HVIII GhASYRDAGhY QAZAQ QOGhAMYNYNG SAYaSY JAGhDAYY JÁNE ER JÁNIBEK BATYR

 Tarihy túlghalardy zertteu ýshin «tariyhqa kiru kerek» [1]  - deydi, akademiq Salyq Zimanov. Óte dúrys. Tarihy túlghalardyng ómir sýrgen dәuirin týsinbey túryp, onyng atqarghan qyzmetining tarihy manyzy men róline bagha beru shyndyqqa jasana qoymaydy. Gumanitarlyq ghylymda tarihy túlghalardy zertteuding qalyptasqan ózindik әdistemesi bar. Onyng  qarapayym qaghidasy – olardy ózderi ómir sýrgen tarihy qoghamdyq sayasy jaghdaymen tyghyz baylanystyra otyryp, olardyng jalpy qoghamdyq is-qimyldaryna jýieli týrde jan-jaqty taldau jasau. Osy túrghydan Er Jәnibek Berdәuletúlynyng jalpy qoghamdyq qimyldaryn HVIII ghasyrdaghy qazaq qoghamynyng sayasy jaghdayyndaghy ózgeristermen tyghyz baylanystyryp qaraytyn bolsaq, onyng atqarghan qyzmetining tarihy manyzdylyghy aishyqtala týsedi.

Zertteushilerding anyqtauynsha, Jәnibek Berdәuletúly 1714-1792 jyldary ómir sýrgen eken [2]. Búl dәuir qazaq tarihynda eng auyr kezeng bolghany belgili. Óitkeni 1723 jyly jongharlardyng shabuylynan oryn alghan «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama» tragediyasy halqymyzdy qatty qansyratqan-dy. Biraq onymen halqymyzdyng qany sarqylmady, jigeri múqalmady. Olar esin jidy, sayasy maqsatyn aiqyndady. Qazaq qoghamynyng basty sayasy maqsaty - últtyng ómir sýruine qater tóndirip túrghan jonghar shapqynshylyghynyng betin qaytaru bolyp belgilendi. Osy maqsaty qazaq elitasy júmyryqtay júmylyp atqardy, 1726 jyly Anyraqayda jongharlarmen bolghan súrapyl shayqasta qazaqtar zor jeniske jetip, elding ensesi qayta kóterilgen edi. Biraq kóp ótpey el biyleushileri arasynda alauyzdyq tuyndap, saldarynan qaruly kýshter bólshektenip әlsiredi. Jongharlar qayta aiqúlaqtanyp qazaqtargha aibar shegip, elding jigerin jasytyp, namysyn taptamaq bolyp, qazaq batyrlaryn jekpe-jekke shaqyrady. Mine, osynday jaghdayda últtyq namysty tu etip, keude kerip sayysqa shyqan Sabalaq (Ábilmansúr) 1731 jyly jonghardyng ataqty batyryry Sharysty jer qaptyryp, «Abylaylap!» atoy salyp, kýreske shyqty. Búl qazaq tarihynda bolghan kóp jekpe-jekterding biri ghana emes, ol - qazaq halqynyng jongharlargha qarsy kýresining jana tarihy kezenning bastaluynyng kórinisi edi.

 Qazaq auyz әdebiyetterinde Jәnibek Berdәuletúlynyng jongharlargha qarsy kýreste erligimen alghash kózge týsken kezi onyng 17 jastaghy shaghy eken. Búl 1731 jyly Abylaydyng 20 jasynda Sharysty jer jastandyrghan oqighasymen túspa tús keledi. Osy jyldan bastap, Abylay Orta jýzding súltany jәne әskery qolbasshylardyng biri retinde qoghamdyq basqaru isterine belsendi aralasty. Ony qoldap quattaghan Qabanbay, Bógenbay, Nauyryzbay siyaqty saqa batyrlarmen qatar Er Jәnibek Berdәuletúly qatarly jalyndy jas batyrlardyng da bolghany mәdim.

Búl kezde qazaq qoghamynyng aldynda túrghan eng basty mindet – jonghar shapqynshylaryn shabuylmen qazaq jerinen keri shegindiru bolatyn. Búl mindetti Abylay súltan әri sardar retinde qazaq jasaqtarynyng jonghar basqynshylaryna qarsy úrysyna qolbasshylyq jasady әri jenisten jeniske jetip otyrdy. Osy kezendegi shayqastarda Abylaydyng qasynda Er Jәnibekting bolghany әri batyrlyghymen júrtqa tanylghany qazaq auyz әdebiyetterinen kóruge bolady.

Qazaq sayasy elitasynda Abylaydyng bedelining artuy Reseyding de, Jonghardyng da nazaryn ózine audardy. Mysaly, 1740 jyly 8 qyrkýiekte Orynbor komissiyasynyng bastyghy V.Ursovtyng Syrtqy ister alqysana joldaghan mәlimhatynda: «Syrtqy ister alqasynyng biylghy 3 - mamyrda maghan Orta jýzding biyleushileri Ábilmәmbet han men Abylay súltangha tapsyru ýshin gramota jibergen edi. Gramotalar olardy el aghalary dep ataghan. Al ejelgi han túqymynan shyqqan Ábilmәmbet pen Abylay qashannan súltan dep atalghan kórinedi. Myna Ábilmәmbet búl kýnde halyqtyng saylauymen Orta jýzding hany bolyp otyr (Is jýzinde úly han bolyp saylanghan – N.M.)» [3]  - degen mәlimet - sony aighaqtaydy. Al jongharlar bosa, qalayda, Abylaydy syndyru arqyly qazaqtardyng pәrmendi qarsylyghyn qaytarudy josparlady. Aqyry olar Abylaydy andyp jýrip, qapiyada qolgha týsirdi. Búl jóninde Ýmbetay jyraudyn:

                    ... ...

                    Qalden hannyng әskeri,

                    Izdep seni әri-beri,

                    Qapyda ústap alghanda,

                    Alyp baryp Tashkentke,

                   Kór zyndangha salghanda,

                   Eling qaran qalghanda [4] - dep aitylatyn jyry sol bir tarhy shyndyqty anghartady.

Jongharlar Abylaydy eki jyl (1742-1743 jyldary) tútqynda ústady. Biraq ony mert qylugha batpady. Aqyry qazaq elitasynyng diplomatiyalyq kýresining nәtiyjesinde Abylay 1743 jyly tútqynnan bosap eline abyroymen oraldy. Búlay deytinimiz, ol jonghardyng Topysh degen aruyn әieldikke alyp kelgen [5] eken. Búl eki jaqtyng bitimin bildiretin fakti edi. Biraq qazaq-jonghar qayshylyghy onymen sheshile qoymaytyny anyq. Óitkeni qazaqtardyng kózdegen basty maqsaty azattyq, sol ýshir olar qalay da jongharlardyng óktemdigin joyyp, jerin bosatyp alu kerek túghyn. Osynday úly da mashaqatty mindetti oryndaudy Ábilmәmbet han orda búzatyn jastaghy Abylaygha tapsyrady. Ol jay tapsyrma bergen joq, ózining handyq biyligin de sanaly týrde Abylaygha atap berdi. Búl onyng últtyng mýddesin jeke basynyng mýddesinen joghary sanaytyndyghynyng kórinisi bolyp tabylady. Mine, osydan bastap, yaghny 1743 jyldan keyin Abylay Orta jýzde handyq biylikti jýrgizip, elding ishki-syrtqy sayasatyn belgileytin birden bir túlghagha ainaldy. Sondyqtan Abylaydyng amandyghyn saqtau – qazaq handyghyn qorghaumen para-par mindet bolyp sanalghan-dy. Búl mindetti adaldyqpen atqarghandardyng biri jәne biregeyi Jәnibek Berdәuletúly boldy.

Búl kezde Jonghar handyghy dәurendep túrghan edi. Soghan qaramastan Abylay han  olardyng ýstemdigin moyyndamau, olargha qarsy úrys jýrgizu arqyly, qazaq jerin tolyq qaytaryp aludy aldyna maqsat etip qoydy. Osy sayasatyn jýzege asyru ýshin Abylay han attan týspey aldynghy shepte kýres jýrgizdi. Onyng qasynda ong qol batyrlarynyng biri bolyp Er Jәnibek jýrdi. Jýrgende de hannyng jarlyghyn atqarushy әri onyng ózin qorghaushy mindetin qosa atqardy. Qazaq anyzdarynda aitylatyn Er Jәnibek batyrdyng Abylay hangha atyn týsip berip, jongharlardan qútqarghan oqighasy osy tústa bolghan dep aitugha negiz bar. Óitkeni 1745 jyly Qalden Seren ólgennen keyin jongharlarda Abylay handy óksheley quatynday qúdyret qalghan joq bolatyn. Búl oqighadan Jәnibek Berdәuletúlynyng hangha adaldyghyn, hangha ghana emes-au, han arqyly halyqa degen adaldyghyn atap aitugha tiyispiz.

         Qazaq – jonghar arasyndaghy kýsh salmaghy 1745 jyly ózgeriske úshyrady. Sol jyly Jonghar hany  Qalden Seren ólip, handyq taqqa talasqan aqsýiekterding ózara qyrqysuynan Jonghar handyghy әlsirey bastady. Al Qazaq handyghy  bolsa, onyng kerisinshe, Abylay hannyng arqasynda jyldan jylgha kýsheye týsti. Sonymen Abylay han taqqa talasqan jonghar toptarynyng kómek súraytyn qormal adamyna ainaldy. Abylay ózgergen jaghdaydy ózine útymdy paydalanyp, jongharlardyng әlsizderin qoldap, kýshtilerin әlsiretu, yaghny olardy ózin ózimen qúrtu sayasatyn jýrgizdi.

Abylaydyng búl sayasaty qazaqtar ýshin óte paydaly boldy. Jongharlar basyp alghan qazaq jerlerin tastap shyghysqa qaray yghysyp ketti. Handyq taqtan dәmelengen Ámirsana Abylay hannan qayyr bolmaytyn sezip, endi Ching (Siyn) imperiyasynyng qoldauymen biylikke jetudi kózdep, 1754 jyly 20 myng qolymen  oghan baryp berildi.

Búl kezde qazaq jasaqtary Jonghar oipatyna deyin oqastap bardy. 1754 jyly Ching imperiyasy ordasyna joldanghan әskery aqparda: «Abylay Batysmashylin (Batma-Seren dep te jazylady), Elsendermen birge, oirat, qalmaq әskerlerinen on myng qoldy bastap, Boratala qatarly jerlerdegi jonghar malshyraryn talan-tarajylap, qolgha týsirgen malshylardy alyp qaytty» [6] - dep jazylghan. 1755 jyly aqpannyng 1 kýni Ching patshalyghy ordasyna joldanghan әskery mәlimette: «Aqjoldyng aituynsha, Batymashylin men Abylay Dauashqa (Davasi) joryq jasap, Búratalanyng syrt jaghyndaghy eldi talan-tarajylap ketipti» - delingen. Osynday aqparlargha taldau jasaghan Ching imperiyasynyng Áskery basqarmasy: «Dauashtyng kýshi әlsirep, jongharlar kýireyin degen eken. Eger biz [Jongharlargha] jedel әsker attandyrmasaq, qazaqtardyng kóldeneng oljagha ie bolyp ketui sózsiz» [7] - degen kózqarasyn Siyanilun patshagha úsynady.

Búl derekterden biz, Ching imperiyasy Jonghar handyghyn joymastan búryn-aq, qazaqtardyng jogharlardy qazirgi Qazaqstan aumaghynan yghystyryp shygharghandyghyn kóremiz. Jongharlardan bosaghan jerlerge Abylay hannyng sayasatymen Orta jýz ben Úly jýzding birqatar rulary shyghysqa jylyp kóship, ejelgi atajúrtyna qayta qonystana bastady. Búl kóshting bel ortasynda Abaq Kerey rulary Jәnibekterding jol bastauymen Ór Altaygha bet aldy. Osy tarihy oqighagha baylanysty «Kerey qayda barasyn» jyry osy kezde ómirge kelgen, tarihy shyndyqtyng jazbasy bolyp tabylady.

Mine, osy negizde biz Abylay hannyng Jonghar handyghyna qoldanghan qatang syrtqy sayasatynyng qazaqtar ýshin óte tabysty bolghanyn jәne ony búljytpay atqarghan Er Jәnibek siyaqty qolbasshylardyng sayasy sezimtaldyghyn atap aita alamyz.

Ching imperatory Siyanilun 1755 jyldyng mamyr aiynda Jonghar handyghyn 200 myng qalyng qolymen qyryp-joydy da, órt oirat elge tórt noyan taghayyndap, olardy ózine tóte baghynyshty etip qoydy, yaghny aman qalghan jongharlargha «bólip alda biyley ber» sayasatyn qoldandy. Búghan narazy bolghan Ámirsana Ching imperiyasyna qarsy qaruly kóterilis jasady. Biraq ol jenilip, Abylay hangha qashyp baryp panalady. 1757 jyldyng kókteminde Ámirsana kýsh jinap qayta shabuyl jasady. Búl joly ol jәne de jenilip, qazaq dalasyna qashyp keldi.

Sonymen Ching imperiyasy Abylay hangha arnayy hattar jazyp, elshiler jiberip, Ámirsanany tútqyndap berudi talap etti. Biraq oghan Abylay belsendilik tanytpady. Ching imperiyasy qazaq dalasynan Ámirsanany tiridey tútqyndap keluge ýsh baghytpen ýsh týmen әskerin attandyrdy da, qol bastaghan sardarlaryna: «Biz tek súmyray Ámirsanany tútqyndaugha ketip baramyz, senderge mýlde shabuyl jasamymyz, sender jaybaraqan otyra berinder – dep aityndar. Eger olrada qarsylyq bolmasa, bizding әskerlerding býlik shygharuyna qatang tyiym salyndar»[8] – dep núsqau berdi.

Biraq Abylay han Ching imperiyasynyng búl әskery әreketine qarumen qarsylyq kórtetip, mәseleni diplomatiyalyq jolmen sheshu sayasatyn qoldandy. Osy oqighagha baylanysty shýrshit qolyn bastaghan sardar Chjau Heydyng patsha ordasyna joldaghan mәlimettinde: «Qazaqtyng Dәmesh jәne Toqtau degen eki adamy әskery shtabymyzgha kelip, keshirim súrap, eki at tartu etti. Olar oilamaghan jeden qalyng qoldarynyzben shayqasyp qalyp, eki jaq birdey arandaldyq. Mine, býgin at tartu etip, keshirim súrap keldik – deydi. Sonday-aq olar bizben sauda jasau niyetin de bildirdi»[9] - dep jazdy.

Búl derekten Abylay hannyng alyp elmen әskery qaqtyghys jaghdayynda túrghan kezde, olardyng nazaryn ekonomikalyq mýddege búru arqyly olarmen mәmilege kelu sayasatyn qoldanghanyn kóremiz. Onyng búl sayasaty óte tabysty boldy. Naqtylap aitar bolsaq: Ching imperiyasynyng qazaq  dalasyna engen әrseri keri shegindi; Qazaq handyghy men Ching imperiyasy arasynda qalypty diplomatiyalyq qarym-qatynas ornady; Ching imperiyasy Qazaq handyghyn moyyndap, Abylay handy han dep tanydy (búghan  imperatory Syanilunnyng 1757 jyly 31 qyrkýekte Abylay hangha joldaghan gramotasynda aitylghan «...Ózing han ekensing patsha handyghyndy bekitti» degen sózin dәlelge keltiruge bolady); qazaq-qytay arasynda ekijaqty sauda-ekonomikalyq baylanys bastaldy.

         Abylay han etnoterritoriya mәselesinde Ching imperiyasyna qarama-qarsy kózqarasta boldy. Ching imperiyasy jongharlar maghan tәueldi bolghandyqtan olardyng baqylauynda bolghan jerler Qytaydyng qúramyna enui kerek – dep sanady. Al Abylay han bolsa, qazaqtyng shyghystaghy atamekeni qazaqtargha qaytuy kerek – degen ústanymda boldy.

Osyghan baylanysty Ching imperiyasy «jerimizge qazaqtar kiymelep kirip ketpeydi deuge bolmaydy» - degen, tipti, Syanilun patsha: «Ile búrynnan jonghar búratanalarynyng kindik jeri bolyp kelgen. Eger onda әsker ústap, tyng iygermesek, jaqyn jerde túrghan qazaqtar men búrattar (qyrghyzdar –N.M.) oraydan paydalanyp onda kelip mal baghatyn bolady, onda biz olardy quyp әuire bolamyz» [10]–degen bolatyn. Sonday-aq ol shekara shonjarlaryna: «Eger Abylay oirattar jerine enip kelip mal baghudy talap etetin bolsa, onda oghan olardyng shekaradan asyp kelulerine bolmaydy - dep aityndar» [11] dep tapsyrma bergen.

Alayda Abylay han Chin imperiyasyna alghash jibergen elshiliginen ózining territoriyalyq talabyn qoyghan bolatyn. Soghan qaytarghan jauabynda Ching patshalyghy ordasy: «... Al sen (Abylaydy menzep otyr – N.M.) talap qoyyp otyrghan Tarbaghataygha kelsek, sen ol jerdi búrynghy bizding ata júrtymyz – mal baghatyn jerimiz edi, ol jerdi patsha meyirimdilikpen jarylqap bizge beruin ótinemin – degen ekensin. Ol ónir endi ghana tynyshtandyryldy. Qazir iyen jatyr. Patsha ol jerdi senderge qiyp bere salushy edi, biraq sender bizge enbek sinirgen joqsyndar. Sondyqtan ol jerdi senderge jarylqap berip jiberu – memleketting jýiesine qayshy keledi [12]-dep jauap qaytardy. Alayda Abylay han onymen toqtamaydy. Ol Ching imperiyasyna jibergen jәne bir elshisinen Ile aimaghyn talap etedi, әriyne diplomatiyalyq sypayy sózben. Soghan oray 1760 jyly 8-mausymda Ching patshalyghynyng Abylay hangha joldaghan hatynda: «Sening elshilerining aituynsha, oirat jeri qazir iyen jatyr eken... Sen jәne de patsha jarylqaghannyng ýstine jarylqay týsip, qazaqtardyng Ilege baryp mal baghuyna ruhsat berse – depsin. Tarbaghatay qatarly jerler ejelden jongharlardyng jayylym jeri, patsha qalyng qolmen ol jerdi tynyshtandyrghan. Sen qazaqtar, búrattar (qyrghyzdar – N.M.) tashkentdikter, әndijandyqtar, badaqshandyqtar barlyqtardyng óz yqylastarynmen ishke (bizge – demekshi – N.M.) qaradyndar. Qazaqtar senderding jerlering úlan-qayyr keng dala. ... Qazir Ile jәne basqa jerlerge ishkeriden әskerler birinen song biri kelip tyng jer iygerip jatyr. Abylay han sen búryn Tarbaghatay qatarly jerlerdi súrap mal baqsaq – dep ótingen edin, patsha oghan da ruhsan bermegen bolatyn. Býgingi talabyng tipti artyq» [13]- dep, Ching imperiyasy qazaqtardyng ejelgi atamekenin ózine qaytaryp beruden bastartady. Osyghan baylanysty Abylay han qazaqtyng shyghystaghy atamekenine oraluyn júmsaq tәsilmen, birtindep jyljyp kóship baryp iyelenu sayasatyn qoldandy. Búl úderisting oidaghyday óristeui ýshin, Abylay han qytaylarmen sauda-ekonomikalyq baylanystardy damytu sayasatyn jýrgizdi.

         Abylay han men Ching imperiyasy arasynda sauda jasau turaly alghashqy kelisim 1757 jyly jasaldy, sonday-aq «eki jaq teng payda kóretin boluy kerek» - degen prinsip qabyldandy.  Sol jyldyng 15 jeltoqsanda patsha Orda kýndeliginde hattalghan mәlimette: «Qazaqtar men Ýrimjide sauda jasaudy Abylaymen kelisilgen, patsha óz jarlyghymen bekitti» [14]- dep jazylghan. Sol kelisimge say Ching patshalyghy ýkimeti Ýrimji qalasynan arnauly týrde qazaqtarmen «Jylqygha jibek aiyrbastaytyn» bazar ashty. 1760 jyly Ileden – qazirgi Qorghastan, 1763 jyly Tarbaghataydan bazar ashty. Sonymen eki el arasyndaghy sauda-sattyq baylanystary damydy. Sauda barys-kelisterining kóbengine baylanysty Úly jýz ben Orta jýzding birqatar ru-taypalary ózderining bayyrghy atmekeni - Ile, Tarbaghatay jәne Altay aimaqtaryna ótip baryp qonystanyp jatty. Búl tústa Abylay hannyng etnoterritoriyany qalpyna keltiru sayasatyn belsendi atqarushylardyng biri Er Jәnibek Berdәuletúly boldy.

         Abylay han 1760 jyldary qazaqtyng Shyghys Ontýstigine endep kirgen qyrghyzdar men qoqandyqtardy yghystyru kýresin jýrgizdi. Osy kýreske Abylay hannyng senimdi sardarlarynyng biri retinde Jәnibek Berdәuletúlynyng qatysqany qazaq auyz әdebiyetinde kóp aitylady. Al Abylay hannyng әskery әreketi turaly qytay jazbalarynda hattalghan naqty derekter kezdesedi. 1766 jyly Qoqan biyleushisi Erdana bek qazaq jerine endep kirip, Abylaydyn  inisi Eskenirdi tórt balasymen birge óltirip, әielin alyp qashyp ketedi. Abylay han ózi qol bastap shyghyp Erdana bekpen soghysyp, onyng kóp әskerin qyrady, Erdana bek jenilip, sheginip qashyp Pishpek qalasyna baryp tyghylady, Abylay han ol qalany tas-talqanyn shygharyp kýiretpek bolyp, Ching patshalyghynan zenbirik súratady. Osyghan oray Ching patshalyghynyng Abylay hangha joldaghan jauap hatynda: «Qazaq jәne oqandyqtardyng barlyghy mening paqyrym. Bireuine bolysyp endi bireuin qyrghyndaugha bolmaydy. Patsha әlemning iyesi, barlyq baghynyshty bolghan elderdi birdey kóredi, qay-qaysyna da janbaspaydy» [15] degen uәj aityp, Abylay hangha zenbirek beruden bastartady. Múnday aita ketetin jәi: Qytay patshalyqtary ózderimen baylanys ornatqan, diplomatiyalyq qatynas jasaghan elderding barlyghyn ózine tәueldi bolghandar dep sanaytyn. Sondyqtar olar qazaqtar men qoqandyqtardy «paqyrym» jәne «baghynyshty» bolghandar dep jazyp otyr. Al Abylay hannyng qoqandyqtardy jene otyryp, qytaydan zenbireu súratudaghy maqsaty – ózining әskery qaru-jaraghyn janartyp, memleket quatyn arttyru edi. Múny jaqsy týsingendikten Ching patshalyghy Abylay hannyng talabyn jyly sózben keri qaqty. Alayda Abylay han jәne onyng Jәnibek siyaqty batyrlary Qordaydan asyrghan qyzghyzdar men qoqandyqtar Abylay han ómirden ótkenshe qaytyp ayaq basa almady da, qazaqatardyng Shyghys-Ontýstik etnoterritoriyasy qayta qalpyna kelip, túraqtap qaldy.

         Jogharydaghy payymdaulardan, Er Jәnibek Berdәuletúynyng qoghamdyq is-qimyldarynyng jalpy Qazaq handyghynyng qoghamdyq sayasy basty mindetterimen tyghyz baylanysty bolghanyn anyq angharugha bolady. Atap aitqanda, ol 1731-1745 jyldary jonghar shapqynshylarynyng halqymyzdyng ómir sýruine tóndirgen qauipin qaytaru sipatyndaghy soghystargha belsendi qatysqan sardar mindetin atqardy; 1745-1755 jyldary Abylaydyng jogharlardy óz-ózimen әlsiretu, qazaq jerinen yghystyryp shygharu shayqasyna qatysyp, eldi shyghystaghy atajúrtqa qayta qonystandyruda kóshbasshylyq ról atqardy; 1755-1758 jyldary qazaq-qytay arasynda oryn alghan әskery jәne diplomatiyalyq kýreste ol Abylay hannyng senimdi serigi retinde memlekttilikti quattady; 1760 – 70 - jyldary ol Jetsudan qyrghyzdardy yghystyru, qoqandyqtargha soqqy beru sýresterine belsendi qasytyp eline eleuli enbek sinirdi, ghúmyrynyng songhy jyldary ol elding shyghys shebin qorghaugha aqtyq demine deyin kýres jýrgizdi.

         Demek, Jәnibek Berdәuletúlynyng býkil ghúmyry - Qazaq handyghynyng tәuelsizdigin saqtau, syrtyq agressiyany qaytaru, etnoterritoriyany qalpyna keltiru, el tútstyghyn nyghaytu ýshin kýrespen ótti. Sondyqtan ol halqymyzdyng últtyq batyrlarynyng biri bolyp sanalady. Sonday-aq ol últtymyzdyng mәngilik qúndylyqtary ýshin, týbirli mýddesi ýshin kýres jýrgizuding ýlgisin kórsetken tarihy túlgha bolyp tabylady.

Paydalanghan әdebiyetter:

1.Zimanov S. Idrisov K. Obshestvenno-politicheskie vzglyady Muhamedjana Seralina. - Almaty: Nauka, 1989. - 165 s.

            2. Nesipbek Aytúly. Er Jәnibek nege eskerusiz //Er Jәnibek.- Almaty. «Er Jәnibek halyqaralyq qoghamdyq qory». – 2008. – 64 b.; Ahet Toqtabay.Er Jәnibek Berdәuletúly //El úrany-Er Jәnibek. –Almaty: «Er Jәnibek halyqaralyq qoghamdyq qory». – 34 b.

3. Kazahskogo- russkie otnosheniya v HVI-HVII vekah (Sborniyk-dokumentov y materialov). –Alma-ata. -1961. № 65, S. 127-128; Zarqyn Tayshybay. Abylay han (ómiri men qyzmetine qatysty qújattar men matialdar). –Astana: Astana baspasy. -2005. 77 - b.

4. Nyghymet Mynjani. Qazaq jyraularynyng jyrlary. – Ýrimji (QHR): Shynjang halyq baspasy. -1987. -160-161- b.

5. Mәshhúr Jýsip Kópeyúly. Abylay han. –Almaty: Ayqap. -1992. - 23 - b.

6. Fu Hyn. Jonghardy tynyshtandyrudyng jalpy jobasy(Qoljazbas).-1777, 9 t., 29- b.

7. Ching (Siyn) patshalyghy Gaozun patshanyng orda esteligi (qoljazba). -481 tom (buma). -  7-8 - b.

8. Búl da sonda, 512 t., 22-23 - b.

9. Búl da sonda. 508 t., 4- b.

10. Ching (Siyn) Gaozun patshanyng orda esteligi (qoljazba boyynsha). 606 t., 17-18 bb.

11. Búlda sonda. 548 t., 9-10 bb.

12. Búl da sonda.

13. Búl da sonda. 543 t., 17 b.

14. Ching (Siyn) Gaozun patshanyng orda esteligi (qoljazba boyynsha). -550 t., 10 b.

 15. Búl da sonda. 793 t., 20 b.

Nәbijan Múqamethanúly 

әl-Faraby atndaghy QazÚU professory,

tarih ghylymdarynyng doktory

Abai.kz