Osydan  20 jyl búryn 

1996 jylghy sәuirding ekinshi janasy.

Qazaqstan Respublikasy Preziydentining «Últy qazaq azamattardyng tegi men әkesining atyn jazugha baylanysty mәselelerdi sheshu turaly» Jarlyghynda:

«1. Últy qazaq azamattardyng tegi men әkesining atynyng jazyluyn qazaq tiline tәn emes affiksti alyp tastay otyryp, ózgertuge haqyly, alayda tegi men әkesining atyna týbirlik negizi saqtalugha tiyis. Búl rette әkesining atyn jazghan kezde azamattyng jynysyna qaray «úly» nemese «qyzy» sózderi qosylyp birge jazylady», – dep kórsetken.

Osydan 40 jyl búryn 

1970 jyldar ortasy. Almatyda qazaq mektepter týgeldey jabylyp, auylda túratyn ata-analar balalaryna arnalghan jalghyz №12 qazaq mektep-internaty ghana qalghan. Onyng ózi jabylugha shaq. Sebebi, qazaq tilining bolashaghy joq degen jeleumen búl mektepke de bala sany tolmay jatqan.

Mektepti japqyzbau ýshin qazaq ata-analargha balasyn qazaq mektepke beruge ýgittep jaz boyy ýi-ýidi jayau aralap, esik qaghyp, qol jinaumen әbden qaljyraghan Shona aqsaqal (qazirde Almatydaghy osy mektepke jazushy, satirik Shona Smahanúlynyng aty berilgen) ortalyq parkte Bauyrjan Momyshúlyna kezdeysoq jolyghyp qalypty:

- Assalaumaghaleykum Bauke!

- Uaghaleykumassalam! O,Qazaqtyng Úly adamy ekensing ghoy. Kel beri!

Baukeng «Úly» degen sózge salmaq sala aitypty. Shona týsinbey sasqalaqtap qalady. Baukeng oghan: - IYә, býgin Qazaqstanda ekeuimiz ghana Úly adamdarmyz. Men Momyshúly, sen Smahanúly. Basqalardyng bәri «ovtar» men «evter»-degen eken.

Osydan 70 jyl búryn

1941 jyldyng ayaghy, 1942 jyldyng basy. Dýnie jýzilik II qandy maydan sharyqtau shegine jetti. Gitler Mәskeudi jaulap alugha jalghyz-aq qadam qalyp. Stalinge «baytal týgil bas qayghy» bolyp túrghan shaq.

Qazaqstanda Orta Aziya halyqtarynan jasaqtalghan 316 atqyshtar diviziyasy (keyinnen ataqty 8 gvardiya) baqayshyghyna deyin qarulanghan fashisterding qandy shengelin bolat jýrek, shoyyn keude, jalang qolmen toytardy. Mәskeudi jaugha bermey, qorghap qaldy.

Soghystaghy naghyz batyrlardyng asqan erligi men ataq-abyroylaryn bәz bireulerding kezdeysoq iyemdenui, orys shovinisterining barmaq basty, kóz qysty pendeshiligi órship túrghan kez. Olar ýshin soghystaghy әr bir erlikting ar jaghynda tek qana orys familiyasy túruy kerek bolatyn. Osynau asa tarihi, arpalysqa toly kezende «Mәskeudi kim qorghady? Búl maydannyng bas alanynda oinaghan has batyr kim?» - degen saualgha Kremliding ózi әbirju ýstinde «Bauyrjan Momyshúly»-dep aqiqatty eriksiz moyyndaugha mәjbýr boldy. Óitkeni dәl sol syn saghatta Onymen qatar qoyatyn eshkimdi taba almady, onday adam joq ta edi.

Ortalyqtan arnayy jibergen jazushy, jurnalist Aleksandr Bek soghys órti ishinde Bauyrjan batyrgha ailap-jyldap erip jýrip Mәskeudi qorghaghan batyrlardyng jankeshti erligi turaly naghyz shynayy shyndyqty Baukenning óz auzymen bayandauymen qaghazgha týsirip kóp úzatpay «Volokolomsk tas joly» (Volokolomskoe shosse-qazaqshasy «Arpalys» degen atpen basylyp shyqty) degen atpen kitap etip jaryqqa shyghardy.

Jazushy A. Bek Baukeng atamyzben alghash qalay tanysqany turaly osy kitaptyng «Familiyasy joq adam» (Chelovek, u kotorogo net familiy) atty

I bólimde: «Tanysqan kezinde ol aty-jónin aitty. Jóndi esite almay, qayta súradym.

- Bauyrjan Momyshúly – dedi ol tәptishtep. Kәdimgi tilshining әdeti boyynsha dәpterdi qolyma alyp:

- Ghafu etiniz, familiyanyz qalay jazylady? – dep súradym.

- Mening familiyam joq – dedi ol. Men betine tandana qarap edim, ol:

- Atym Bauyrjan. Ákem Momysh, men sonyng úlymyn, balasymyn, týsinding be?-dedi.

Onyng ýninde astarly bir zil barday, keyistikting lebi jatqanday sezildi. Keyin, әbden tanysyp, syr alysqan kezde ghana, onyng ne sebepti ózin familiyasyz adam dep esepteytinin úqtym».

Osy detaliding songhy eki sóilemine zer salayyqshy. «Onyng ýninde astarly bir zil barday, keyistikting lebi jatqanday sezildi»-degen jazushy A. Bekting týisigine tang qalmasqa shara joq. Óitkeni, búl jerde jazushy batyr atamyzdyng ózining ata-tegimen, dәstýrli qazaqy atauyn qaydaghy bir –ov, -ev –pen bylghaghysy kelmey, ólshemdi qalypqa syimay, qúldyq sanagha moyynsúnghan ainalasyndaghylargha zildi keyistikpen biyikten qaraghan ór minezin tap basqan. Avtor osy detalidyng kelesi sylemderinde: «keyinnen... onyng ne sebepti ózin familiyasyz adam dep esepteytinin úqtym» - dep ashyq jazbay qúpiya astarlap tastap ketkeni, bәlkim!?..

(IYә, bәlkim, búl jan-jaqty týsinikteme jazugha әbden bolatyn sóilem.)

Batyr atamyz Ony «Momyshev»-dep atap shaqyrghanda «Momyshev degendi tanymaymyn. Al men Momyshúlymyn»-dep joghary ataq, orden-medali, syi-siyapattardy da almay ketken kezderi bolghan desedi. Netken órlik pen irilik deshi. Osyndayda, býgingi Tәuelsiz Qazaqstanda ómir sýrip jýrmiz degen bizding ózimizde sonday Úly Ruh bar ma?-degen saual eriksiz tuyndaydy. Baukeng «әskeri, әdebi, sayasy danalyq bir basyna týiisken biregey túlgha jәne qazaqtyng búrynghy batyrlarynan ózgeshe bop tughan dana batyry, dara batyry.» (IYә, úl bolu әrkimning qolynan keledi, úly bolu kemengerding ghana ýlesine tiyedi.

Býgin nemese 2015 jyly

Dәl býgingi tanda Momyshúly atamyzdan ýlgi alyp qazaqtyng últtyq ereksheligine qaytyp oralu – bizding buynnyng qasiyetti boryshy. Álemdegi barlyq halyq óz aty jónderin tek ózderining últtyq negizderin saqtap jazady. Eger: Armiyandar-Akopyan; Ázirbayjandar-Momedogly; Gruzinder-Maharashvili; Ukrayndar-Kostenko; Latyshtar-Lasiys; Moldavandar-Kodru; Estondyqtar-Tomme; Týrkmender-Maktumkuli; Litvalyqtar-Vaykule; Orystar-Ivanov bolsa, qazaqtar, bizder nege Momyshúly bolmaymyz.

Jeke bas kuәlik, azamattyq tólqújattyng elektrondy jana týrin qolma-qol almastyrugha mýmkindik mol qazirgi uaqytta qazaghymyzdyng dәstýrli –úly, -qyzy atauymen jazylsaq bizden son, bizding arqamyzda bizden taraytyn barlyq úrpaqtyng aty-jóni últtyq núsqada qalyptasatyn bolady.

Allanyng elshisi, hazireti Múhammedting (s.gh.s) – «Balagha jaqsy at qoyyndar. Ahiyrette Allanyng aldynda ol әkesining atymen qosa shaqyrylady» degen hadiysi de bar. Endeshe «Momyshúly» degen at qazaq últynyng namysynyn, ar-ojdanynyn, últjandylyghynyng – Búlanay biyigi bolmaq. Osy biyikten kórinuge barlyghymyz da tyrysayyq.

Keler úrpaq – Úly Qazaq Momyshúlyna úqsap Namysúly, Arúly, Alashúly boluyna at salysyp, batyr atamyzsha últymyzdyng úly da, qúly da bola bilsek shirkin...

Amantay TOYShYBAYÚLY.

Abay.kz