Biyl Kenjetileu Dolanbekúlynyng tughanyna – 110 jyl. Osyghan oray biz onyng ómirderekterin, eline sinirgen enbegin halyqqa jetkizudi jón kórdik.
Kenjetileu Dolanbekúly 1904 jyly Shynghystau tauynyng bókterinde dýniyege kelgen. 1925 jyly eresekter mektebinde hat tanyp, keyinnen Semeydegi partiya-kenes qyzmetkerlerin dayarlaytyn kurstan bilim alghan. Abay audanynyng irgetasyn qalaushylardyng biri bolyp, elde sauatsyzdyqty jong ýshin kýresip, oqytushylyq qyzmet te atqarghan. Atap aitqanda, K.Dolanbekúly Mashan auyldyq kenesining hatshysy, múghalim, audandyq oqu bólimining inspektory, songhy jyldary audandyq zat dayyndau mekemesinde qyzmet etti.

Shәkerim qajymen kezdesu ýshin Shaqpaqtaghy sayatqoragha birneshe ret barypty

Ol sózge sheshen, bilikti el aghasy boldy. Ózining ómir tәjiriybesimen, qariyalardan estip-kórgen ýlgisimen eldi yntymaqqa, berekege, enbekke júmyldyryp, halqyna syily qariya bolghan. Kenjetileu Dolanbekúly 1929-1930 jyldary Shәkerim qajymen kezdesuge Baqanas-Shaqpaqtaghy sayatqoragha birneshe ret barghan eken.
«Abay múrajayynyng habarshysy» ghylymiy-tanymdyq jurnalynyng 2010 jylghy №1 (01) sanyndaghy «Shәkerim – aqyldy, oishyl, filosof» degen maqalada: «1926 jyly jeltoqsan aiynda Semeyding guberniyalyq sovpartkomynda oqyp jýrip, Júbayhan Mendibaev ekeuimiz Shәkerimge hat jazdyq. Kishilik jýzben sәlem bere, eptegen súraqtar qoydyq. Sonda bizge qaytarghan jauaby mynau» - deydi 1931 jyldan SOKP mýshesi, qazir Qarauyl auylynda túratyn Kenjeken.
«Keleshekting jastary, raqmet jazghan hattaryna, sender mynany úghyndar! Úly orys halqynyng mәdeniyetine kóshinder. Orys halqynda mynaday adamdar bolghan: Yu.Lermontov, L.Tolstoy, A.Pushkiyn. Osylardyng jazghan enbekterin oqyp, ghylymmen shúghyldanyndar. Sonda sender dýnie tanisyndar. Ózderinning qataryndaghy jastardy da osyghan beyimdep, tarta bilinder. Keleshekting kiltin ústaytyn jastar sender bolasyndar. Mening әzirshe beretin aqylym osy.
Búl K.Dolanbekúlyna ghana aitylghan sóz emes. Shәkerimning kópshilikke, ertengi jastargha aitqany talassyz. Shәkerim óz enbekterin tek qana elining ómirine sýiene otyryp jazghan» delingen.
Qajynyng balasy Ziyat pen Berleshting Qytay asyp ketui ýshin astaryndaghy attaryn (Myrzalymen birge) berip, qorjyngha azyqtaryn salyp, astyrtyn shygharyp salghan da Kenjetileu eken.
Kenjetileuding medisina salasynyng bilgiri, úzaq jyldar osy salada enbek etip, zeynetkerlikke shyqqan úly Aydar bylay dep tebirenedi: «1930-1932 jyldary әkem jetim balalar ýiinde diyrektor bolyp qyzmet istep jýrgende, qazaq jerine asharshylyq keldi. Asharshylyq jyldary jasy 30-gha da tolmaghan әkem halyq qyrylyp, onyng ýstine ashtyqtan ólip jatqan balalardy óz kózimen kórip, jantýrshigerlik jaghdayda Almatygha, Ortalyq Komiytetke, Goloshekinge hat jazyp: «Sening qolyng qoyylghan partiyada men bolmaymyn» dep partbiyletin hatqa salyp jiberipti. Hat sol uaqytta Ortalyq Komiytette istep jýrgen Músatay Aqynjanovtyng (әkemning jaqyn tuysy) qolyna týsedi. Ol jeke otyryp, hatty oqyp, shoshyp ketedi de, ony tyghyp qoyady. Kóp úzamay Goloshekin ketip, әkemning baghyna qaray Mirzoyan keledi. Artynan Mirzoyannyng qoly qoyylghan partibiyletti alady.
1937-1938 jyldary әkeme «halyq jauy» degen jala jabylyp, 58 bappen Semey týrmesine qamalady. Ol týrmede Abaydyng balasy Túraghúlmen birge jatqan kórinedi. Al sheshem týrmege astyrtyn hat jiberip, tamaq aparyp, qalagha jii baratyn. Almatygha, Ortalyq Komiytetke týrmeden astyrtyn shyqqan hatty poshta arqyly salyp jiberip otyrady. Dәm-túzy tausylmaghan ghoy, әkem týrmeden bosap, tek 1957 jyly aqtalyp shyqty.
Bizding ýige auyl qariyalary jinalyp, әngime-dýken qúratyn. Olardyng ishinde Arqash ata (Kәkitay tegi), Berlesh aqsaqal (Tәnirberdining nemeresi), Ermúsa jezdemiz (shejireshi) bolatyn. Keyinnen olargha Shәkerimning balasy Ahat qosyldy.
Ákem osynday shytyrmandarda onasha bolularyn qalaytyn. Ángime arqauy Alash azamattary jәne Shәkerim qajynyng enbekteri men qoljazbalary turaly bolghan eken.
Ahat aqsaqal әkesining sýiegin 1962 jyly kýz aiynda Baqanastaghy qúrqúdyqtan arnayy chemodangha salyp, jalghyz ózi alyp keledi. Kelgen týni Arqash aqsaqaldyng ýiinde әkem Kenjetileu bastaghan sanauly aqsaqaldar Shәkerimning janazasyn shygharyp, Jiydebaygha aparyp, jerlep qaytqan.
Keyinnen oilaymyn, ýlkenderding búl astyrtyn jýristeri, qúpiya әngimeleri, is-әreketteri sol kezdegi zamangha qaray bolghan eken ghoy. Ákelerimizding oilary tek artymyzdan kele jatqan jastargha ziyanymyz, keselimiz tiymesin degeni ghoy. Óitkeni, ol kezde Shәkerim qajynyng atyn ataudyng ózi ýrey tudyratyn. Osy jәittardyng mәnin keyin әkem 1968 jyly ómirden ozghanda ghana týsinippin».

Múhtar Áuezov Kenjetileuding at-arbasymen el aralaydy eken

Aydar Kenjetileuúlynyng aitqandary onyng әkesining Shәkerim qajymen, onyng úly Ahatpen tyghyz baylanysta bolghanyn dәleldeydi.
Múhtar Áuezov ózining dýniyeni dýr silkindirgen «Abay joly» romanyn jazu qamymen Abay elin, tughan jerin aralaghanda eldegi shejireli aqsaqaldardan kóp mәlimet jinap, әsirese, Kenjetileu Dolanbekúlynyng at-arbasymen eldi jii aralaytyn.
Búl turaly shejireli qart Beken Isabaev «Úlylar mekeni» kitabynda bylay deydi: «Múhtar Áuezov, Qayym Múhamethanov jәne Kenjetileu Dolanbekúly, bәrimiz Tyshqannyng Qarasuyna keldik. Múqang bizderge attardy túsap jiberudi tapsyryp, ózi sheshine bastady. Biz attardy túsap jibergenshe, sheshinip sugha týsti de ketti. Biz de sugha týstik. Múqang sudan búryn shyghyp, jerden birdeneler alyp jýrdi. Sudan shyghyp kiyinsek Múqang týsi jylyp, kónildi kezindegidey kózinen núr tógilip, tas ýstinde otyr eken. Biz tezdetip kiyinip, qasyna kelgenimizde: «Sender sugha qaymaq jalata bilesinder me?» - dep kishkene júqa qalaqtastar berdi. Managhy qalaqtastardy sol ýshin jinaghan eken. Múqan: «Bala kezimizde Bóriliden osy qara sugha, siyr syqpaghyna týsip, jayau kep, sholushy edik» - dep kýlimsiredi. Múqang jadyraghan sayyn Kenjetileu de, Qayym da kónildenip, sol kónilmen sugha tas jalatty».
Múhtar Áuezov «Abay joly» romany jaryqqa shyqqannan keyin Abay elining biraz aqsaqaldaryn qonaqqa shaqyrady. Olardyng arasynda Kenjetileu de bolady. Biraq, ol kisi sol kezde bara almay, keyinnen barady. Barsa Múhtar Áuezov issaparmen Mәskeuge ketip qalypty. Ýide júbayy Valentina Nikolaevna jaqsy qarsy alypty. Mol dastarqan jasap, qazaqsha et tartypty. Búghan Kenjetileu riza bolyp, elge kelgende birtalaygha deyin aityp jýripti.
Kenjetileu Dolanbekúly qazaqtyng batyr úly Bauyrjan Momyshúlymen de tyghyz qarym-qatynasta bolghan. Oghan dәlel – Abay elinde otyryp, Bauyrjanmen hat jazysyp, qonaqqa shaqyrghandyghy. Biraq, ol kezde Bauyrjan Momyshúly kele almaytyndyghyn jәne rizashylyghyn bildirip, arabsha hat joldaghan eken. Audarmasy tómendegidey:
«Ardaqty aqsaqal!
Hatynyzdy aldym. Men ýide bolmaghan song keshigip jauap bergenime keshirim súraymyn. Sәti týsse, túz-dәm búiyrtsa, sizderding auylgha baryp qaytsam degen oiymda. Sizding el mening qayyn júrtym bolady. Men Bekbaydyng kýieubalasy bolamyn. Sәlemmen: Bauyrjan Momyshúly. 8 mausym, 1968 jyl».

Biraq, sol jyly Kenjetileu qaytys bolady.
Abaydyng 125 jyldyghynda Bauyrjan Momyshúly Abay eline kelgende Kenjetileuding ýiine baryp, balasyna, tughan-tuysqandaryna kónil aitady. Kenjetileuding balasy Aydardyng dastarqanynan dәm tatady. Áke armanyn balasy Aydar jýzege asyryp, batyrdy qonaq etip, syi-qúrmet kórsetedi.
Kenjetileu Dolanbekúlynyng taghy bir erligi: qatty nauqastanyp, obyr auruymen auyryp jýrgende Abay audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy K.Núrbaevqv baryp, ózining tiri kezinde partbiyletin ótkizbek bolady.
Biraq, bilgir basshy, halyq qamqorshysy K.Núrbaev partbiyletti qabyldamay, Kenjetileuding әli de jazylatynyn, partiya mýshesi retinde halyqqa, eline enbek etetinin týsindirip, shygharyp salady.
Otany, eli, jeri dese barlyq qiyndyqtargha tózip, qajet bolghanda óz ómirin de qaterge tiguge dayyn ekendikterin kórsetip, dәleldey biletin Kenjetileu Dolanbekúly syndy aqsaqaldarymyzdyng jarqyn isteri jas úrpaqqa tәlim-tәrbiye, ýlgi-ónege bola bermek.

Malghajdar Jýnisjanov,
Semey tarihiy-ólketanu múrajayy
Qarauyl filialynyng mengerushisi
Abay audany.

Derekkóz:  "Didar" gazeti