ruhany jaulaushylyqtaryna qarsy, Reseyding últtyq kelbetten, dinnen, tilden aiyru ýshin jasaghan qadamdaryna qarsy kýres jýrgizgen. Olardyng barlyghy da el birligining úiytqysy bolghan.
Týrki dalasynda Qoja Ahmet Yasauy dәstýrimen birge jasasyp kele jatqan, tipten jiyrmasynshy ghasyrdyng orta túsyna deyin boldyrmay jetken hikmet aitu dәstýri tómendegidey janrlardy dýniyege әkeldi: tasbiyh, tahliyl, tahmiyd, tәkbir, minәjat, iman-islam (uaghyz týrindegi ólender men jyrlar), ghazal, ghazal-zikir, zikir-joqtau, zikir-sәnә, salauat, mәulit, nasihat, nazym, qissa-tolghau, terme, risalat, әmir-maghruf. [30, 19 b.] El ishinde Múhammed (s.gh.s.) payghambar men onyng serikteri jayyndaghy qissa-dastandardy taratushy da jyraular edi. Olardyng halyqty imangha úiytudaghy orny erekshe boldy. V.V.Radlovtyn: «Maghan qazaqtar arasynda islamdy ornyqtyrugha bir «Júm-júmanyn» әseri dalany kezip jýrgen jýzdegen moldadan artyq tәrizdi» [31, 33 b.], - deuinde ýlken mәn bar. Nemis ghalymy, professor F. Toluk: «Múhammed payghambarmen qosa barlyq arab taypalary tәrkidýniyelik ómirge beyim bolatyn. Sondyqtan da, sopylyq ilimning bastauyn Islamnyng qúrushysynyng mistikalyq túlghasymen, hijretten keyingi alghashqy onjyldyqtaghy sahabalardyng askettik tәjirbiyelerinen izdegen jón», - dep jazdy[32, 116b b.].
Kenes ýkimeti kezenindegi әdebiyetterde, hrestomatiyalarda aqyn-jyraulardyng diniy-ruhany mәndegi tuyndylary jaryq kórgen joq jәne ruhany múralaryn joy, qúrtu qatigezdikpen iske asyryldy. Óitkeni halyqtyng sanasyna diny tәrbie singenin qalamady, eger quat alar kózi qayta jandansa, bas kóterip ketui mýmkin ekendigin ýkimet basyndaghylar bildi. Biraq tәuelsizdikting arqasynda babalar múrasyn óz kózqarasymyz túrghysynda zertteuge bet alghanymyzgha da biraz uaqyttyng jýzi boldy. Osy jyldardyng ishinde kóptegen júmystar atqaryldy jәne atqarylyp jatyr. Sol sebepten jyraular múrasyn mýddemizge jaratu ýshin zerttep-zerdelep, ghylymy ainalymgha qosuymyz qajet.
Talghat Joldasúly
Tariyh-magistri
M. Mәmetova atyndaghy Qyzylorda gumanitarlyq
kolledjining oqytushysy
Abai.kz
Paydalanylghan әdebiyetter tizimi:
- Núrdәuletova B.I. Jyraular poetikasyndaghy dýniyening konseptualdyq beynesi. Astana - 2008 j.
- Jandarbek Z. Iasauy joly jәne qazaq qoghamy. Almaty - 2006 j.
- Kenjetay D. Qoja Ahmet Yasauy dýniyetanymy. Almaty – 2008 j.
- Myrzahmetúly M. Týrkistanda tughan oilar. Almaty – 1998 j.
- Qorghanbek B. Halyq auyz әdebiyetindegi sopylyq saryndar. // Yasauy әlemi. 2010 j. №2
- Oynarova N. Núrtughannyng termesi. Jýrek tazalyghy. CD – disk.
- Túrmaghambet Iztileuúly. Shygharmalary. Almaty–2007 j. I-tom.
- Syrdariya kitaphanasy. Qarasaqal Erimbet. Úlaghat sózim úrpaqqa. Astana–2009 j.
- Túrmaghambet Iztileuúly. Shygharmalary. Almaty–2007 j. II-tom.
10. Ybyray S. Jaz tanynyng núr jeli. // «Ýsh Qiyan». 8–qazan, 2009 j.
11. Syrdariya kitaphanasy. Shorayaqtyng Omary. Shygharmalary. Astana–2009 j.
12. Syrdariya kitaphanasy. Kete Jýsip Eshniyazúly, Qanly Jýsip Qadirbergenúly, Jýsip Taubayúly. Shygharmalary. Astana–2009 j.
13. Syrdariya kitaphanasy. Seyitjan Bekshentayúly, Moldahmet Dabylúly, Álibek Bәikenov. Shygharmalary. Astana–2009 j.
14. Syrdariya kitaphanasy. Búdabay Qabylúly, Shegebay Bektasúly, Onghar Dyrqayúly, Joryqbay Tabynbayúly. Shygharmalary. Astana–2009 j.
15. Oinarova N. Núrtughannyng termesi. Bissimilla dep jazdym hat. CD – disk.
16. Sobranie fetv po obosnovanii zikra djahr y sama. Almaty, Tashkent-2008 g.
17. «Islam» ensiklopediyasy. Almaty–2010 j.
18. Qoja Ahmet Yasaui. Hikmet Jinaq. Almaty – 1998 j.
19. Toqjan T. T. Atalar amanaty.Almaty – 2004 j. 19-20, 144 b.b.
20. Túrmaghambet Iztileuúly. Shygharmalary. Almaty – 2007 j. III-tom.
21. Núrtazina N. Qazaq mәdeniyeti jәne Islam. Alamaty – 2002 j.
22. Áuezov M. Shygharmalary. 20 tom. Almaty – 1985 j.
23. Syrdariya kitaphanasy. Bazar jyrau. Shygharmalary. Astana – 2008 j.
24. Nazarbaev N. Syndarly on jyl. Almaty – 2003j.
25. Dj. S. Trimingem. Sufiyskie ordeny v Islame. Moskva – 1989 g.
26. Jandarbek Z. Qoja Ahmet Yasauy jәne qazaq mәdeniyeti.// Qazaq tarihy. 2003j. №5
27. S. Salqynúly. Syrdyn dýldil dindari Qaljan ahun. 2008 j.
28. Qyraubaeva A. Qazaq әdebiyetindegi Shyghystyq qissa-dastandardyng týp-tórkini men qalyptasuy. (Fiyl.ghyl.dok.ghyl.dәr.alu ýshin jazylghan dissertasiya.) Almaty – 1999 j.
29. Joldasúly T. Aldashbay ahun. // «Ýsh Qiyan». 2009 j. 24 – sәuir.
30. Tólegenov M.J. Jyraular shygharmashylyghyndaghy Qúran ayattary men Hadisterding mәni men týsindirmesi. (Dintanu magistri akademiyalyq dәrejesin alu ýshin dayyndalghan dissertasiya.) Týrkistan – 2011 j.
31. Qorghanbekov B. Qoja Ahmet Yasauiyding «Diuany Hikmeti» jәne qazaq foliklory. Astana–2011 j.
32. Islam. Istograficheskie ocherki. Pod obshey redaksiey S.M. Prozorova., Moskva–1991 g.
