Jahandanu ýderisteri, qala qalama, kosmopolitizm - últsyzdandyru dәnin sebedi. Oghan telejәshik pen internet arqyly aghylghan teris pighyldy aqparat maydanyn qosynyz. Sodan ba, sanadan azghyndap, nigilizm (bardy joqqa shygharu) dertine shaldyqqan jәne sәlәftik diny iydeologiyagha shyrmalghan úrpaghymyz barshylyq. Tere bersek, qaterli qúbylystar shygha bermek. Kýllisine qarsy qoyar Tәniri bizge bergen qalqan da hәm buyrqanghan ruh tenizinde baghyt silteytin temirqazyq ta - úly Abaydyng múrasy! Onda aitylmaghan sóz, ashylmaghan ruhaniyat syry, sirә da, qalghan joq.  Tómende Tәnirige, dinge, iman men taghatqa qatysty kemengerding asyl oi-tanymdaryn azdy-kópti  sarapqa salyp, kópke jetkizsek degen niyettemiz.

Boyyna Alla taghalanyng nәri, quaty qúiylghanyn týisingen, sәikesinshe Tәnirige mahabbat qylghan eren ghúlama ay asty әlemde sanauly delinedi, mine, qazaqtyng Abayy – sol qatardan. Ústazy әspettelgen óleng shumaghynda Kókbay aqynnyng «әulie hakim» teneuin qoldanuy teginnen tegin emes, alys-jaqyn qazaqqa Abay kózi tirisinde-aq kóregen әulie retinde tanylghan. Kez kelgen ózge teneu Abaygha olqy soghady, әste. Sebebi, ol minsiz sózding iyesi. 38-sózinde: «Qúday taghalanyng zatyna pendesining aqyly jetpese, dәl sonday ghashyqpyn demek te orynsyz. ...Alla taghalanyng pendesin mahabbat uә marhamatpenen jaratqanyn bilip, mahabbatyna mahabbatpen eljiremekti Qúdaygha ghashyq boldy deymiz. Olay bolghanda hikmet qúdagha, pende óz aqyly jeterlik shamasynda bilsem degen әrbir isting sebebin izdeushilerge hakim dep at qoyghan» dese, búl oishyl ózi sezingen, kózi jetken aqiqat ekeni sózsiz.

Áulie hakim Abaydyng Qúdaygha ghashyq boluynyng kuәsi әri diniy-teologiyalyq kózqarastary toghysqan basty múra - 38-qarasóz bolyp tabylady. Bireu biledi, bireu bilmeydi, qazirgi «38-qarasóz» dep jýrgenimiz shyndyghy 1899-1902 jj. dýniyege kelgen teologiyalyq traktat, oghan Abaydyng ózi qoyghan tól aty - «Ghaqliat-tasdiqat» (Mýrseyit kóshirmesinde qysqa týrde «Tasdiyq» delingen) edi. Atalmysh danalyq shygharma qazirgi «38-qara sóz» degen býrkenshik ataudy 1933 jyly aldy. Qaytip? Oghan sebepker qylyshynan qan tamghan qyzyl iydeologiya. Din iysi anqyghan traktatty tasqa basu jalang ayaq shoq basumen bir edi. Áytse de, ghúlama Múhtar Omarhanúly Áuezov «Tasdiyqty» ózge ghaqliyalar arasyna tyqpalap jariyalap-aq jiberdi. Dana Abay aqyl-oyyn sarqa júmsaghan ghajayyp tuyndy osylaysha býgingi kýnge aman jetti. Biraq sol ýshin kýlli qarasózderding ret sany ózgertildi.  Endi qarasózderding Abaydyng ózi qoyghan ret sanyn qalpyna keltiru kýn tәrtibinde túr. Sol siyaqty 38-qarasózge  ghylymy týsinikter beru, tól atymen atau jәne onyng jazylghan kezenin týzetu tәrizdi sharalar tezdetip qolgha alu kerektigi sózsiz. Nege deseniz, Abaydyng búl shygharmasy qazaq aqyl-oyynyng shyny, kýlli әlemge ýlgi әri jalpyadamzattyng iygiligine jaramdy brendimiz. Onda әlemdik ruhaniyat týitkilderining týgel derlik sheshui bar.

Ayyryqsha qúndy shygharma - 38-qarasózde (eskishe kitap «Tasdiyq») oryn alghan danalyq tanymdargha keleyik. Olar Alla taghala bolmysyn tanyp-biluden (taghrifleu) bastau alady.  Jaratushy Qúdiret Ózining bir, bar ekenin adam balasyna zaty jәne hikmeti arqyly bildiredi. Biraq Tәnirining zaty boljausyz, adamnyng aqylyna syimaytyn stihiya. Yaghny tanymdyq alang shaq, tym shekteuli. Tәnirining zaty kómeski bolghan son, әriyne, Ony  hikmeti (isi, joly, zany) arqyly tanyp-bilu negizgi tәsil.  Úly Abaydyng 38-sóz kólemining ýshten birin Jaratushy hikmetin tanyp-biluge arnauy sodan. Abay Tәnirining kýlli әlemdi eki hikmeti arqyly mengeretinin anyqtap beredi. Olar - mahabbat pen әdilet. Osyghan Ghylym-Qúdiret sipatyn qosady. Sebebi Qúday materialdyq әlemdi minsiz etip ghylym-qúdiret sipatymen jaratqan ghoy. «Biz Jaratushy (Ózin) emes, jaratqan kólenkesine qaray biletúghyn pendemiz». Búl arada «jaratqan kólenkesi» - zattyq әlem. Ony ghylymsyz tanyp-bilu mýmkin be? Áriyne, joq. 

Sonymen, qúdayshylyq, meyli, adamgershilik múrattar túrghysynan alsaq ta, ózgermeytin ýsh negiz bar, olar - ghylym, mahabbat, әdilet. Osynau Tәnirining ýsh hikmetin anyqtap beru - úly Abaydyng әlemdik ruhaniyatqa qosqan zor ýlesi. Janaghy jahandyq oi-parasat shynynda shamday jarqyraghan janalyq iydeya. Ári qarayghy әdiletti adam, Qúday joly, ýsh sýy siyaqty ilimderin negizdegende Abay janaghy ýsh hikmetke ýnemi qol artady. Ádilinde, ýshkildi Abay ashqan ýilesim formulasy deuge kerek. Óitkeni, búl ýshtik ózara baylanystaghy, birin biri ósiretin, tolyqtyratyn kategoriyalar.

Islam pәlsapasyna sәikes Tәnirini tanudyng sharty - kónilde mahabbat túruy. Shyn iman - Jaratushygha mahabbat. Sol ýshin sopylyqty «mahabbat dini» deydi. Taqua әuliyeler Tәnirige essiz-týssiz ghashyq boldy. «Ghashyqtary sol hәlge jetti, dýniyeni, dýniyedegi tiyerlik paydasyn úmytty. Bәlky hisapqa almadilar», - deydi Abay. Gәp sonda, ózi de Jaratushy IYeni «jannan tәtti» sýidi. «Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri, Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri», - dep syr ashady әulie aqyn. Dey túrsa da Abay dýniyeni, dýniyedegi tiyerlik paydasyn úmytqan emes. Berisi - «qalyng eli, qazaghy», әrisi – kýlli adamzat qamy dep týn úiqysyn tórt bóldi. Abay iliminde Allany, adamzatty jәne әdiletti sýyding bir birine shettigi joq, ýsheui qosylyp, imannyng ýsh tiregi - imanigýl bolyp tabylady. Toq eteri, «ýsh sýi» Abaydyng teologiya órisinde ashqan taghy bir mәndi janalyghy (Abay tanymy men sufizm ilimi arasynyng aiyrmasy degen mәselening sheshui de osy arada).

 Kýlli ruhaniyattyng ýsh tiregi - ghylym, mahabbat, әdilet degen janalyq iydeyany tarqatudy sәl keyinge qaldyra túryp, әzirge «Qúdaydyng pendesine salghan joly qaysy?» degen danalyq tanymdy qauzayyq. Óitkeni, búl 38-shi qarasózde Tәnirini tanumen jalghas keletin irgeli mәsele. Allanyng bolmysyn jerine jete zerttep, tekserip bolghan son, adamnyng bolmysyna auysqan ghoy Abay. Shәkәrim: «...El degen bir jaqta jatqan nәrse emes, o da biz syqyldy bir-bir adamnan qúralghan jandar. Áueli bir adam ózining týzelmegin bilui shart» («Saryarqa» gazeti, 1917 j. 22 tamyz), - dep jazdy. Jalpy eldin, qoghamnyng týzelmegi әr adamnyng niyeti men minezine tәueldi. Qalyng eli qazaghy azghyndaghan hәldi jan-jýregimen sezingen Abay «Qaytsem eken!?» dep ah úrdy. Pәle dýniye, zamanda emes, pendening óz minezinde degen baylamgha keledi.

Sonymen, Allanyng pendelerine salghan jol qaysy? Búl turaly qiyn syrly izdenisterdi tәpteshteuge maqala kólemi kótermeydi. Kýn-týn demey izdenip ashqan teologiyalyq janalyqtaryn negizge ala otyryp, traktat sonynda danyshpan bylay dep qorytyndy týiin týiedi: «Qúday taghalanyng joly degen jol nihayatsyz (shekteusiz) boldy. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza músylman, tolyq adam delinedi. Dýniyede týpki maqsatyng óz paydang bolsa, ózing nihayatlysyn, ol jol Qúdaydyng joly emes» (38-sózi). «Qúday (Haq) joly qaysy?» degen súraqtyng aiqyn jauaby osy. Haq joly – әdilet degenning mәnisi - kópke paydasy tiyetin jaqsylyqtar (ghamalus-saliyh) jasaugha sayady (Aytylmysh haqiqatty sanagha shóktiru dýniye, baylyqty pir tútqan qogham ýshin ózekti,  әsirese, býgingi zәulim ýy soghyp, qymbat kólik minip degendey tek óz qamyn kýitteumen shapqylaghan myqtybaylargha «Oylan, shyraq!» degin-aq keledi).

Abaydyng Qúrangha jetiktigi, onyng tәuliyine, týpki maghynasyna jetu qabileti tang qaldyrady. «Ádilet-shafghat kimde bar, Sol jarasar tughangha» deui tek sonyng biri ghana.  Tәnirige mahabbaty sheksiz Abaydyng nelikten sufizmnen irge ajyratqanyn «haq joly - әdilet», «ghúmyr ózi - haqiqat» degen qaghidalary jónimenen týsinuge bolady. Abaydyng ansaghany - qogham damuyna yqpal etushi azamat. Al, kópke, qoghamgha paydasyz qúr masyldyqty «hareketsiz - sopy montany» dep aulaq serpedi.

Sóz basynda progress jolynan qiyr shettegi Shynghystau bókterin mekendegen sahara danasynyng әlemdik teologiya ilimine qosqan ýlesi orasan degenbiz. Kýmәn-kýdikti seyiltu ýshin Abaydyng formulasy delingen ýsh kategoriyany (ghylym, mahabbat, әdilet) terenirek qauzayyq.        

Ghylym turaly Abay kóp aitqan. «Ghylymsyz oqyghan namaz, tútqan oraza, qylghan haj, eshbir ghibadat ornyna barmaydy» (10-sóz). «Ghylym – Allanyng bir sipaty, ol haqiqat, oghan ghashyqtyq ózi de haqlyq hәm adamdyq dýr» (38-sóz).   «Ghylymnyng bir aty – aqyl» (sonda).

Abaydyng biluinshe, ghylym (aqyl-es) - Tәnirini, ózin-ózi jәne dýniyeni tanymaqtyq ýshin Jaratushy darytqan qúral. Olay bolsa, pendelerine ol qúraldy qoldanbau qisyngha jata ma? Din osy eken dep, oi-sananyng bәrin túmyldyryqtap-túmshalap tastau jón be? Ghylymsyz din - óli dogmat, midy shiritetin sholostika. Bilim alugha, ghylym men tehnika órkendeuine túsau salghany ýshin sholostikany Abay «býkil shyghystyng sol zamangha sheyin kenje qaluyna sebep bolghan kesel-kedergining biri dep tanyp, onymen birde-bir adym baspaydy. Aulaq serpedi» (M.Áuezov). Qúran Kәrimde namaz, zikir turaly 77 ayat bolsa, al ghylym-bilimge qatysty ayat sany 770 jetui kóp jaydy anghartady. «Qytaygha barsang da, ghylym izde», «Maghan ghalymnyng siyasy – shahidting qanynan artyq» (hadis shariyf).  Al, oishyl ghúlamalardyn: «Ghylymdy azyq qyl!» dep qaqsap aitqany mәlim. Baqsaq, Abaydyng «Sen de sýy Ol Allany jannan tәtti» deuinde ghylymdy sýy degen de astar bar. Óitkeni, ghylym, bilimi tayaz pendening Allagha shyn ghashyqtyghy neghaybil, tipti mýmkin emes. Kerisinshe kókirek kózi ashyq әrbir taqua adam parasat iyesi, ruhany azyqtyng kenishi. Sonymen, ghylym - әlemdi jaratushy úlyq sipat hәm qoghamdy damytushy qúdiret degen Abay tanymy esh kýmәn tughyzbaydy.

Endi ghylymmen qoltyqtasqan fenomender - mahabbat, әdiletke keleyik. Abay:  «..Neshe myng týrli dinning bәri de ghadelet, mahabbat Qúdaygha layyq degen» (45-sóz) deydi. Qúdaydyng әmir, zandary kóp. Solardyng eng úlyghy - meyirim, әdilet ekenin Abay: «Búlardyng kerek emes jeri joq, kirispeytúghyn da jeri joq. Ol – jaratqan Tәnirining isi», - deuimen bekitken. Mahabbat pen әdilet sezimder birinsiz biri túl, jartykesh. Sol ýshin Abay eki úghymdy qosaqtap, «әdilet-shapaghat» degen býgingi qoghamdyq sanamyz ýshin asa qajetti termindi ainalymgha engizedi. Óitkeni, shynayy (yaghny iylәhi, qúdayylyq) әdilet pen әr pende ózinshe baghamdaytyn әdilet bir emes, aldynghysy - meyirimnin, mahabbattyng egizi. Meyirim joq jerde shyn әdilet te joq. «Ádilet-shafghat» býgingi bizderge osy maghynany ashyp jetkizushi termiyn. Senseniz, әdilettilik úghymyn tap Abayday meylinshe mol zerttep, ilim dengeyine kótergen  ghúlama búryn-sondy bolghan emes.

Endigi aitylmay qalyp bara jatqan Abaydyng kemeldengen adam (insany kamiyl) jayly ilimi. 1898 jyldargha shekti poeziyasynda «Ýsh-aq nәrse - adamnyng qasiyeti: Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek» deuimen úly aqyn ortaghasyrlyq islamdyq ilimning «kәmil adam» (ekinshi týrde «tolyq adam») iydealyn dәriptep, pash etkeni ayan. Al 1898 jyldan bylayghy shygharmashylyghyna kóz tigip, shúqshiya teksergende kózimizding jetkeni - Abay atalmysh iydealdy edәuir janghyrtyp, aita qalarlyq reforma jasaghan.  38-sózinde: «Bәlky ghadalәt barsha izgilikting anasy dýr» dep oy bólise kele, kәmil adam ornyna barsha adamzatqa ortaq janasha beyne - «әdiletti adam» iydealyn úsynady Abay. Alla taghala – Ózi әdilet-shafghat iyesi, olay bolsa, pendesinde әdilet sezimdi bar qylyp jaratuy zandy. Osy aqiqatty qauymgha jetkizu ýshin «Qúday әdil adamdardy sýiedi», «Qúday iman keltirgen jәne jaqsylyq jasaghandardy sýiedi» degen ayattargha músylman jamaghaty nazaryn audaryp, túp-tura osy ayattargha «Qúran ishi toly» deydi Abay. Dәlelge payghambarymyz (s.gh.s.)-nin: «Kimde kimning әdileti joq bolsa, onyng imany joq» degen hadis shariyfin de keltiredi. Onan son: «Ghadalәtti adamnyng kóniline keledi» dep bastalatyn úzyn sóileminde búl iydealdyng ereksheligin úqtyrady. Osymen, Abay ortaghasyrlyq ilimdegi beti býrkeuli «ystyq qayrat» úghymynyng (ony qúr hareketshildik dep týsinu әste jetkiliksiz) sheshuin bergen deymiz. Ol sheshim - «ystyq qayrat» degen adamnyng «әdil (nemese shynshyl) bolu» qasiyeti (Abayda әdilet pen shyndyq kindiktes, ajyraghysyz terminder). 

Sonymen, әulie Abaydyng ózi týzgen adamnyng ýsh qasiyeti: әdilet (ystyq qayrat), ghylym (núrly aqyl), meyirim (jyly jýrek). Kәne, búl janalyq pa – janalyq. Belgili sebepterden әulie hakim Abay somdaghan «әdiletti adam» iydealy qaghaberiste, kereksiz bolyp kelgenining kuәsimiz. Endi ony osy zamanghy qogham iygiligine jaratudyng jәne әlemdik oi-sana kenistigine әigilep shygharudyng uaqyty jetip otyr.

Ózderiniz de bayqap otyrsyzdar, biz Abaydyng danalyq ilimderin taldau barysynda ana-myna janalyq degendi kóp aittyq. Sebebi, 38-sózding mazmúny oishyl әldebir qaynardan oqyp toqyp, qaytalanghan dýniyeler emes. Búlay oilasanyz, qatty qatelesiz, qymbatty oqyrman. IYdeyalardyng kýllisi әulie hakimning tól teologiyalyq izdenisterining nәtiyjesi, sonyng tatymdy jemisteri. Áygili ghalym Niuton ashqan mehanikanyng ýsh zany materialdyq әlemdi tanugha qanday bolsa, ruh әlemi  ýshin Abay formulasy tap sonday manyzdy (on segiz myng ghalam, onyng ishinde adamzat qauymdastyghynyng ýilesimi ghylym, meyirim, әdilet ýshkiline tәueldi degen). Úly teolog Abay ruhaniyat kenistiginde oryndap shyqqan missiya salmaghyn osydan-aq baghamday beriniz.  

 Sóz sony, әlem oiynyng alyby Abaydyng mýsin eskertkishi onnan astam shet elderde ornatyldy, sol siyaqty múrasy da týrli tilderge audarylyp, jer-jahangha taralu ýstinde. Ruh qúdireti degeniniz osy. Biraq qazirgi Abay jinaghynda oryn alghan «әi, qap» degizetin olqylar men qateler nege sol qalpynda kýlli әlemge jayylugha tiyis!! Osyny eskergende, qarasózderding ret sanyn qalpyna keltiru jәne ghaqliya múragha ghylymy týsinikter beru abaytanudyng asa ótkir mәselesine ainalyp otyrghany sózsiz. 

Asan Omarov, abaytanushy

Abai.kz