Surette: manasshy Jýsip Mamay. Foto azattyq.org saytynan alyndy.

Auqymy ataqty Iliadadan on tórt ese ýlken alyp Manas dastanyn týgel jatqa aitatyn әigili manasshy Jýsip Mamay toqsan alty jasqa qaraghan shaghynda dýniyeden ozdy. Imany joldas, jatqan jeri jayly bolsyn!

Shyn mәninde qúbylys bolyp sanalatyn, tandy tangha úryp on segiz tomdy qúraytyn bes jýz myng joldy jatqa aitatyn búl kisi qazaqtyng da biraz dastandaryn hatqa týsirip, kóptegen foliklorlyq múralaryn býginge jetkizgen edi.

Tómende manasshy, jyrshy  Jýsip Mamay turaly Shayahmet Qaliyúlynyng 2013 jyly abai.kz te jaryq kórgen maqalasyn qaytara jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

1990 jyldyn  qyrkýiek  aiynyn  bas  sheninde,  qasymda  ózimmen  birge  Ile pedogogikalyq  institutynyn  matematika  fakuliteti  algebra  kafedrasynda  birge  júmys  isteytin  Munira  múghalima  bar,  ekeumiz  Ontýstik  Qytay  Sy  Shuan  ólkesinin  ortalyghy  Shyng Du  qalasyndaghy  Sy Shuan  uniyversiytetinin  matematika fakulitetine bir jyldyq bilim tolyqtyrugha jol tartqan bolatynbyz.  Jolshybay Ýrimji qalasyna baryp, ary qaray poyyzben jýru ýshin biylet aldyq ta, biyletting merzimine qaray, qalada bir kýn ayaldap qaldyq. Munira múghalima ózining dosynyng ýiine ketti. Men  Ardashiau degen jerde túratyn Qadyr atty tuysqan aghamnyng ýiinde qaldym. Sol  aragha  óte  jaqyn  jerde  “Shinhua” degen kitap  dýkeni  bolushy  edi. Ótken ghasyrdyng 80-jyldary Shynjang uniyversiytetinde oqyp jýrgen kezimde әr jeksenbi sayyn osy kitap dýkeninin aralap, qanday jana kitaptardyng jaryq kórgenin qalt jibermey kórip, óte qajettilerin satyp alyp jýretinmin. Sol bayaghy tanys dýkende taghy da qanday janalyqtardyng barlyghyn bilgim kelip: «Bos jatqansha baryp qaytayyn»,-dep, at basyn solay qaray búrgham. Biraz kitaptardy shola kelip búryn-sondy kórip, estimegen «Jeti qaghan» degen qalyng kitapty kózim shaldy. Qyzyghuym artyp, qimylym tezdep, ýshbu kitapty qolyma alyp, azdap paraqtap, sholyp kórsem: qazaqtyng erte zamandaghy biz tolyq bile bermegen, estimegen batyrlaryn, tarihiy  uaqighalaryn  bayandaytyn, jyrmen bayandalghan  kitap ekenin bildim. Sonda alghysózine biraz nazar audaryp toqtalghan em, qazir esimde qaluynsha: «Búl eposty mening agham(ne әkem) Balbay GoMinDang týrmesinde bir qazaq oqymystysymen birge jatqan kezinde sol qazaqtan jattap alghan eken. Mening bala kezimde sol kisi: «Bauyrym, «Manas» eposy ózinning dýniyen, ol eshqayda qashpaydy, sen myqty bolam desen, әueli ózgenikin, myna qazaqtyng «Jeti qaghan» degen eposyn ýirengin»,- dep aldymen osy eposty jadyma jattatqan bolatyn, «al mynau birinshi qaghandy bayandaytyn kitap. Alla jazsa, qalghan alty qaghandy da jyrlap beremin qazaq aghayyndargha. Aty-jónim Jýsip Mamay, últym qyrghyz» degendey edi. Men ol kitapty Ishki Qytaygha ala ketudi jýk kórip, «qaytqan  saparymda  alamyn  ghoy»  dep, óz  ornyna qayta qoyyp  ketip  edim. Keyinnen mamandyghym boyynsha júmyspen ainalysyp kettim de, sol boyy ol kitapty kýni býginge deyin kórmedim...

      Biraz jyldan beri әdebiyetke oiym auyp, tarihy kitaptardy kóptep oqugha yntam arta bastady.Ýstimizdegi jyldan beri sol «Jeti qaghan» oiyma orala bergen song osyndaghy úzynqúlaqtan qalghan «Alty qaghandy» jyrlaghan kitap qashan jaryq kórgenin quzau salyp súrastyrghanymda, qyzyghy, eshkim de onyng bar-joghyn anyq bilmeytin bolyp shyqty. Sóitip jýrgende jolym týsip, nauryz  aiynda  Qytaydyng Qúlja qalasyna emdeluge bargham. Ondaghy aghayyn-tuys, joldas-joralarmen aralasa jýrip, qazaqtyng kitapqúmar jigitterine osy kitap jayly maghlúmat tauyp beruin ótinip edim, ókinishtisi, onda da kóbi bilmeytin bolyp shyqty. Tek Nәbijan Ormanúly degen filosofiya ghylymymen kóp ainalysqan, әkimshilik salasynda úzaq jyl qyzmet atqarghan últjandy aghamyz ghana  ary shauyp, beri shauyp,  Ýrimjidegi qazaqtyng beldi-beldi degen azamattaryna qayta-qayta qonyrau shalyp, habarlasyp,  sondaghy jetken nәtiyjesi: «Biz izdestirip, keyin habaryn bereyik»,- degenge sayypty. Conymen qoyshy, «Oy, Alla, osynday últtyq  baylyqty  eshkimnin  bilmegeni, eshkimnin  izdemegeni  qalay?»- dep  oiym  on saqqa  jýgirip  dal  bolyp  jýrgenimde,  «Joly  bolar  jigittin,  jengesi  shyghardyn» sәti keldi.  Birde Bayshyghan dosym ekeumiz Ýrimjidegi Shynjan  medisina uniyversiytetinen qaytarda avtobustyng artyn ala otyrghanbyz, jol-jónekey   mingen tórt qyz qasymyzgha tayap kelip, otyratyn oryn bolmaghan son, ortada tik túrdy. Bayqasam, qazaqsha sóilesip keledi eken, ózimning bireudi kórsem jatyrqamay sóilep ketetin әdetim bar, sol әdetime salyp:                                      

   - Qyzdar, studentsizder me?-dep súradym..

   - IYә, aghay, studentpiz,-dedi. Ary qaray sózimdi sabaqtap: «Jә, qay jaqtan bolasyzdar?» –dedim. Ekeui:

  - Biz Altaydanmyz,- degende qalghan ekeui jarysa: 

  - Biz Qyzylsudan kelgenbiz,- dedi.

  - O, onda sender qyrghyz boldyndar ghoy?

  - IYә, aghay , biz qyrghyz qyzdarymyz!

  - Qazaqshany qaydan ýirenip alghansyzdar?-dedim әzildep.

  - E, qazaq-qyrghyz bir tughan halyq deydi ghoy, osy Ýrimjige oqugha kelgeli sabaqtas qazaqtyng qyz-jigitterimen kýnde birge jýrip, qalay ýirenip ketkenimizdi ózimiz de angharmay qalyppyz. Bizdi Ýrimjide kórgen basqa últ ókilderi eshqashan qyrghyz demeydi, qazaq dep esepteydi, -dedi.

  - Jaraysyndar, qaryndastar, onda sender Jýsip Mamay degen qyrghyzdyng ataqty manasshysyn bilesinder me?-dedim.

  - Nege bilmeymiz, ol kisi bizding auyldyng adamy. Qazirde sol Aqshiyde túrady,- demesi bar ma!

  - Oibay-au, qyzdar-au,  ol  kisi  shynymen tiri  me  ózi?- dedim. Quanyshtan dausym jarqyn shyqty. Bir jaghynan ol kisining tiri jýrgenine sәl seninkiremey túrmyn.

  - IYә, tiri, biraq, óte qartayyp ketti.

  - Sonda neshe jastar shamasynda?-dedim degbirsizdenip.

  - Biz de anyq jasyn bilmeymiz, ýlkenderding әngimesine qaraghanda toqsannyng juan  ishinde boluy kerek, -degende, shydamym tausylyp :

   - Aynalayyndar-au, sol kisimen qalay tildesuge bolar eken?-dedim taghatsyzdanyp. Sonda eki qyzdyng biri:

   - Qazir, agha, biz bir sabaqtasymyzdan súrayyq. Jýsip Mamaydyng bir qyzy osy Ýrimjide qyzmet isteydi, búiyrsa sol kisining telefon nómirin tabamyz,  -dedi. Quanyshym  qoynyma  syimay, jerden  altyn  tapqanday  bop, eki qyzgha alma-kezek qarap biraz otyrdym. Aytqandarynday tanystaryna telefon shalyp,  anadan-mynadan súrastyryp:

   - Aghay, jazynyz, mynau Jýsip Mamaydyng qyzy Baqytgýldyng telefon nómiri...-dep bir nómirdi tәptishtep túryp aityp berdi. Men de eki qyzgha zor rahmetimdi aityp  ýlgerdim. Ekeui:

   - Sau bolynyz, bizding týsetin jerimiz tayap qaldy, -dep, asygha avtobustan týsip ketti.

     Men Qúljadan Ýrimjige ary qaray em jalghastyrugha kelgen bolatynmyn. Keshkisin dosymnyn  ýiinde otyryp әlgi nómirge qol telefonymdy jalghadym. Arghy jaqtan “uәi!” degen synghyrlaghan biyazy da  júmsaq әiel dauysy estildi:

   - Sәlemetsiz be, kesh jaryq, qaryndas?

   - Sәlem, búl kim eken, tanymadyq qoy?-dep qazaqsha-qyrghyzsha aralas amandasa ketti.

- IYә, qaryndas, tanymaytyn jóniniz bar. Sizdi mazalap túrghan búryn- sondy sizge kezdespegen alystan kelgen jolaushy aghanyz. Siz  Jýsip  Mamaydyn  qyzy bolasyz ghoy? Solay ma?

- IYә, solay.

- Onda jaqsy boldy. Qazaqsha sózdi týsinesiz be? Joq, qytaysha ne úighyrsha sóileuim kerek pe?

- Qazaqsha sóiley beriniz. Týsinbegen jerim bolsa súrarmyn. Negizi týsinuim kerek. Biz aralasatyn  qazaq dostarymyz kóp qoy, -dedi.

- Jә, onda sharuam bylay: Sizding әkeniz Jýsip Mamay sonau toqsanynshy jyldary qazaqtyng әli esh jerde  mәlim bolmaghan «Jeti qaghan» degen eposynyn  birinshi qaghandyghyn jyrlaghan bolatyn. Qalghan alty qaghandyqty «Qúday qalasa keyin jyrlaymyn» degen eken. Mening biluimshe, sol kýii qalyp qalghan kórinedi, osy turaly anyghyn bileyin dep edim, -dedim.

- IYә, aghasy, әkem «Birinshi qaghan» dep jazghan qoljazbasyn osy Ýrimjide bir qazaq kisi «men baspadan shygharyp berem» dep alyp, bir jyl ótkende, ol kisi qaytys bolyp ketip, súrastyryp jýrip sol kisining ýiinen qol jazbany zorgha tauyp alghanbyz. Keyin basqa bir qazaq kisi qolyna alyp, әreng baspadan shygharghan bolatyn. Odan keyin qazaqtardyng da qalghan qaghandyqtardy jyrlatyp alugha qúlyqtary bolmady. Sol boyynsha atam da ishtey renjigendey bolyp birjola qalyp qoydy,-dep, sózin ary qaray jalghay bergende,  shydamym tausylyp:

 - Qalqam-au, men sizding әkenizden kýlli qazaq atynan keshirim súraugha barmyn. Mýmkin әkenizding jazyp qoyghan qoljazbasy bar shyghar, әkenizben sóilesip kórsek qaytedi? -dedim.

- Aghasy, birinshiden, atam Ýrimjiden  sheshem qaytys bolghan song ózimizding auylgha qaytyp ketken. Qazir Qyzylsudyng Aqshy audanynda túrady. Ekinshiden, jasy da ýlkeyip ketti, biyl toqsan jetige keldi. Ýshinshiden, qan qysymy joghary, qúlaghy da shaban estiydi, sol sebepti siz sóilese almaysyz ghoy, -dedi.

- Óte ókinishti, onda sizge ótinish, әkenizben baylanysqa shyghyp: «Sizdi Qazaq memleketinen bir qazaq azamaty izdep kelipti, búiymtayy: «Jeti qaghannyn» jalghasyn tyndap, bilgisi keledi nemese jazyp qoyghan qoljazbasy bolsa, sony berse, kýlli qazaq halqy atynan zor rahmet aityp, syilyghyn da  úsynbaq»,-dep sәlemimizdi jetkizseniz.

- Áttegen-ay! Erterek qamdansanyzdar jaqsy bolghanday eken, degenmen, men búiyrsa býgin keshte, aghalarym júmystan ýige kelgende, telefon shalyp әkemmen sóilestirip kóreyin, amanatynyzdy jetkizemin, erteng týste sizge   habarlasyp,  anyghyn aityp bereyin, jaray ma?, -dedi

- Jaraydy, qaryndas, onda sizden jaqsy habar kýtemin. Siz mening jan aiqayymdy týsinip túrghan bolarsyz. Alda-jalda... bolyp ketse, aqsaqalmen birge bir halyqtyng tauday altyngha bergisiz dayyn tarihy  óshkeli túr. Alla búiyrtsa, qazaq tarihynan sýbeli oryn alghaly otyrghan aqsaqalgha quat tileymin. Sau bolynyz!-dep, telefondy sóndirdim. Ishtey kimge nazalanatynymdy, kimge ókpeleytinimdi bilmey tereng oidyng tegeurindi tergeuinde «qalayda bir jaqsy habar bolsa iygi»,- dep, ertengi týsti taghatsyzdana  kýttim.

Týs te boldy-au, әiteuir! Biraq telefon tym-tyrys, ary-beri typyrshyp, tynyshsyzdanyp óz-ózim әurege týstim. Biraz kýttim. Telefon shalugha әdepsizdik bolar dep oilap, qonyrau shalugha batylym barmady. Ábden týs aua  Baqytgýl habarlasugha shyqty, quanyshym qoynyma syimay:

- IYә, qaryndas, jaqsy janalyghyng bar shyghar? Ayta beriniz, qúlaghym sizde, -dep ólip-óship baramyn.

- Jaqsy, ózinizding jaghdayynyz qalay? -dep cózin qysqa qayyrdy da.-Kónil-kýiinizdi týsirsem keshiriniz, arnayy súraghan song shyndyghyn aitpasam bolmaydy. Men aghalarym arqyly әbden sóilestim, әkem: «Men qoljazba jazghanym joq, kezinde eshkim qozghamady, qazir jasym ýlkeyip kóp nәrse esimde qalmady, qazir qazaqsha týgil qyrghyzsha yrlardy da jyrlay almaymyn. Ol azamatqa halqynyng joghyn joqtaghany ýshin rizamyn, menen rahmet aityndar»,-depti. Sondyqtan sizge kómektese almaghanyma ókinishtimin. Atamnyng jastau kezinde qazaq aghayyndar týgili qyrghyz tughandar da tolyq eskermey, qyrghyzdyng da talay yrlary jazylmay qaldy. «Qolda barda altynnyng qadiri joq» degen osy. Endi siz «Jeti qaghan» eposyn jerden qazyp izdeuinizge tura keledi. Ashy da bolsa shyny osy. Renjimeniz, -dedi.

Tәtti armanymnyng talqany shyghyp, ýkili ýmitim ýzilip, del-sal kýide sileyip túrdym da qaldym.

  -Qúday-au,- deymin sonda, -Shyghys Týrkistandaghy kýlli qazaqqa jaqsy basshy, halqyna janashyr atpal azamat, abyroy-ataghy elding ishi-syrtyna birdey asqaqtaghan ardager aghamyz Jәnәbildi jasy ýlkeyip kóp iske aralasudan qalghan-au shamasy desek, kýni býginge deyin at ýstinen týspey abroy-ataghy aspandap, sondaghy qazaqtyng eng jogharghy biylik minberinde otyrghan Asqat Kerimbay aghamyz, jastayynan jaryq júldyzday biylik salasynda jarqyrap shyqqan elge tanymal, júrtqa jaghymdy, bilimdi de, bilikti basshy Núrlan Ábilmәjin bauyrymyz, iske sheber, oigha shýlen, bar isin bappen atqaryp, el kózine eresen týsken, aqylyna kórki say kóregen basshylardyng biri Qyzayjan aghamyz, minezi jaydary, bilim biligi joghary, isine shógel, halqyna jaqyn ónersýigish, ónegeli ismer aghamyz Tilebaldylar ne bitirgen?  Endi ne istemek kerek?

Biraz jyldardan beri memleketimiz «Mәdeny múra» baghdarlamasyn qolgha alyp, biraz tyndyrymdy júmystardy atqaryp jatqany belgili. Joghalghanymyz tabylyp, barymyzdy bayandy etip, bolashaq úrpaqqa ónegeli ýlgi, ónimdi syy tartyp jatsa nege quanbasqa? Meninshe,  endigi isteytin sharua osy: «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda Ghylym men bilim jәne Mәdeniyet ministrlikteri jaghynan jedel arnayy bir-eki adam shygharyp, olardy shúghyl týrde  tanymaly manasshy Jýsip Mamay aqsaqalgha attandyru kerek. Tiri kóz shejireshiden, eng bolmaghanda, halyq qazynasy «Jeti qaghan» turaly, mýmkin bolsa esinde bar tamtyghyn, mýmkin bolmaghan jaghdayda jyrdyng bayany turaly bolsa da súhbat alyp, beynebayan týsirip, eleuli  estelik qaldyryp, Altyn qorgha altyn múra retinde saqtauymyz kerek dep oilaymyn. Siz ne deysiz?

Abai.kz