Kitap eng qúndy ruhany qazyna. (Búl jerde biz kitap úghymyn jazu toly paraqtary bar, baspadan shyqqan zat retinde ghana aityp otyrghan joqpyz) Búny kókireginde týisigi bar jannyng bәri týsinedi.  Býgingi kýni kitap tónireginde sóz bola qalsa, «kitap oqityndar óte az» dep bastalatyn mnúly әngimelerding kuәsi bolamyz. Shynymen de solay. Al, búnyng sebebi nede?

Kitap oqudyng ózi tanymdyq dengeydegi aqparat aludyng bir týri. Al, qazir aqparat ghasyry ekenin eskersek, ozyq tehnologiyalardyng kómegimen aqparat dauyly soghyp túrghanyn birden angharasyz. Ári búl aqparattar óte jedel jәne ol adamdardyng oi-tanym, bilim dengeyin kóteruden góri kónil kóteru, uaqyt ótkizu, tosyn oqighalargha qúmartu, jenil-jelpi túrmystyq arzan habarlargha ýiir qylu sekildi tek stihiyaly tútynu túrghysynda ghana sipat alyp otyr. Jәne ol býgingi qoghamdaghy adam sanasyn әreketsizdendirip, aqparatty talghamsyz, oisyz qabyldaytyn formasiya qalyptastyryp ýlgerdi.

Bizdinshe búnyng bәri uaqyttyq, ótpeli kezen. Sebebi, qazaq qoghamynyng bos qalghan ruhany kenistigi búrynghy dәstýrlerinen qol ýzip qaldy (Kitap oqu túrghysyndaghy). Onyng ýstine jogharyda aitqanymyzday tez jalpylasqan aqparattyq tehnologiya bizding әlsiz, qorghansyz, jәne essiz ruhany kenistigimizding jaulanuyn jedldete týsti. Sonyng saldarynan búrynghy kitap oqu deytin tereng qúndylyq shapshang yghystyrylyp, jana zaman tehnologiyalarynyn, internetting (búl da tek sanasyz týrde tútynushylyq dengey) qyzyghyna qoyyp kettik. Qazir sodan bas ala almay jatyrmyz. Iipti, keybir jaghdayda ózimizding kim ekenimizdi, tegimizdi, bolmysymyzdy, jan-dýniyemizdi úmytyp ketetin dengeyge de jetip qaldyq. Qysqasy, isik-jeligimiz әli basylmay, qyzyl-jasyl oiynshyqty jana kórgen jungliydegi jabayy taypanyng balasy qúsap, esimiz ketude. (Áriyne, biz jana tehnologiya jetistikterin joqqa shygharmaymyz, ol damu zandylyghy. Tek sony qay túrghyda paydalanu tónireginde aityp otyrghanymyzdy eskertemiz.)

Al basqa damyghan elder búl kezennen әldeqashan ótip ketken. Olar qazir kitap oqudy myqtap qolgha aluda. Sebebi, basta aitqanymyzday kitap eng qúndy ruhany qazyna ekenin olar biledi jәne búl qaghidany úmytugha bolmaytynyna әbden kózi jetken. Sondyqtan da әlemning damyghan birqatar elderi jas úrpaqty, balalardy kitap oqugha barynsha qúlshyndyryp, shabyttandyryp jatyr. Óitkeni, bala jasynan kitapqa qyzyqqan adam ghúmyr boyy ózi jasaytyn qoghamnyng myqty ruhany negizin qalaugha qyzmet etedi. Sonymen birneshe mysal keltireyik. Aldymen AQSh-tan bastayyq. Álemning eng ozyq damyghan memleketterining biri sanalatyn búl elde әrbir oqushy partasynyng qasyndaghy shaghyn kitap sóresinde aluan taqyryptaghy kitap tizilip túrady. «Jer shary uaqyt gazetinin» jurnalisti Los-Andjeles qalasyndaghy bir mektepke osy mәsele taqyrybynda zertteu jasay barghanda 1 synyptyng oqytushysy balalargha ýy tapsyrmasyn bermeytindigin, esesine 20 minut kitap oqudy mindettep, ony ata-anasynyng baqylauynda ústaudy tapsyratynyn aitqan. Al, atalghan bastauysh mektep ornalasqan aimaqta 100 myng túrghyn bolsa, onda 10 kitaphana bar eken. Ár jyly jazdyq demalysta kitaphanalar bastauysh jәne orta mektep oqushylaryna kitap oqu sharalaryn ótkizip túrady. Sondyqtan bolar sayabaqtar men ayaldamalarda, metroda kitapqa ýnilip otyratyn jastardy qarasy kóp deydi tilshi.

Atalghan mәselege AQSh-tyng әr kezende el basqarghan preziydentteri de qatty kónil bólgen. Bill Klintonnyng túsynda balalardyng kitap oquy jóninde memlekettik jospar jasalyp, «Orta-bastauysh mektep oqu-aghartu zanynyn» 2 tarauyna kitap oqugha qatysty tarmaqtar qosyp, oqushylardyng kitap oquyn túnghysh ret zandyq túrghyda jolgha qoyghan. Búl isten kishi Bush ta qalystay, kitap oquda birde bir bala qatardan qalmau ústanymyn ortagha qoyghan. Qazirgi preziydent Barak Obama bolsa ýkimet tarapynan balalar tәrbiyesine bólinetin qarjyny kóbeytkizdi. Sonyng nәtiyjesinde Oqu-aghartu ministrligi «Kitap oqu negizi» sekildi baghdarlamlar jasap, balalardyng kitap oqu qúlshynysyna qanat bitirdi.

Al, kórshiles Qytay elinde oqushylargha arnalghan «Sabaqtan syrt oqityn kitabym» atty baghdarlama ortalyq televiziya arqyly jýrgizilip, oghan qatysqan jasóspirimder kitap oqu sezimi men keshirmelerin bayandaydy jәne arnauly mamandarmen oy talqy óristetedi.

Japon halqynyng kitap jónindegi oi-payymy tipti erek. Olar kitap oqudy til ýirenu men sezimdik tanymdy bauludaghy, beyneleu men jasampazdyq quatyn kýsheytudegi, ómirdi tereng týsinudegi tamasha ústaz, tatymdy dos dep biledi. «Kitap oqityn el» atanghan Japoniya balalardyng kitap oqugha degen qyzyghushylyghyn arttyru ýshin baryn salady. Mәselen, 2001 jyly japon ýkimeti «Balalardyng kitap oquyn qoldau zanyn» qabyldap, ýkimet pen jergilikti әleumettik toptardyng jauapkershiligi men boryshyn aiqyndaghan. Osy zang jýzege asqan song ýkimet 63 milliard japon iyenin bólip, mektepterding kitaphanadaryn qaytadan jabdyqtap bergen. «Tәnir tau» torabynan alghan mәlimetterge sýiensek, 2012 jyly Japoniyadaghy kitaphanalar sany 3274-ke jetken. Onyng ishinde 2059 kitaphananyng balalargha arnalghan oqu bólmesi bar. Al, balalargha jylyna oqy túrugha beretin kitap sany 180 million danany qúraghan. Japoniya balalarynyng kitap oquyn mektep pen otbasynyng tәrbiyesinen bóle qaraugha bolmaydy. «Mektep boyynsha kitap oqu» sharasy jyl sayyn artyp kele jatyr. Otbasynda ata-analardyng balasyna kitap oqyp berui, birlikte kitaphanagha baruy ýirenshikti qúbylys. Ata-analar mekteptegi kitap oqu sharalary balalardyng kitap oqu әdetin qalyptastyrudan tys, otbasyndaghy adamdardyng bereke-birligin arttyruda da manyzy zor dep sanaydy. Tehnologiyasy damyghan bir el bolsa ol Japoniyaday-aq bolsyn. Alayda japondar elektrondy jetistikterin atys-shabysqa toly oiynshyq qúralyna emes, balalargha ainalghan kitap oqu qúralyna ainaldyruda. Búdan balany jasynan kitap oqugha әuestendiru, osynday jaqsy әdetti úrpaqtan-úrpaqqa jalghastyru Japoniyanyng oqu tarihy óresin kóterip, halyqaradaghy bәsekelik quatyn saqtaudyng negizi ekenin kóremiz.

Resey ýkimeti de atalghan mәselege qatty kónil bólude. Olar da kitap oqushylardyng azangyn «auyr qoghamdyq mәsele» retinde qarastyrugha kóshti. Soghan say V.Putin arnauly búiryq shygharyp, mektep oqushylarynyng sabaqtan bos uaqyttarynda oqityn 100 kitabyn belgileudi mindettedi. «Sochy olimpiadasynyn» ashylu saltanatynda Pushkiyn, Tolstoy, Dostoevskiy sekildi orystyng әdebiyet alyptarynyng obrazadaryn beynelui de tegin emes. Álemdik sport jarysynda birtuar túlghalaryn jarnamalau arqyly jastardyng әdebiyetke, kitapqa degen qyzyghushylyghyn arttyru iydeyasy jatqany anyq.

Jogharydaghy mysaldardan damudyng biyik belesine kóterligen elderding ózi adamzattyng týp ruhany negizine tirek bolatyn kitap syndy asyl qazynany biyik qasterleytinin kóremiz. Sebebi ol adamzattyng oy jauhary, aqyl-parasat tuyndysy.

Biz osy elderden ýlgi alugha tiyistimiz. Kitapqa qúmar, shyn bilimdi qasterleytin naghyz sanaly buyn qalyptastyru ýshin olardy bala jastan baulu qajet eken. Qazaqstanda búrynghy Mәdeniyet ministrligi men Últtyq akademiyalyq kitaphananyng birleken jobasy «Bir el-bir kitap» aksiyasy bar. Biraq, ol key jaghdayda formalidy shara týrinde jýrip jatady. Kitap oqudy jalpylastyru ýshin bir aksiya jetkiliksiz. Ýkimet osy baghytta arnauly jospar qúryp, týrli baghdarlamalar týzip, balalardy kitap oqugha qyzyqtyruy qajet. Balalardyng kitap oquyna arnalghan baghdarlamany memlekettik telearnalarda jýrgizip, kitap pen kitap oqu taqyrybyn ýlken dengeyge kótere alsaq jaqsy bolar edi. Respublikalyq kitap oqu sharalaryn jyl sayyn ýzbey ótkizip, jenimpazdaryna qomaqty qarjylyq syilyqtar bersek, jasóspirimderding qyzyghushylyghyn oyatugha ýlken septigi tiyedi. Shyn qolgha alatyn kýn tusa talay útymdy iydeyanyng úsynylary sózsiz. Bizge tynnan jol izdep, arbagha besinshi oilap tabudyng qajeti joq. Biz ozyq elderding ghylymy jetistikterine qalay eliktesek, soghan tәueldi bolsaq, olardyng ruhany túrghydaghy mәndi bastamalarynan da tәjiriybe alugha tiyistimiz.  

Qoryta kelgende, biz tehnologiyalyq progresterdi óz sanamyzgha baghyndyrghan joqpyz, kerisinshe sanamyzdy onyng jetegine berip qoyghan halyqqa ainaldyq. Bir qaraghanda biz ghylym-tehnikanyng jetistikterin, ozyq tehnologiyany, internetti óz qajetimizge paydalanyp otyrghan órkeniyetti adadmar sekildimiz. Shyn mәninde, qazirgi jaghdayymyzda biz atalghan qúbylystargha sanasyz baylanghan, sonyng qúlyna ainalu ýstindegi toppyz. Al odan qútqaratyn bir jol bar, ol – kitap. Sebebi, kitap qúldyqtan emes, úlylyqtan, tazalyqtan tughan adamzat aqyl-oy parasatynyng úly jauhary, bagha jetpes baylyghy.

Múrat Almasbekúly

Abai.kz