Curette: Natay Kenesariyn

Ótken ghasyrdyng 40-jyldarynyng bas kezinde auyl-auylda qaydan, qay jaqtan keletini beymәlim aqyn-jyrshylardan kóbine Qobylandy, Alpamys, Qambar batyrlardan bólek, ara-túra «Kenesary-Nauryzbay» dastanyn tyndap, «Qyz Jibek», «Ayman-Sholpan», «Qozy Kórpesh-Bayan súlu» sekildi liro-epostyq jyrlargha qúlaghymyz qanyq bolatyn. Bertin kele sauat ashyp, qarip tanyghan son, olardy kitaptardan oqy bastadyq. Solardyng ishinde «Nauryzbay men Qanshayym» atty úzaq dastan bar bolatyn, búghan deyin qúlaqta qalghan jyr-dastandardan Nauryzbay batyrdyng Kenesary hannyng inisi ekenin biletinbiz. Sondyqtan «Nauryzbay men Qanshayym» atty dastandaghy tas qaranghy týnde jylqy kýzetken Qanshayym súludyng syzylta salatyn әnin óz qúlaghymyzben tyndaghanday әserlenip, tumysy bólek batyr qyzgha Nauryzbaydyng jasaghan mәrttigine, ayaq astynan oyanatyn eki jastyng mahabbatyna mәn beretinbiz.

Amal neshik, úzamay bәri sualyp, qúrdymgha ketkendey boldy. Qarasiraq kedeyden shyqqan qara qasqa atty Qambar batyrdan basqa jyr, dastandar әdebiyettik oqu qúraldardan alyp tastalyp, Kenesary-Nauryzbaydyng attaryn ataudyng ózi qorqynyshqa ainaldy. Sol bir alasapyran kezderde búghan deyin ómirge kelgen  M.Áuezov, Gh.Mýsirepov jaz­ghan – «Qyz Jibek», «Ayman-Shol­pan», «Qozy Kórpesh-Bayan súlu» siyaqty spektakliderding qanday kýy keshkenin kim bilsin. Abyroy bolghanda, «Kenesary-Nauryzbaydan» basqa jyr-das­tandardyng úzamay tandary qayta atyp, qalpyna keldi. «Ke­nesary-Nauryzbaydyn» taghdyry auyrlau boldy. Olardy jan-jaqty zerttep, monografiya jazghan tarihshy Ermúhan Bekmahanov aidaudan oralghan song da aiy onynan tua qoymady. Mine, osynday qiyn-qystauda bazbir ghúlamalar bolmasa, Kenesary-Nauryzbay úrpaqtary haqynda sóz qozghau, izdeu salu bylay túrsyn, auyzgha alu mýmkin emes-ti. Áytse de…

Sol ótken ghasyrdaghy 50-jyl­dardyng orta túsynda Tashkentte oqityn qazaq jastary, bizder әrkim-әrkimnen osy qalada túra­tyn qazaqtyng ghúlama ghalym, ziyalylary jayly estigende, kәdim­gidey marqayyp qalatynbyz. Múnyng aldyndaghy shiyrek ghasyr ishinde atalmysh qalada qazaq tilinde dәris jýretin joghary jәne orta dәrejeli oqu oryndary az bolmaghany, eng songhy qazaq pedagogikalyq uchiliyshesining juyrda ghana jabyl­ghanyn da bilmeytinbiz. Ol turaly sol uchiy­liy­shede júmys istep, odan Nizamy atyndaghy pedagogikalyq institutqa auys­qan Niyatillә Bazarbaev sekildi oqytushylar da «ash pәleden qash pәle» degendey, lәm demeytin.

Menimen birge oqityn Tәsh­kenbay Sopbekov dosym: «Osynda ekonomika institutynda diyrektor bop isteytin jaqyn aghayym bar, senbi, jeksenbide sonyng ýiine baryp túramyn», – dep jii aitatyn. Ol aghayynyng da, basqaday joghary lauazym iyesi – ghalym qazaqtardyng da birazynyng aty-jónin syrttay estip jýretinbiz. Orta Aziya poliytehnikalyq institutynyng diyrektory (onda rektor demeydi) Niyazov, Toqyma institutynyng diyrektory Orazbaev, Orta Aziya memlekettik uniyversiytetining diyrektory Sarymsaqov jәne basqa qandastar. Olar maman dayarlaytyn oqu oryndarynyng basshylary. Al, Tәshkenbay dosymnyng aghasy Óner Jamalov Ózbekstan Ghylym akademiyasyna qarasty Ekonomika institutynyng diyrektory. Sol akademiya qúzyryndaghy Geologiya institutynyng diyrektory Kenesarin de qazaq desedi.

Ras, ol kezderde Kenesarinmen de, ózgede ziyaly adamdarmen de kózbe-kóz jolyghu, auyzba-auyz sóilesu óng týgil, týske kirgen emes. Óitkeni, ony bizge han úrpaghy dep eshkim aitqan emes, bala jas­tan jyr-dastandardan estigen Kenesarygha qatysy bar-au dep te oilamaytynbyz. Tashkentte Kenesarynyng nemeresi túrady eken, ghalym eken, qiyn jyldarda Almatydan sonda qashyp baryp bas saughalaghan eken degendey әngimelerdi auyzeki sózderden qúlaq shala bastaghany kóp keyin ghoy. Qyzyghu, qúshtarlyq oyanyp, ony bir kórip, auyzba-auyz sóileser me edi dep qiyaldanatynbyz. Qazaqy salghyrttyqty qoysayshy, Tashkentting qaq ortasynda Tó­le by babamyzdyng kesenesi, Kór­kemsuret galereyasynda Oral Tan­syqbaevtyng ghajap tuyndylary barynan beyhabar beybaqtargha ne dersiz. Hrushevting jylymyghy jetip, E.Bekmahanov aidaudan oralghanmen, Kenesary-Nauryzbay basy býtin aqtalghan joq-ty, olardyng tany elimiz egemendik alghan song qayta oraldy deuge bolady.

Sodan 60-jyldardyng orta she­ninde Tashkentke jol týsti.

– Auylgha erteng baramyz. Býgin ýide bol, qonaq shaqyryp qoyyp edim, ol belgili adam, ýlken ghalym, tanysasyn, – dedi aeroportta qarsy alghan tughan inim.

– Ol kim?

– Kenesariyn, bilesing ghoy.

– Bilmeymin, qay Kenesariyn?

– Professor, geolog Kenesariyn, búryn diyrektor bolghan.

– Qazir she?

– Qazir kafedra mengerushisi.

– Qaydan tanisyn?

– Tanimyz da, neghylasyn. Tanymasaq, shaqyramyz ba?

– Esimi kim?

– Esimi Natay, әkesining aty Ázimhan, atasy Kenesary.

– Demek, ol kisi Kenesary hannyng nemeresi bolghany ma, solay ghoy, shamasy?

– Qaydam, solay shyghar. Jóndep súramappyz.

Ýige keldik. Qonyr salqyn bólme. Dastarqan jasauly. Ar­tyq adam kórinbeydi. Qonaq әli kelmepti.

Qonyrau synghyr etti. Qonaq keldi. Ýstindegi qara kostum, aq kóilek, qonyr galstugi úzyn boyly tolyqtau denesine qúiyp qoyghanday. Jazyq manday, qyr múryn, qyran qabaq, qalyng qara qasty, batyr túlghaly jaratylys. Eptep buryl tartqan qalyng shash joghary qaray taralghan. Qara tory óni jyly, aibyndy. Dauysy ótkir, ashyq. Janynda dóngelek jýzi alaulap, qasy-kózi qiylghan, aq sary jýzdi, taldyrmash deneli jar qosaghy. Nazdana kýlimdep, erkeley sóileydi eken, tektiligi kórinip túr. Aldyn ala aita keteyik, jengemizding tumysy ortalyq qalalardyng birinde bilim alghan qyzylordalyq tóreler әuletinen eken.

Álbette, tanystyq, tabystyq, bilistik. Maqsat – auyz baghu, qighash súraqtan qashu, saq otyru. Múnday jandar aitatyndy ózderi-aq aitady, aitpaytyngha baspaydy. Solay boldy da. Qayda tudy, qayda ósti, ne oqu bitirdi, qanday qúqay kórdi, Tashkentke qashan, nege keldi – biri sóz bolghan joq. Esesine, ghylym, qazaq halqynyng jayy qozghaldy. Onda da azdap, tiyip-qashyp. Ár sózinen bekzattyq, últjandylyq, shamyrqanghan qazaqy namys úshqyndaydy. Keyde ózbekshe sói­lep jiberuinde de mýkis joq.

– Natay aghamyz ózbekshege jýirik eken, siz she? – dep qaldym sóz arasynda jengeyge.

– Joq, men bilmeymin, – dedi jengemiz jymyng etip. – Ózbeksheni saghan-aq berdim dep búghan bayaghyda aityp qoyghanmyn.

– Óz basym ózbek aghayyn­dargha ókpem joq, – dedi Natay Ázimhanúly. – Tek qazaqtan shyq­qan ziyalylargha últyndy ózbek dep ózgert, sonda óitemiz-býitemiz deytini bolmasa. Ondaygha maqúl degender de, demegender de bar. Men de pasportyna ózbekpin dep jazsan, akademiyagha tolyq mýshe etemiz degenderine kónbedim. Kónbegenderding birazy Almaty, taghy basqa jaqtargha ketti. Ataqty suretshi Oral Tansyqbaev bar emes pe, әne sol da ózbek bol degennen bas tartqany ýshin onsha úlyqtalmay jýr. Áriyne, ol eshteneden kende emes. Sonda da…

Natay Ázimhanúly kóp jas ýlken bolsa da, maghan «siz» dep sóilep otyrdy. Osynda pedins­titut bitirgenimdi bilip alghan son:

– Tashkentte oqysanyz, Oraz­baevty biletin shygharsyz, – dep bir әngimening úshtyghyn shyghardy.

– Syrtynan estigenim bar, biraq tanys emespin.

– Qoqanda tughan daryndy qazaq, soghysqa deyin tehnika ghy­lymdarynyng kandidaty, soghys bitken song bir jyldan keyin ghy­lym doktory, odan úzamay akademiyk, Stalindik, Lenindik syi­lyqtardyng laurea­ty boldy. Sonyng bәri últyn ózbek dep ózgertkenining arqasy. Búrynghy orys әielin tas­tap, ózbekke ýilendi. Alghashqy әie­linen bir úl, bir qyzy bar. Qazir olardyng ekeui de Mәskeude túra­dy. Úly kino salasynda, qyzy Elivira әnshi. Últyn ózbek dep ózgertken son, Orazbaevtyng aty-jónin Múhamed Tashevich deydi. Bizding biluimizde ol Mahambet Tasbolatúly bolatyn. Búl sózdi dúrys týsininiz, jay әngime retinde aityp otyrmyn. Taghdyr shyghar. Kinәlaudan aulaqpyz.

Sol joly Natay Ázimhan­úlynyng ózi de, әieli de: «Biz artyq dýniye-mýlik jimaymyz, tapqan tabysymyzdy tek kiyim men tamaqqa júmsaymyz», – dep otyrdy.

Múny sypayylyq ýshin ai­tylghan sóz shyghar dep onsha mәn bermegenmen, shyndyq eke­nine úzamay kózimiz jetti. Qazaqstandaghy onshaqty kýndik komandirovka bitip, keri qaytu ýshin Tashkentke oralghan son, Natay Ázimhanúlyna sәlem beru ýshin Shylanzardaghy mekenjayyna bardyq. Aghamyz ýide bolmay, jengemiz kól-kósir dastarqan jayyp qarsy aldy. Sonda kórdim, tórt bólmede tósek-oryn, kiyim ile­tin shkaf, as ishetin stol, oryndyqtardan bólek artyq nәrse kózge týspedi. Jasau-jabdyq, jihazdardan ada bólmeler. Oghan qayghyryp otyrghan taghy eshkim joq. Súlu jengemizding qaghanaghy qarq, saghanaghy sarq. Úpayy týgel jandar osylay bolsa kerek-ti.

Býkil sanaly ómirin qazaq halqynyng azattyghy ýshin at ýstinde ótkizgen Kenesary hannyng nemeresi, әigili ghalym-ústaz Natay Ázimhanúlymen bir ret kezdeskendegi әser-týisikting key parasy osynday. Úzaq jyldar kókey týkpirinde óshpey, sary mayday saqtalyp jýrgen jaylardy artyq-kemsiz, qaz-qalpynda bayan etip otyrmyz.

Ýiinde bolghanymyzda erjetken úl-qyzy bar siyaqty edi. Olardyng keyingi taghdyrynan beyhabarmyn. Meni Natay aghamyzben tanystyrghan inimning aituynsha, ol kisi Tashkent ainalasyndaghy qazaqtyng betke shyghar jaqsy-jaysandaryn jatsynyp-ja­tyrqamay, riyasyz aralasyp túra­dy eken. Tashkentke kire beris­tegi Chernyaevka selosy nemese sondaghy Saryaghash audanyna qarasty «Krasnyy Vostok» kolhozynyng predsedateli, tóre túqymy Áriphan Aqberdiyevpen aghaly-inilidey bolypty.

Keyin Natay Kenesarin 66 jasynda qaytys bolyp, Tashkentten topyraq búiyrghanyn inimnen estidim. Endigi bir aitarymyz, nәubet jyldary Qazaqstannan teperish kórip, ózbek arasyn saghalaghan Natay Ázimhanúly qazaq jerining tól perzenti ghoy, tughan elinde eleusiz-eskerusiz qalyp kele jatqan joq pa degen oy qylang beredi. Kenesary Qasymov ómirin zertteushiler onyng anau-mynau emes, ataq-danqy atasymen jeteghabyl derliktey ghalym nemeresi jayly qanday derekter jinap, nendey sharalardy iske asyryp jýrgeni beymәlim.

Ol kórshi respublikada jýrip ghylymgha ólsheusiz enbek sinirip, qazaq degen atqa kir keltirmey, últ namysyn joghary ústaghany ýshin de ardaqtap, ayalaugha túrarlyq túlgha, iri túlgha. Birtuar ghalym, ardager azamattyng esimin este qaldyrarlyqtay sharalar jýzege assa, marqúmnyng aruaghy riza bolar edi. Eng bastysy, qazaq ýshin qajet.

Jә, ol tughan elden qara ba­synyng qamyn kýittep ne kisi elinde súltan bolu ýshin emes, kerisinshe, basyna qater tóngen song amalsyz ketti. Atasy Kenesary qol bastaghan batyr bolsa, neme­resi әigili ghalym boldy. Qazir Ózbekstanda onyng aty atalyp, esimi әspettele me, búl orayda nendey sharalar jýzege asqan-aspaghanyn dóp basyp aitu qiyn. Qalghan әngimeni búl jayly bizden góri tolyqtau mәlimet-derekter biletin aghayyndar aita jatar dep oilaymyz. Ári, janylmas jaq bolmas degendey, bizding tarapymyzdan jazatayym mýlt ketken tústar bolsa, olardy týzetuge niyet etken aghayyndargha aitar alghys tau­day bolmaq.

Bir joly ótken ghasyrdyng 50-shi jyldarynyng bas kezinde Tashkenttegi teatr-kórkemsuret institutynda Núrmúqan Jan­tórin ekeui birge oqyghanda Na­tay Kenesarinmen jaqyn aralasyp, jaqsy bilgen ónertanu ghylymdarynyng doktory, professor Baghybek Qúndaqbaev ol jóninde biletinim kóp, ekeumiz arnayy jolyqqanda aityp berermin dep edi. Biraq, úzamay oilamaghan jerden baqilyq bop, qapy qalghan jay bar. Áytse de, telefonnan biraz jaydy qoyarda-qoymay súrap, qaghazgha týsirgen edim. Sonda bir bilgenim, Nataydyng úly qazir Almatyda túrady, senimen min­detti týrde jolyqtyramyn dep edi marqúm. Ýlgermedi.

Natay Kenesariyn. Kisi elinde súltan bolghan súnghyla qazaq úmytylmauy tiyis. Tek namys tuyn qolgha alatyn er bar ma? Mәsele sonda.

Zәkir ASABAEV.

ALMATY.

Derek kózi: «Egemen Qazaqstan» gazeti, http://egemen.kz/03/21/23125/