Qazaqtyng keng dalasy kimderge pana bolmady desenizshi!.. Qanshama adamnyn taghdyryn toz-toz etip, ómirin qyrshynynan qiyp, ayausyz qughyn-sýrginge úshyratqan  súrapyl sayasattyng saldary úrpaq sanasynan esh uaqyt óshpek emes. 20-30-shy jyldardan bastap Stalinnin ozbyr sayasatymen qazaq jerine san myndaghan ózge últ ókilderinin eriksiz jer audaryluy, qonys tebui, tútqynda boluy jýzdegen jannyn jýregine qara daq qaldyrghany ayan.

Qashannan keng qoltyq qazaq dalasy – talay-talay últtardy, halyqtardy jatsynbay qabyldap, qúshaghyna syidyryp, jana bir qúbylys retinde qalyptastyryp, qiyagha qanat qaqtyryp úshyrghan qútty úya. Teriskey men Kýngeydin, Shyghys pen Batystyng ortasyndaghy qyr arqa, qyrbyq shoqylar jan-jaqtan taram-taram aghylyp kelgen әr tórkin nәsilderding basyn qosyp, bir jýiekten dәm, bir jýlgeden nәr tatyryp, qoyan-qoltyq aralastyryp, bir býtinge ainaldyryp, qaytadan óreli iske júmyldyryp, óristi jolgha shygharyp otyrghan. Bizding dala dastarqanynan dәm tatqan qay nәsil ókili bolsyn jerimiz qanday keng bolsa, peyilimizding de sonday darqan ekenine tәnti bolyp, rizashylyqpen attanghan.

Sonyng bir kórinisi – sayasy qughyn-sýrginning saldarynan zardap shekken san últ ókilderining arasynda nebir ghúlama ghalym-mamandardyn, súnghyla óner sheberleri aqyn-jazushylardyng bolghany belgili. Oghan«Qarlag – ótkenge taghzym, bolashaqqa taghylym» («Karlag – pamyati vo imya budushego») ghylymiy-zertteu jobasyna qatysty jýrgizgen júmystar barysynda naqtyly kóz jetkizgen edik. Aytalyq, Qarlagtyng tútqyndary qatarynda әlemge aty әigili ghalymdar L.N. Gumiylev, A.L.Chiyjevskiy, L.A. Voznesenskiy, V.S. Pustovoyt, IY.K. Fortunatov, aqyn-jazushylar Yu.V. Gruniyn, N.A. Zaboloskiy  N.M. Korjaviyn, Rufi Tamarina, suretshi, sәuletshiler I.A. Borhman, L.I. Pokrovskaya, G.E. Fogeler, A.M. Cherkasskiy, V.A. Eyfert, óner sheberleri T.P. Afoniyn, R.M. Messerer-Pliyseskaya, L.A. Ruslanova, N.Sas  t.b. bolghan.

Osylardyng arasynda danqty orys aqyny S.A. Eseninning úly Aleksandr Sergeevich Eseniyn-Volipinning bolghany, onyng qazirgi tanda AQSh-ta túryp jatqany jóninde tanyp-bilgen son, talayly taghdyr iyesi, túlpardyng túyaghymen bir kezdesudi armandap jýrushi edik. Osy jazda onyng da orayy keldi. Enbek demalysy kezinde alyp el Amerikagha maqsatty týrde sapar shegip, A.S. Eseniyn-Volipin túratyn Boston qalasyna bardyq.

Aleksandr («Aliyk») Sergeevich Eseniyn-Volipiyn – 1924 jyldyng 12 mamyrynda Leningrad (Sankt-Peterburg) qalasynda dýniyege kelgen. Aqyn, matematiyk, filosof. Keshegi Kenes Odaghyndaghy dissiydenttik jәne qúqyq qorghau qozghalysy kóshbasshylarynyng biri, kenestik qoghamdaghy dissiydenttik ortanyng qúqyqtyq oqu-aghartu júmystarynyng úiytqysy. 1965 jyly 5 jeltoqsanda Moskvada ótken «Jariyalylyq mitingisin» úiymdastyrushy. 1970-1972 jyldary KSRO-daghy Adamdar qúqyghy komiytetining sarapshysy bolghan. Kenestik sayasy tútqyn (týrme, aidau jәne psihikalyq emhanalarda 6 jyl uaqytyn ótkizgen).

S.A. Eseniyn-Volipin matematikalyq logika salasyndaghy birqatar túghyrly enbekterdin, sonday-aq KSRO-daghy adam qúqyghyn qamtamasyz etu zannamalary jәne osy saladaghy qúqyq qoldanu tәjiriybesi problemalaryna arnalghan birqatar enbekterding avtory. 60-shy jyldary alghashqylardyng biri bolyp memleket pen azamattar arasyndaghy qarym-qatynasta qúqyqtyq ústanymdy nasihattay bastaghan. 

Ákesi – әlemge әigili aqyn Sergey Esenin – Eseniyn-Volipin bar-joghy bir jasta bolghanda qaytys bolyp ketken. Anasy – aqyn jәne audarmashy Nadejda Volipiyn. Ata-anasy әdeby ortada syilas, qadirles, óte jaqyn bolghan, biraq nekege otyrmaghan. Aleksandr 1933 jyly anasymen birge Leningradtan Moskvagha kóship keledi. 1946 jyly Moskva memlekettik uniyversiytetining mehanika-matematikalyq fakulitetin ýzdik bitirip shyghady. 1949 jyly MMU janyndaghy matematika ghylymiy-zertteu institutynyng aspiranturasyn tәmamdap, matematikalyq logika boyynsha kandidattyq dissertasiya qorghaghan son, Chernovsy qalasyna qyzmetke ketedi. Sol jyldary eptep óleng de jaza bastaydy, olardy tek dostary arasynda ghana oqyp jýredi. Sol, 1949 jyly «antiykenestik poeziyasy» ýshin Leningrad psihikalyq auruhanasyna mәjbýrli emdeuge jatqyzylady. 1950 jyldyng qyrkýieginde «әleumettik qauipti element» retinde Qaraghandy oblysyna bes jylgha jer audarylady.

1953 jyly, Stalin qaytys bolghan song aqtalady. Sodan keyinde  intuisionizm salasy boyynsha mamandanyp jýrgen matematik retinde aty shyghady. 1959 jyly jýiege qarsylyghy ýshin qaytadan arnayy psihikalyq auruhanagha jatqyzylady, onda eki jyl bolady.

Samizdat boyynsha taraghan jәne Batysta basylghan ólenderine Volipin dep qol qoyady. 1961 jyly Niu-Yorkte A.S. Eseniyn-Volipinning «Kóktemgi japyraq» («Vesenniy list») atty kitaby jaryq kóredi. Oghan ólenderimen qosa «Erkin filosofiyalyq traktaty» kiredi. Ghalymnyng matematikalyq jәne filosofiyalyq kózqarastarynyng negizin shekti skeptisizm – qabyldanatyn barlyq ainymaly úghymdardy (Qúday, sheksizdik t.t.) joqqa shygharu qúraydy. Búdan kelip boljaldy-logikalyq zandardy qatang saqtau qaghidasy shyghady.  Búl tújyrymdy ol 1960 jyldardyng basynan bastap ústanady.

Aleksandr Sergeevich 1965 jyly 5 jeltoqsanda Moskvanyng Pushkin alanynda «Jariyalylyq mitingisin» úiymdastyrady. Búl kenestik kenistiktegi soghystan keyingi birinshi kópshilik qarsylyq sherui edi. 200-dey adam qatysqan (KGB-nyng «jansyzdaryn» qosa eseptegende) mitingining negizgi lozungisi osynyng aldynda ghana tútqyngha alynghan Andrey Sinyavskiy men Yuliy Danielge qatysty sot prosesining jariyalylyghyn talap etu bolady. Sonday-aq mitingige qatysushylar qoldaryna «Kenes Konstitusiyasyn qúrmet tútynyzdar!» degen plakat ústap túrady. Mitingide Eseniyn-Volipin dayyndaghan «Azamattyq ýndeu» listovka retinde taratylady. Tikeley alannan Eseniyn-Volipindi jauap alugha alyp ketedi.

1968 jyldyng aqpanynda Eseniyn-Volipin qaytadan arnayy psihikalyq auruhanagha jatqyzylady. Osyghan baylanysty birqatar belgili matematikter «99-dyng haty» atty ýndeu jariyalaydy. Onda Eseniyn-Volipindi zorlap jyndyhanagha jatqyzugha qarsylyq bildiriledi.

1969 jyly A.S. Eseniyn-Volipin P.DJ. Koenning «Jiyntyqtyng jәne kontinuum-gipotezanyng teoriyasy» atty kitabyn orys tiline audaryp, alghysóz jazdy.

1970 jyly, mәjbýrli emdeuden bosaghan son, KSRO-daghy Adam qúqyqtary komiyteti qúramyna kiredi. Onda Yuriy Orlov, Andrey Saharov jәne basqa qúqyq qorghaushylarmen tize qosyp enbek etedi.

1972 jyldyng mamyrynda kenes ýkimetining qatang talap etui boyynsha AQSh-qa emigrasiyagha ketedi. Onda әueli Buffalo, sodan song Boston uniyversiytetinde dәris beredi. Diadikalyq kenistik salasyndaghy teoremanyng (Eseniyn-Volipin teoremasy) avtory atanady.

2004 jyly Volipinning 80 jyldyghyna baylanysty dissiydent Vladimir Bukovskiy ony qúqyq qorghau qozghalysyna sinirgen enbegi ýshin Saharov atyndaghy syilyqpen nagradtau turaly úsynys jasady. Búl rette ol mynaday pikir bildirgen: «Shynyn aitqanda, kerisinshe Andrey Dmitriyevichting Eseniyn-Volipin atyndaghy syilyq alghany dúrys edi. Óitkeni, Alik qúqyq qorghau qyzmetinde onyng ústazy bolghan». Bukovskiy sonday-aq psihikalyq auruhanalarda Eseniyn-Volipindi emdegen «aurudyn» aty «patologiyalyq shynshyldyq» dep atap ketken.

Qazirde Aleksandr Sergeevich Boston qalasynda (AQSh, Massachusets shtaty) túrady. 1989 jyldan beri Otanyna birneshe ret kelip ketipti. Eseniyn-Volipin – 2005 jyly shyqqan KSRO-daghy dissiydenttik qozghalys tarihyna arnalghan «Olar bostandyqty tandady» atty derekti filimning qaharmandarynyng biri.

Ol Qaraghandydan kelgenimizdi bilgen song jaqsy iltipatpen qarsy aldy. 90 jastyng túghyryna kóterilip, shau tartyp otyrsa da, әli de bolsa tyng ekeni bayqalady. Kózdegi jalyn bәseng tartyp, jýzinen núr taysa da zerdesi nyq, jady myqty kórindi. Ár nәrsege sergek qarap, yqylaspen jauap berip otyrugha beyimdilik tanytady. Bizding kelis-barysymyzgha qanyghyp, әdettegi amandyq-saulyqtan song súraghany: «Qaraghandy men Mihaylovkanyng arasy qosyldy ma?» boldy.

Qaraghandynyng dәmin tatqan qariyanyng aituynsha sol jyldary qala men býgingi Mihaylovkanyng arasy ashyq, alshaq bolypty. Qalyng qaraghan basyp jatypty. «Myng shúnqyr» atymen belgili Mihaylovkanyn, jalpy qalanyng keypi kónilsiz bolypty. Soghystan keyingi kezeng ghoy, halyqtyng da syrt sipaty tym súryqsyz kórinis beripti. Jýdeu-jadau, júpyny kiyingen júrtshylyqtyng kónil kýii de sonshalyqty mәz bolmaghan synayly...

1950 jyldyng kýzinde Qaraghandygha jer audarylghan Aleksandr Sergeevich alghashqy 7-8 kýndi jergilikti týrmede ótkizedi. Osy jerden jauap alady. Mamandyghy matematik ekenin bilgen song Mihaylovkadaghy bir mektepke jiberedi. Onda ghalymdy, familiyasy Abdrahmanov pa, Abdramanov pa, naqtyly esinde qalmapty, bir qazaq diyrektory jyly yqylaspen qarsy alady. Kәsibi boyynsha júmys isteuine jaghday jasaugha tyrysady. Kóp keshikpey Mihaylovkadan bir bólmeli pәter de tiyedi. Qughyn kórip, japa shegip kelgen jan kóp eshkimmen aralaspay, tomagha-túiyq tirshilik keshuge tyrysady. Qayta yza-qiqy, qym-quyt megapolistegidey emes, shaghyn qalanyng shaban tirshiligine auysqanyn ishtey esep etip, ózining sýiikti isi – matematikamen shyndap shúghyldana bastaydy. Oghan múnda mýmkindik mol edi. Andu-tintu, ýrkitu-qorqytu mýlde joq, tek kýnine bir mezgil komendaturagha baryp, kórinip otyrsang bolghany.

Aty shuly Qarlagqa yqtiyarsyz kelgen oishyl-ghalym sóitip, jana ómirine de jyldam beyimdelip ketedi. Qalanyng tynys-tirshiligimen etene bola bastaydy. Jaghalap jýrip, sol kezdegi birden bir joghary oqu orny múghalimder institutyn tauyp alady. Biraq búl jerge júmysqa túra almaydy. Solar arqyly institut ghimaratyna (qazirgi Qaraghandy «Bolashaq» uniyversiyteti) jaqyn túratyn ghúlama ghalym, gharyshtyq jaratylystanudyng negizin qalaushylardyng biri, biofiziyk,  iygeliobiologiya, aeroionifikasiyanyn negizin qalaushy, filosof, aqyn, suretshi A.L. Chiyjevskiymen (1897-1964) tanysady. Aleksandr Leonidovich te, sol kezde Biofizika jónindegi I halyqaralyq kongressting Qúrmetti preziydenti (1939), әlemning 18 akademiyasynyng tolyq mýshesi, Europa, Amerika, Aziya uniyversiytetterining qúrmetti professory ekendigine qaramastan, Qaraghandyda aidauda jýrgen bolatyn. Qalada, Lenin kóshesi, 17-ýidegi 1,5 bólmeli ýide túrady eken. Biri qartan, biri jas – eki ghalym jyldam til tabysyp, ish ashysyp syrlasyp ketedi. Ghylym-bilimning syrtynda qogham, sayasat t.b. taqyryptarda erkin әngime qozghap, ekeuara pikir jarystyryp degendey, jazyqsyz japa shegip jýrgen qos múnlyq birine biri demeu, qorghanysh bolady.

Aleksandr Leonidovichting eski tanysy, sol kezde jergilikti basylym «Sosialisticheskaya Karaganda» gazetinde istep jýrgen jurnalist, publisist Naum Korjavinmen de jaqyn aralasady. Ázil-qaljyny jarasqan jandargha ainalady. Áredik qalamgerge: «Sen sosializmdi jaza bermey, biz siyaqty naqtyly ghylymmen shúghyldanyp jýrgen maman-ghalymdardyng enbegine de kónil bólip túrsayshy» dep qaljyndaydy eken.

«Aralasqan adamdarynyzdyng ishinde qazaq azamattary boldy ma?» - degen súraghymyzgha, «Joq, jәne bir bayqaghanym, qazaq elining qalasy bolghanyna qaramastan, sol tústa Qaraghandyda jergilikti últ ókilderi mýldem az kórinetin. Kóbine auyp-kóship, qughyn kórip kelgender, basqa últ ókilderi bolatyn» - dep jauap berdi. Qaraghandyda elimiz Tәuelsizdik alghan 90-shy jyldargha deyin qazaq últynyng ýlestik payyzy 8-10 kóleminde ghana bolghany belgili ghoy...

– Sizdi «Jariyalylyq» degen sózdi alghash qoldanysqa engizgen qayratker degen sóz bar. Búghan ne dep jauap beresiz? – dep súradyq.

– IYә, 1965 jyly Moskvada «Jariyalylyq mitingisi» atty aksiya úiymdastyrghanym ras. Sol ýshin de qamaugha alynyp, jauapqa tartyldym. Sebepsiz jyndyhanagha jatqyzyldym... Keyinde búl sóz, búl úghym M.S. Gorbachev biylik basyna kelgennen song qaytadan janghyrdy. Memlekettik biyliktin, memleket sayasatyn jýrgizuding qúramdas bir bóligine ainaldy. Sonyng arqasynda kóptegen jabyq jatqan taqyryptargha týren salyndy. Aqtandaq aqiqattardyng beti ashyldy. Shang basqan sórelerde sarghayghan talay-talay tarihtar jaryqqa shyqty. Eng bastysy, qalyng búqara óz oi-pikirin erkin bildiretin dәrejege jetti. Biraq, qansha degenmen, «jariyalylyq» sóz-úghymynyng avtorlyghyn ózime tanbaymyn.

– Soljenisynmen tanystyghynyz boldy ma?

– Bar, әriyne. Onyng aty shuly «Arhiypelag Gulagymen» jaqsy tanyspyn, qadaghalap oqyp shyqqanmyn. Enbekting taqyrybyn ghana maqtaymyn. Al kórkemdik dәrejede sonshalyqty shahhar (shedevr) dýnie dep eseptemeymin. Sonday-aq bertinde biraz shu, dau tudyrghan «Kak obustroiti Rossii?» enbegi de anau aitqanday myqty tuyndy emes. Qughyn kórgen, kóp uaqytyn naqtyly jaghdaydan beymәlim syrtta ótkizgen dissiydentting bir jaqty kózqarasy.

Songhy tuyndy jónindegi әngimeni biz súraghan joqpyz, ózi qosty. Onda Aleksandr Isaevich Reseyding býgingi jay-japsaryn bayanday kelip, Qazaqstannyng soltýstik ónirlerindegi biraz jerlerge Reseydiki dep ton piship, kóz alartatyny belgili. Aqsaqal soghan oray oi-pikirin aityp ótti bilem... «Qaraghandyda jýrgende óleng jazdynyz ba?» dep súradyq.

– Jazdym. Kerek deseniz oqyp bereyin... – Aleksandr Sergeevich oilanbastan birer shumaq ólenin jatqa oqyp berdi.

Men óz tarapymnan býgingi Qazaqstannyng tynys-tirshiligi jóninde qysqasha bayan ettim. Keyingi jyldary qolgha alyp, atqaryp jatqan kýrdeli bir jobamyz – «Qarlag – ótkenge taghzym, bolashaqqa taghylym» («Karlag – pamyati vo imya budushego») ghylymiy-zertteu júmystary jóninde әngimelep berdim. Dolinkadaghy múrajay jóninde de aittym. Jogharyda atalghan joba ayasynda jaryq kórgen birqatar enbekterdi tartu ettim. Qazaqy ghúryppen iyghyna shapan jauyp, basyna qarqara bórik kiygizdim.

Kezdesu sonynda bizben jaydary qalypta qosh aitysqan qazynaly qart әkesining «Do svidaniya, moy drug, do svidaniya!» atty ólenin oqyp berdi.

Almaghayyp zamanda Esenindey alyp túlghadan tuyp, artynda qalghan túyaq, tekti azamat; ózi de bir kisidey taghdyrdyng tәlkegin kórgen, ómirding nebir qiyn-qystau ótkelekterinen aman ótip, tabighy bolmys-bitimine say – adam retinde de, ghalym retinde de, aqyn retinde de biyik dәrejege kóterile bilgen kemenger qartpen kezdesu kónilimizge orasan mol әser qaldyrdy. Ómir kóshining qalauly qayyrmasynday jýregimizde әli de janghyryghyp jýr.

Qaraghaygha qarsy bitken bútaq syndy, noqtagha basy simay, qansha teperish kórip, tezgige týsse de óz degeninen qaytpay, óz jolyn órtennen tapqan darqan daryn Eseniyn-Volipinning tylsym taghdyry – talay aqiqatqa qapysyz kóz jetkizetin taghylym mektebi. Zamanamen birge tebirenip, mәngilikpen ýndese biluding aiqyn kórinisi.

Núrlan DULATBEKOV,

QR ÚGhA-nyng korrespondent-mýshesi.

 Qaraghandy-Boston-Qaraghandy.

Abai.kz