Avstriyalyq klassik - jazushy Stefan Sveygting (1881-1942) novellalary kýtpegen oqys oqighalargha, adam janynyng tereng qúpiyalaryna toly bolyp keledi. Búl – qazaqshagha siyrek audarylghan qalamger. Belgili әdebiyetshi, aqyn Myrzatay Bolat osy olqylyqtyng ornyn, az da bolsa, toltyrugha talaptanypty. Audarmanyng tili jatyq, tartymdy oqylady.

ShAHMAT  BEZGEGI

(Novella)

         Týn ortasynda Niu-Yorkten Buenos – Ayreske attanugha tiyisti ailapat kemening ýsti abyr-sabyr edi... Saparlas joldasym, qarap túrmay, bir әngimeni bastady...

         - Búl kememen ghajap shahmatshy Chentovich myrza da jolgha shyghady ghoy!

         - «Ghajap» deymisin?..

         - Ol әlem chempiony bolghan myqty emes pe?.. Osynyng aldynda ghana Amerikanyng barlyq ataqty shahmatshylaryn kýirete jenip, tasy órge domalaghan ol – endi Argentinany baghyndyrmaq!..

         - Esime týsti. Azdap bilem eken!..

         Gazet-jurnal janalyqtaryn qúr jibermeytin joldasymnyng kóp biletini ras... Búdan bir jyl búryn Chentovichting aty: Alehiyn, Kapablanka, Tartakover, Lasker, Bogolubov sekildi shahmat «әuliyelerimen» qatar atala bastapty. Ózi – yugoslaviyalyq jarly qayyqshynyng balasy kórinedi. Bir saparynda qayyghyna ýlken keme soghyp, әkesining ajaly sudan bolypty. Sodan, jetimekti derevnyanyng qúdayyna qaraghan bir pastory panasyna alady. Aqymaqtau, jaybasar Mirkony bilimdi qylyp shygharmaq bolghan din adamy kóp júmystanady. Biraq, ol enbegining jemisi kórinbeydi!..

         Pastordyng kýn sayyn keshkilik polisiyanyng kishi ofiyserimen ýsh partiya shahmat oinaytyn daghdysy bar edi. Oiyndy jas Mirko da syrttay qyzyqtap túratyn. Bir kýni ol ekeuining oiynynyng ýstine jergilikti sharua tap kelip, pastorgha óz anasynyng hal ýstinde jatqan jayyn habarlaydy. Amaly qalmaghan din qyzmetkeri shahmatty tastap, әlgi sharuamen birge attanyp ketedi. Syrasyn ayaqtap iship, temekisin tartyp bolyp, ketpek niyetpen otyrghan kishi ofiyserding kózi ayaqtalmay qalghan partiyanyng tastaryna qadalyp qarap túrghan Mirkogha týsedi!..

         - Mýmkin, partiyany ekeuimiz ayaqtarmyz?..

         Múny әngi sanaytyn ofiyser: «Búl – shahmat tastarynyng qalay qozghalatynyn da bilmeytin shyghar!..»,- dep oilaytyn. Bala, «múnyng úsynysy shyn ba eken?..»,-degendey, polisiya qyzmetkerine kýmәnmen qarap sәl túrdy da, pastordyng ornyna otyra ketti!.. Bir qyzyghy, on tórtinshi jýriste ofiyser myrza jenilip qalghanyn moyyndap ta ýlgerdi! Ekinshi partiya da tap osynyng kebin kiydi! Kelesi kýni esesin qaytarghysy kelgen tәrtip saqshysy da, ózining qamqorshy-pastory da Mirkogha tótep bere almay, qayta-qayta útyldy!

         Óz shәkirtining týisigine kýmәndana qaraytyn pastor: «Múny ýlkenirek jarysqa qossam qaytedi?»- dep oilaydy. Selolyq shashtarazdyng kómegimen onyng ýsti-basyn retke keltiredi de, kórshi qalashyqqa shanamen alyp jýredi. Ondaghy shahmat әuesqoylary kafege jinalyp alyp, jarystyng kórigin qyzdyryp jatyr eken! Pastordyng qasyndaghy aq sary shashty, qyzyl shyrayly jasóspirimge júrt nazary auady. Ony shahmat ýsteline shaqyrghansha – Mirko ýstindegi taqyr tonyn da, ayaghyndaghy búzaubas etigin de sheshpesten, edenge qarap melshiyip túrady da qoyady. Birinshi oiynda Mirko jeniledi. Óitkeni, ózining pastor – ústazynyng oiyn tәjiriybesinde «sisiliya qorghanysy» qoldanylmaytyn!.. Qalanyng tandauly shahmatshysymen ótken partiya teng ayaqtalady. Mirko ýshinshi, tórtinshi... qalghan oiyndardyng bәrinde de qarsylastaryn birinen keyin birin qirata útyp shyghady!

         Qay qalagha saparlap barsa da – ol eng arzan qonaq ýige týsetin. Eger, aqysyn tólese – kez-kelgen klub ýshin sayysqa shyghudan qashpaytyn. Onyng sabyn óndiretin fabrika iyesimen, jarnamalyq habarlandyrugha qosa, ózining portretin shygharugha keliskeni de bar. Mirko eki sózding basyn qúrap jaza almaytyn sauatsyz edi! Soghan qaramastan, óz atynan «Shahmat oiynynyng filosofiyasy» degen kitap ta shygharady! Kitapty tisqaqqan baspagerding tapsyrmasymen jarly student jazyp edi!.. Chentovichting uaqtyqtary әriptesterining kekesinin tughyzatyn.

         Múnday adamdar, ózining tabighatynda bolmaghasyn, kónildi әzil-qaljynnan aulaq jýredi. Ol chempion bolghasyn-aq ózin jer jýzindegi eng manyzdy adam dep sanady! Nebir aqyldy da mәdeniyetti túlghalardy, keremet sheshender men jazushylardy jengeni, olardan da kóp tabys tabatyny – onyng boyyndaghy ózine degen senimsizdigin-tәkapparlyqqa ainaldyrdy! «Mine, men elden erek talant pen úlylyq auruyn qatar kóterip jýrgen sonday myqtymen bir kemede kele jatyrmyn!..» «Onymen – qalay til tabyssaq eken?.., «Odan – qalay súhbat alsaq eken?..» «Shahmat oiynyna qalay shaqyrsaq eken?..». Osynday saualdar mening basymdy qatyrdy. Chentovichpen kezdesuding sәti zorgha degende týsti! Bizben birge shotlandiyalyq tau-ken injeneri Mak Konnor da kele jatqan... Ol ekeuimiz  birneshe ret shahmat ýstelinde synasyp, әbden syralghy bolyp alghanbyz!  Qyzuqandy, ózimshil jan edi! Útylsa, qarymtasyn qaytarmay -  jany jay tappaytyn! Bir kýni, asyly, illuminatordan bayqap qalsa kerek, chempion bizding oiynymyzdyng ýstinen týsti!.. Jýris kezegi – Mak Konnordiki bolatyn. Onyng tasyn qozghaghany sol – Chentovich bizding jay әuesqoy ekenimizdi bile qoydy!.. Sosyn, jalt búryldy da, shygha jóneldi!

         Onyng sonynan ketken Mak Konnor on minuttyng shamasynda qaytyp keldi. Ózi kónilsiz.

         - Al, qalay boldy?..

         - IYә, siz dúrys aitypsyz. Ol menimen qol berip amandasqan da joq! Sonda da, qorlyghyna shydap, kemedegi әuesqoylargha seans beruin súradym. Sonda ol beti shimirikpesten:

         - Onday oiynnyng bir partiyasy – eki jýz elu dollar túrady,-dedi. Men qarqyldap kýldim. Mak Konnor kýlgen joq!

         - Ne de bolsa, kelistim!.. Shyghynyn ózim kóteretin boldym!..-dedi.

Ertesine belgilengen uaqytta kóp adam jinalyp, chempiondy tosyp túrdyq. On minuttay kýttirdi. Aqyry, keldi! Amandaspady da! Ortalyq oryn osy kezdesudin  kelisimin jasaghan, aqysyn tóleytin Mak Konnordyng ózine búiyrdy. Oiyn – bir taqtada ótetin boldy. Ár jýristi birge talqylaytyn boldyq. Oilanugha, kóp degende, on minut!.. Chempion figurasyn qalaghan sharshysyna qoyady da, bizge kedergi jasamas ýshin, salonnyng ekinshi basyna ketedi. Kezekti jýristi jasaghasyn, arnauly qonyrau joqtyqtan, shayqasyqpen stakandy shynyldatamyz. Partiya, «solay bolar-au» dep kýtkendey, jiyrma tórtinshi jýriste Chentovichting útysymen ayaqtaldy! Kópshilikti, onyng útysy emes, ózderin adamgha sanamaghany kýidirdi! Ol bizdi taqtada tizilip túrghan aghash figuralardan artyq kórgen joq!

         Mak Konnordyng qaltasy – oghan altynnyng tausylmas keni siyaqty kórindi! Buenos-Ayreske jetkenshe – onyng neshe myng dollar tabatynyn qúdayym bilsin!..

         Myrzalar! Sizder endi qara tastarmen oinaysyzdar!-dedi Chentovich. Qatarymyz óskesin – búl partiya búrynghydan qyzulau sipat aldy. On jetinshi jýriske sheyin jaghdayymyz tәuir bolghan... Sodan bastap qiyndady. On minuttay aqyldasyp, qay tasty qalay jýretinimizge kelistik. Mak Konnor figurany kótere bergende – art jaghymyzdan ýnilip túrghan bireu:

         - Qúday ýshin!.. Olay etpeniz!..-dep qaldy. Jalt qarastyq!.. Ony jogharghy palubadaghy seruenderde kóretin edim! Jasy qyryq bester shamasynda shyghar... Onyng kelisti kelbeti, aurudan túrghanday bop-boz jýzi nazar audartatyn...Oghan alghash til qatqan Mak Konnor boldy...

         - Sonda, siz ne kenes beresiz?!-dedi ol qyzulanyp!             

         - Ázir peshkany qozghamanyz! Jaltarma jýris jasap, korolidi qauipti aimaqtan shygharynyz! Sonda, eki jaq ta ótpeli peshkalargha ie boldy! Eng útymdy jol osy! Biz melshiydik te qaldyq!.. Onyng esepteulerining dәldigi men jyldamdyghy júrtty tang qaldyrdy! Úsynys dereu qabyldandy! Ile staqan da shyng etti!.. Chentovich, әdetinshe, sylbyr basyp keldi de, qanday jýris jasalghanyn kórdi... Bir keremeti, ol bizding qúpiya kómekshimiz jana ghana boljap qoyghan jýristi jasady! Óz úsynysyn ótkizgen adam – oiyngha taghy aralasty!..

         - Aldymen, pildi algha bastyrynyz!.. Sonda chempion, amal joq, peshkany qorghaydy! Biraq, múnday jýris oghan payda bermeydi! «Ótpeli eken» dep qarap qalmay, siz onyng peshkasyn – atpen alynyz! Shabuylgha jol ashylghany degen osy!..

         Onyng ne dep túrghanyn biz pәlendey úqpadyq. Mak Konnor da jarytyp eshtene týsinbedi. Siqyrlanyp qalghanday, әlgi núsqaudy orynday berdi. Shayqasyq-staqandy taghy da shynyldatty... Chentovich búl sapar tereng oilanyp, túryp qaldy!.. Sóitti de, figurasyn qozghady. Búl da – beytanys myrza jap – jana boljap qoyghan jýris edi! Chempion basyn kóterdi de: «Oyyndy shiryqtyrghan qaysyn?»- degendey, bizding qatarymyzdy sholyp ótti. Onyng izdep túrghan adamy, bir minut ta kidirmey, bizge kelesi jýristi núsqady! Dereu onyng aitqany oryndaldy! Qolym qaltyrap staqandy jәne qaqtym!.. Chentovich búl joly kidirmey kelip, taqtagha ýnildi. Ol týregelip túryp oinaytyn daghdysynan – birinshi ret janyldy! Otyrdy! Tipti, qozghalmay qaldy! Auyr kirpikteri – kózderin jauyp ketuge ainaldy! Qinala oilanghannan – auzy da ashylyp qalypty!.. Búl týri – azdap kýlki de shaqyrdy!.. Chentovich biraz kidirip baryp, aqyry, jýrisin jasady. Bizding dos kidirmedi, birden pikirin bildirdi.

         - Búl – qarsylas tarapynan jaqsy oilastyrylghan pat!.. Múnyng aty – aldau! Oghan eligip qalmanyz! Ayyrbas jasanyz!.. Ayyrbas!.. Mindetti týrde!.. Sóitseniz – partiya teng ayaqtalady! Chempion eshtene de jasay almaydy!..

         Múnan keyin, bar bolghany, jeti jýris jasaldy. Chentovich, kóp oilanbay-aq, teng oiyngha kelisti! Múnday nәtiyje, әriyne, onyng qytyghyna tiydi! Chempion shyday almady!..

         - Myrzalar! Ýshinshi partiyagha qalaysyndar?-dep, ózi úsynys jasaghanday týr kórsetti. Bәrimiz de quanyp, jelpinip túr edik!.. Mak Konnor birden:

         - Áriyne!.. Seans jalghasady!.. Búl sapar chempiongha qarsy myna myrzanyng ózi jalghyz oinaytyn bolady!..

         - Ol mýmkin emes!..-dedi bizdi birinshi ret teng oiyngha jetkizgen beytanys jolaushy. –  Sebebi, mening shahmat ýsteline otyrmaghanyma – shiyrek ghasyr ótti!.. Taghy da aitam!.. Ol mýmkin emes!..

         Onyng ýstine, oiyngha qaptaldan qosylyp, úyat jasadym! Keshiriniz!.. Endi senderge kedergi bolmayyn!..

Biz búl sózderding mәn-maghynasyn týsinip bolghansha – ol salonnan tezdetip shyghyp ta ketti!.. Men ony izdep, úzamay, tauyp aldym!.. Jogharghy palubada eken. Jyljymaly tósekte kitap oqyp jatyr... Ornynan túryp, menimen qol alysyp amandasty. Qatty sharshaghan adamnyng týri... Samay túsy appaq. Jasyna jetpey egdergendey. Kim ekenin aitty. Ol aitqan esim – eski Avstriyadaghy ataqty bir әuletti esime týsirdi... Ózi búryndary jýike auruyna shaldyqqan adam sekildi... Bet terisi tartylyp, jybyr qaghyp túrady eken!..

         - Shahmat ýshin men biraz uaqytymdy joghalttym!-dedi ol. – Biraq, búl tym erekshe jaghdaylarda boldy. Mening tarihyma qatty qyzyghyp otyrsanyz, mýmkin, jarty saghatynyzdy qiyarsyz?..

         Doktor B. kózildirigin alyp, qasyna qoydy da, әngimesin bastap ketti...

         - Óziniz de Vena qalasynan bolghandyqtan, ata-tegimnen habarly kórinesiz... Alayda, onda zang kenesimen ainalysatyn kense bolghanyn bilmeytin shygharsyz?.. Ony alghashynda әkem ekeumiz, sonynan ózim basqardym. Negizinen, bizder qazyna – baylyghy mol monastyrilardyng dýniye-mýlkin rettep, olardyng qyzmetkerlerine zang kenesin berip otyrdyq. Imperator ýiining birneshe mýshelerining aqsha-qarajatyn da basqardyq. Múragerlik sharualardy advokatqa tapsyru tәrtibi – túqymnan-túqymgha auysyp otyrdy. Bizding qyzmetimizge senim artqandar aqshanyng qúnsyzdanghan, tipti, tónkeris etek alghan jyldardyng ózinde de qymbat qúndylyqtaryn týgelge juyq aman saqtap qaldy! Búl – bizding әkemizding tazalyghynyn, óz isin jete bilgendigining arqasynda mýmkin boldy!..

         Germaniyany Gitler biyley bastaghannan-aq shirkeuler men monastyrilardyng dýniye-mýlki tәrkilene bastady. Ákemiz marqúm bolyp ketti!.. Mening sonyma gestapo týsti!.. Gitler – Venagha da kirdi. Sodan, men manyzdy degen qújattardy órtep, shetelge baylanysty qaghazdardy – kir kiyim salynghan ýlken qaltagha tyghyp, senimdi is basqarushym arqyly nemere tuysymnyng ýiine jónelttim!..

         Men qúsaghan aqsha-qarajat pen qúndy qaghazdargha tikeley qatysy bar adamdardy, әdette, jalpy tәrtiptegi lagerilerge jibermeydi. Meni de tikenek symnyng arghy jaghyndaghy, әr bólmesinde 20 adamnan toghytylyp jatatyn múz basqan baraqtargha qamaghan joq. Qonaq ýiding jyly bólmesine tap boldym. Ózderine asa qajetti mәlimetterdi alu ýshin – olar meni úrghan da, soqqan da joq, esesine, bir bólmening ishinde japadan-jalghyz qaldyrdy!.. Onyn: esigi, ýsteli, kereueti, oryndyghy, qoljughyshy, torly terezesi bar edi. Esik kýndiz-týni jabyq túratyn. Ýstelde: kitap ta, gazet te, qaryndash ta, qaghaz da bolmaytyn. Terezening qarsy betinde – tas qabyrgha. Sóitip, mening janym men tәnim túiyq bir quysqa qamaldy da qaldy!.. Mende mýlik deytin de qalmady!.. Uaqytty bilmeuim ýshin – saghatymdy, jaza almauym ýshin – qaryndashymdy, tamyrymdy qimauym ýshin – pyshaghymdy alyp qoydy. Jazyghy joq ermek  - temekim de alyndy. Adam balasynan kóretinim – jalghyz týrme baqylaushysy. Oghan – menimen sóilesuge, súraghyma jauap qatugha tyiym salynghan. Men, tura, múhit týbine tastalghan zertteushi – sýnguir sekildimin. Áyteuir, qol-ayaghym baylauly emes!.. Búryshtan-búryshqa jýruge bolady... Jalghyz seriging - ózinning oilaryn. Biraq, oigha da – tireu kerek!.. Tireui joq bos quystan – oy da sharshaydy!.. Eshtene ózgermeydi... Sol búrynghy quys... Eshtene de ózgermeydi!.. Onyng aqyry – samayynnyng syzdap – syrqyrauyna alyp barady!.. Solay!.. Sen, búrynghysha, jalghyzsyn!.. Japadan  - jalghyzsyn!..

         Osylaysha eki apta ótti. Men tolyqqandy ómir sýrmedim! Tek, tirlik keshtim! Uaqyt pen әlemnen bólinip qaldym!..

         Aqyry, jauap alu bastaldy... Kenetten shaqyrady!.. Kýn be, týn be – bilmeymin!.. Bólmeden shyqqanda – qayda baratynymdy, barghasyn – qayda otyrghanymdy bilmeymin!.. Aqyrynda, artynda - әskery kiyingen eki adamy bar ýstelding aldynda otyrdym!.. Onyng ýstinde maghan júmbaq buma-buma qújat-qaghazdar jatty. Sosyn, bas ainaldyratyn sandaghan súraq! Olardyn: qajettisi men qajetsizi, turasy men janamasy, perdelisi men aldampazy bar!.. Men әldebir monastyri ýshin – qanday qúndy qaghazdar satyp alyppyn?.. Qanday bankilermen iskerlik baylanys ornatyppyn?.. Men әldebir manyzdy túlghany tanimyn ba, tanymaymyn ba?.. Mening Shveysariyamen naqty baylanysym bar ma?.. Bolsa, onyng qay jerimen baylanystamyn?.. Mening әr jauabymnyng artynda – ajal syghalap túrdy!..

Birte-birte men bos quys pen tergeulerding jýikeme tie bastaghanyn sezdim. Ózimning - ózime degen baqylauymdy joghaltpau kerektigin týsindim!.. Ol ýshin qalayda birdenemen ainalysuym qajettigin úqtym!.. Men ózim búrynnan biletin barlyq ólenderdi, Gomerding gimnaziyada ótilgen úzaq jyldaryn, «Azattyq erejelerdin» negizgi baptaryn – osylardyng bәrin erinbey – jalyqpay eske týsirdim!.. Sosyn, olardy, auzym kópirgenshe – jatqa aita berdim!.. Ayta berdim!.. Sosyn, arifmetikalyq sansyz esepterdi shyghardym!.. San týrli sandardy: qostym, aldym, kóbeyttim, bóldim!.. Ózime-ózim ornatqan múnday «tәrtip» - tórt aigha sozyldy!.. Áriyne, meni – búl da qútqaryp qala almady!..

         Qúdaydyng qútty kýni jalghyz kisi ýn joq-týn joq keledi de túrady. Tamaghyndy esikting tesiginen tygha salady!.. Baqylaushynyng daghdysy osy!.. Búl da jalyqtyryp boldy!.. Tamaqty bir әkelgeninde – shydamadym!.. Bezgek soqqanday qaltyrap-dirildep, artynan aiqayladym! Men sonda:

         - Meni tergeushige apar!.. Men bәrin moyyndaymyn!.. Men biletin barlyq qúpiyany aitam!..-dep aiqayladym!.. Biraq, baghyma qaray, baqylaushy mening ne degenimdi estimedi, әlde, estigisi kelmedi!.. Búl kýni tergeushiler - óz esigining aldynda úza-a-q kýttirdi!.. Saghattar eki ret qonyrau soqty!.. Eki saghat ótti!.. Kirer bólme!.. Bitpeytin kýtis!.. Maghan otyrugha bolmaydy!.. Ayaqtarym – aghash sekildi!.. Jansyz sekildi!.. Kýtip túryp, janymdy jep túryp, bólmening ishine kóz saldym!.. Menikinen ýlkendeu. Shaghyn eki terezeli. Esigining týsi basqa. Sol jaghymda – qaghaz salatyn shaghyn shkaf. Onyng janynda – mening azaptaushylarymnyng su-su shiynelideri salbyraghan kiyimilgish. Men sol shiyneliderge, olardyng tigisterine sheyin múqiyat qaradym. Tipti, bir shiyneliding jaghasyna qonyp qalghan janbyr tamshysyn da bayqadym... Sosyn, demimdi ishime alyp túryp, әlgi tamshyny baqyladym!.. Ol úzamady – edenge tamdy da ketti!.. Qarap túrmay, endi shiyneliderding ilgekterin sanay bastadym!.. Olardyng bireuinde – segiz, ekinshisinde de sonshama, al ýshinshisinde – on ilgek bolyp shyqty!.. Sóitip túrghanymda – men neni kórdim desenshi!.. Men bir shiyneliding qaptal – qaltasynyng azdap tompayyp túrghanyn kórdim!.. Oghan jaqyn keldim. Onyng qyrlary qaltanyng syrtynan-aq bilinip túr edi!.. Quanghannan tizem dirildep ketti!.. Búl – kitap qoy!.. Kitap!.. Qolyma kitap ústamaghanyma tórt ay bolypty!.. Siqyrlanyp qalghanday, shiyneliding tompayyp túrghan qaltasynan kózimdi alar emespin!.. Oghan, odan sayyn, jaqynday týstim... «Osy kitapty úrlap ala alsam, shirkin!.. Búl oiym jýzege assa – ony jýz qaytara oqyr edim!..» Qúlaghym shulap, jýregim búlqyndy!.. Múzdaghan sausaqtarym erkime baghynbady!.. Men birte-birte shiynelige janastym!.. Sosyn, baqylaushydan kózimdi aiyrmay túryp, artyma ústaghan qoldarymmen kitapty qaltadan shygharugha tyrystym!.. «Joghary!.. Joghary!.. Odan da joghary!..» Sosyn, ony jaylap júlqyp kep qalghanymda – kishkene kitapsha alqanymda jatty!.. Jalma-jan ony beldigimning art jaghyna sýngitip jiberdim!.. Tergeude, súraqtargha jauap beruden góri, kitaptyng jayyn, ony týsirip almaudyng qamyn kóbirek oiladym!.. Sol ýshin, óp-ótirik jótelgen bolyp, qayta-qayta býgildim!.. Kitapty bólmeme jetkizgenimde – menen baqytty jan joq edi!.. Endi men jalghyz emespin!.. Kitaby bar adam – jalghyz bolmaydy!..

         Kitappen tanysuym – alghashynda meni opyndyrdy da!.. Búl, bar bolghany, shahmat oiynynyng oqulyghy bolyp shyqty!.. Onda shahmattyng әigili sheberleri oinaghan jýz elu partiya toptastyrylghan eken!.. Búl oiyndy siyrekteu men de oinaushy edim. Biraq, kitaptaghy teoriyalyq erejeden men ne týsinem?!. Shahmattyq belgi – tanbalardyng men ýshin qanday mәni boluy mýmkin?.. Degenmen, men búl kitaptan syrt ainalyp kete de almadym!.. Torly jamylghym – shahmat taqtasynyng tap ózindey kórindi!.. Nannyng qamyrynan: korolidi, ferzini, atty, ladiyany t.b. figuralardy jasap aldym!.. Múnday aqylym – kýlkimdi de keltirdi!.. Qamyrdan jasalghan aq «tastardy» qaragha ainaldyru - óte qiyn sharua boldy!.. Aqqa jaqqan qonyr shang – ketip qala berdi!.. Bir partiyany qatesiz oinap, ayaghyna deyin jetkizuime – tútastay alty kýn qajet boldy!.. Segiz kýn ótkende – figuralardyng qalay ornalasqanyn jatqa biletin boldym!.. Jamylghynyng endi qajeti bolmay qaldy!.. Búdan eki apta ótkende – kitaptaghy kez-kelgen partiyany jadyma toqyp, kórmey-aq oinay beretin boldym!.. Kóp úzamay búl kitapty: «Búl – úrlyq emes, búl – jomart-qúdaydyng maghan bere salghan baylyghy!..»-dep úqtym. Sol kitaptyng arqasynda - ózimdi qorshap alghan bos kenistikti toltyrdym!.. Júmysqa jegilgenim sonday, kýnbe-kýn: tanerteng – eki, túsqayta - eki, keshkisin - bir partiyany mindetti týrde taldap otyratyn boldym. Mening kýnderim, búrynghyday jarymjan emes, tolyq kýnge ainaldy!.. Múnday maghynaly ermegim – ýsh aigha sozyldy!.. Artynan, búl ermek – maghynasyzdyqqa ainaldy!.. Sebebi, jýz elu partiyanyng әrbirin – otyz retten qaytalap shyqqan ekenmin!.. Sodan, kitapta maghan belgisiz, meni jalyqtyrmaghan eshbir qúpiya qalmady!.. Endi, men ýshin – búl túiyqtan shyghudyng jalghyz joly qaldy!.. Ózime búrynnan tanys partiyalardyng ornyna – janalaryn oilap tauyp, bir ózim - eki adamnyng rólin oinauym kerek boldy!.. - Doktor B.tósegine shalqayyp jatty da, kózin júmdy... Biraz oilandy... Shamasy, janaghy aitqan әngimesining jalghasyn jadyna qayta oraltsa kerek... Onyng ezui taghy da tartylyp, jybyr-jybyr etip qaldy!.. Sosyn, qaytadan boyyn tiktep otyrdy. Ángime jalghasyn tapty...

- Sodan, ózime – qarsy oinap, ózimmen bәsekeles boldym!.. Men: birese - ózim, birese-ózge bolyp, myndaghan partiyany oinap shyqtym!.. «Múnyng aqyry nege soqtyrdy?»-dersiz...

         Aytpanyz!.. Oiynnan alyp jýrgen әserim - qúmarlyqqa ainaldy!.. Qúmarlyghym – esiruge ainaldy!.. Múnday esirik kýiden endi kýndiz-týni qútylmaytyn boldym!.. Keyde úiqydan qara terge týsip oyanatyn boldym!.. Sebebi, oiyn - úiyqtap jatqanda da toqtamaytyn!.. Týsimde kórgen adamdarym: at, nemese ladiya sekildi, qozghalyp jýredi!.. Shahmat tastary sekildi, qorghanady, ne, shabuyldaydy!..

Tergeulerde: mening óz sózderim men әreketterim ýshin jauap beru tiyistiligi – esimnen shyghyp ketetin!.. Súraq-jauap ýstinde – partiyalardy jalghastyrghym kelip, janyghyp otyratyn boldym!.. Sebebi mende – oiyndy toqtatatyn erik kýshi joq edi!.. Oiyn degende, boyymdy bezgek qysqanday, sheksiz shydamsyzdyq biyleydi!.. Bólmeni tazalaugha ketetin on bes minuttyng ózine -shydas bermeymin!.. Oiynmen otyrghanda, keyde, tamaghym úmyt qalady!.. Shólim qanbaydy!.. Bótelke toly sudy – eki jútqannan qaldyrmaymyn!.. Jalynyp, baqylaushydan su súraymyn!.. Keyde, әkeledi... Bir, minuttan son-auzym taghy qúrghap qalady!.. Múnday azapty halimdi: «Psihikalyq jýike auruy, - deymin be, әlde, - shahmattyng bezgegi!..»-deymin be, ózim de bilmeymin!..

         Aqyry... Bir kýni meni bireu – qúrdymnan qútqaryp qaldy!.. Múny, «ghajayyp!..» desem, artyq emes!.. Esimdi jisam, týsim emes, ónim!.. Auru tapqan bólmem emes – basqa bólme!.. Odan әldeqayda ken, terezesi torsyz, jaryq týsip túrghan, qabyrghalary appaq, tóbesi biyik bólme!.. Terezeden taza aua kirip, jap-jasyl aghashtardyng japyraqtaryn jel terbep túr. IYә, týsim emes, anyq ónim eken!..

         Týske taman dәriger keldi. Ózi bir kelisti, jýzi jyly adam kórinedi. Mening otbasylyq jaghdayymdy biletin bolyp shyqty!.. Leyb – medik bolyp jasaghan nemere agham turaly da jaqsy sózder aitty!.. Basymnan ótken azapty tirlik shydatpay, men de oghan ýn qattym... «Osy, maghan ne boldy?!.»-dep súradym. «Jýike jýieniz qatty búzylghan!.. Úzamay jazylyp ketesiz!..»-dedi ol. Sosyn: «Olardyng júmys әdisi belgili ghoy!.. Ondaydy kórgen – jalghyz siz emes!.. Endi mazasyzdanbay-aq qoyynyz!..» - dep qosyp qoydy. Men ózimdi qútqarushynyng biri – tap osy adam ekenin týsindim!.. Jaratqannyng bergenine – shýkirshilik qyldym!..

Osy sәtte kemedegi jolaushylardy týski tamaqqa shaqyrghan qonyrau dausy estildi. Men doktor B.-gha keremet әngimesi ýshin alghys aittym. Oghan kelgen sharuamdy da úmytpadym. Chempionmen jekpe-jek oiyn ótkizuin qaytalap ótindim!.. Ol oilanyp qaldy... Men túryp jýre berdim!.. On shaqty qadam úzaghanymda  -  artymnan quyp jetti!.. Ózi qatty tolqyp, erinderi dir-dir qaghyp túr eken!.. Tili kýrmelinkirep baryp:

- Joldastarynyzgha aitynyz. Men bir-aq partiya oinaymyn!.. Densaulyq jaghdayym jetse – soghan ghana jetedi!..-dedi.

         Kópten kýtken oiyn da bastaldy!.. Segizinshi jýriste oiyn shiyelenisti!.. Chentovichting әr jýrisin úzaq-úzaq oilanyp baryp jasauy doktor B.-nyng jýikesine tiydi!.. Onyng aldaghy jýristerin esepteu jyldamdyghy – chempion myrzadan jýz ese artyq kórindi!.. Chentovichting qylar oilasy qalmady!.. Eshkim bilmeytin, eshqanday ataghy joq doktor B. әlemdegi eng kýshti oiynshyny kýirete jendi!.. Bizding quanyshymyzda shek bolmady!.. Chentovich bolsa, qabaghy shart týiilip, ýnsiz qaldy!.. Sosyn, qarsylasyna súp-suyq qarap:

         - Taghy bir partiyagha qalaysyz?..-dedi.

         - Bolsyn! Bolsyn! – dedi doktor B. Osy jerde onyng managhy: «Tek, bir partiya!..»-degeni oiyma oraldy.

         - Bolmaydy!.. Býginge jetedi!.. Artyq salmaqty – densaulyghynyz kótermeydi! - dep qaldym... Esirik bua bastaghan dosymyz – aldynda aitqan sózin mýldem esinen shyghardy!..

         - Qaydaghy artyq salmaq?! - dedi maghan búrylyp... Sosyn, Chentovichke qarap:

         - Jyldamdyq kerek!.. Jyldamdyq!..-dedi. – Janaghy oiyngha ketken uaqytta – men on jeti partiyany oinap ýlgeretinmin!.. Maghan eng qiyny – múnday yrghaqsyz oiynda úiyqtap qalmau!..

         Al, siz ne qyp túrsyz?! Bastamaysyz ba?!. Tórtinshi jýristen keyin chempion taghy da tereng oigha ketti... Doktor B.-nyng shydamy tausyldy!..

         - Siz jýresiz be, әlde, jýrmeysiz be?!.

         Chentovich oghan jaqtyrmay, suyq qarady!..

         -Men kelisilgen on minutty tolyq paydalanatyn bolamyn!.. On toghyzynshy jýriste – partiyada daghdarys tudy!.. Chentovich jýris jasaghan boyda doktor B.ladiyasyn ýsh torgha jyljytty da: «Korolige-shah!..»-dep aiqaylap jiberdi!.. Chentovich dausyn kóterip:

         - Men eshqanday shahty kórip túrghan joqpyn!..-dedi.

         Ángimege amalsyz aralasqan men doktor B.-gha:

         - Siz búl oiyndy dereu toqtatynyz. Dәrigerding aitqany qayda?!.-dedim.

         Doktor B.ornynan atyp túrdy!.. Chentovichke qarady!..

         - Mening janaghy aitqanym – bos sóz boldy!.. Búl partiyany – siz úttynyz!-dedi... Sosyn, nazaryn bizge audardy.

         - Myrzalar!.. Men sizderden keshirim ótinemin!.. Maghan ýmit artqandaryng – beker!.. Búl – shahmat oiynyna songhy ret shyqqanym!..-dedi. Ol bizge basyn iydi!.. Sosyn, bizding ortamyzgha qanday júmbaqty jaghdayda kelse – tap sonday júmbaq  kýide shyghyp ketti!.. Múnshama zerek tughan adamnyng endi eshqashan shahmatqa jolamaytynyn – onyng onashada aitqan әngimesine ortaq bolghan men ghana bilip túrdym!..

         - Búl, jyndy emey kim?!-dedi oghan qayran qalghanyn jasyrmaghan Mak Konnor. Oryndyqtan eng songhy bolyp Mirko Chentovich kóterilip, ayaqtalmaghan partiyagha taghy bir kóz saldy... Sóitti de, birinshi ret kenpeyildik tanytqanday bolyp:

         - Óte ókinishti!.. IYә, onyng oilastyrghan shabuyly jaman bolghan joq!.. Áuesqoy adam ýshin – múnyng ózi az jetistik emes!.. -dedi.

Audarghan - Myrzatay Bolat

Abai.kz