Kisilik belgisi

Mening úghymymda óz elinde túryp jatqan qazaq ýshin kisilik ólshemi - tughan tilin bilu. Anasyn satqan adamda qanday qasiyet boluy mýmkin. Jaraydy, tanymay tughanyna kinәli emes. Biraq qazir es biledi ghoy. Yaghni, kórip túrghan anasyna qaytyp oraluy shart.

Kisilik belgisi

Mening úghymymda óz elinde túryp jatqan qazaq ýshin kisilik ólshemi - tughan tilin bilu. Anasyn satqan adamda qanday qasiyet boluy mýmkin. Jaraydy, tanymay tughanyna kinәli emes. Biraq qazir es biledi ghoy. Yaghni, kórip túrghan anasyna qaytyp oraluy shart.

Al til ýirenu degen, basqany aitpayyq, qazaq ýshin onsha qiyn emes eken. Osy on jylda aghylshyngha jetigip aldy. Kerek deseniz, qazaq tilinen habary joq biraz balalarymyz, tipti, arnayy baryp oqymaghan, tek biznes tóniregindegi keybir jigitter men boyjetkenderding ózi týrik tilinde sayrap ketti. Óitkeni, isi jýru ýshin týrik tilin bilu qajet eken. Aghylshyn - bolsa bolmasa. Yaghni, dәl osy rette aigha namaz ýiretken - tayaq emes, sonyng tuystas aghayyny - tamaq. Tamaq tabu ýshin, kýnkóris ýshin zәngining tilin de ýirenesin. Al qazaq tilin ýirenu shart emes. Óitkeni, eshqanday qajettilik joq. Al biz «oybay, til bilmegen úyat» dep últtyq sana, adamdyq namys deytin abstraktili úghymdardy algha tartamyz. Ata-babasynyng tilin bilmegen, dәstýr-saltyn moyyndamaghan, bar tәrbiyesi orys-sovettik, tek týri ghana qazaq «bauyrynda» adamdyq namys degen úghym - tughan últyna mýlde qatyssyz, kerisinshe últyn sógip, tildep jatqanda qorlanu, namystanu ornyna ózi qosyla qorlaugha beyim. Namys ataulynyng júqanasy bolsa, ózining qazaq ekendigine ghana namys. Al últtyq sana... atymen joq. Kerek deseniz, ózin últtan joghary sanaydy. Óitkeni «tómengi nәsildin» tilin tәrik etken, dәstýr-saltynan jiyrenedi, qazaq tildi júrttyng bәrin jek kóredi. Qoyanshyq sana, qúldyq minez osynday bylghanysh shynyraudyng týbine týsirgen. Qaytyp shyghuy ýshin, birdeneni týsinip emes, әldenege týshirkenip emes, basqasha jaghdayda qu qúlqynnan qaghylatynyn andau ýshin managhy aghylshyn, týrik, araukan, kopt, ink, sanskriyt, masayy tilderin ýirengeni siyaqty qajettilik tuuy kerek. Býgingi jadaghay úranmen eshqashan eshqanday nәtiyjege jete almaysyz. Búl ýshin eng aldymen, qazaqsha biletinder ózara qazaqsha sóilessin. Ot basynan bazargha deyingi aralyqta. Bizding bar tirshilik osy oshaq qasynan bastap býlindi emes pe. Endi býgingi qaptaghan bazargha qarasanyz, jypyrlaghan qazaq jәne mәlish saudada otyrghandardyng kópshiligi auyldan kelgen, orysshagha shalaghay qazaq, sonda da qúday atyp, qasynan ótip bara jatqan qazaq kempirine: «debúshka, debúshka, pajalysta, kupayte úu mene...» dep mәdeniyetsip jatqany. Bizding elimizding bolashaghy - jas balalarymyz qazaq mektebine barar, aghylshyn mektebine barar, tipti, dýniyege jaqynyraq dep, orys mektebine barsyn, biraq tym tereng bolmasa da, әuel basta auyzeki  tilde erkin sóileytindey dәrejege úmtyluy ýshin, qazirgi kýnge senimsiz ata-analar týptin-týbinde, tym úzasa, osy balalarynyng zamanynda qazaq tilining de kerek bolaryn úghynuy qajet. Ol ýshin... atqarylatyn, kýn tәrtibine qoyylatyn mәsele kóp. Sonyng biri - keri tartqandy qyl kenirdekten alatyn pәrmendi ýgit qúraly - «Memlekettik qyzmettegi qazaq azamattar qazaq tilin bilui shart» deytin talap bolugha tiyis. Managhy, «parlament deputattyghynan ýmitker qazaq - tughan tilin bilsin» degen úsynystyng mәnisi osynday, últ bolashaghyn oilaudan tuyndaghan, asa útqyr joba bolatyn. Aqyr týbi jýzege asugha tiyis. Biraq nege dәl osy joly ótpey qaldy? Nege qazaq tilin tәuir biletin, elge tanylghan «qalaulylarymyzdyn» birazy sol qolyn ghana emes, eki ayaghyn birdey kóterip, qarsy dauys berdi? Mana aitqanymyzday, ózderining dýbara әuletining kýiki tirshiligin qamtamasyz etu әreketi ghana emes, kýni býginge deyin bayaghy otarshyl, óktem úghymnan aryla almay otyrghan orys tildi elektoratqa jaghynu amaly. Respublikadaghy saylaushylardyng qaytkende de jartysynan kemin, tipti, ýshten birin ghana qúraytyn aghayyngha. Dauysym kem týsedi dep oilamaydy. Óitkeni sany basym qazaq eshbir esepte joq. Týgel maqúlyq, onsyz da dauys beredi dep biledi. Biraq dәl osy joly búl kóregender az-maz qatelesti. Bir top әdebiyet jәne mәdeniyet qayratkerleri bastap kóterip, býkil halyq ashu-yza, narazylyq bildirip jatyr. Endi janaghy azamattarymyzdyng keybiri «men dauys berip edim» dep, kópe-kórneu isinen tansa, endi bireuleri ekinshi qayyrymda beri qaray iykemdelse, balshabektik otarlyq sanada qatyp qalghan bir aghamyz jaly kýjireye kóterilip, tikeley qarsy shabuylgha kóshti. Atyn atasam, aldymdaghy qaghazym bylghanghaly túrghan, býgingi últsyzdyqtyng kórneki túlghasy retinde kópke maghúlym búl sabaz qazaq tilining tendik qúqyghy turaly mәsele kóteruding ózi respublikadaghy últ-aralyq tynyshtyqty búzatyn arandatu bolmaq degen dana qaghida úsyndy, endi ózi aitqanday-aq, azamattyq qúqyghyna núqsan kelmek orys tildi júrtshylyqty qazaqqa qarsy, qazaq ziyalylaryna qarsy kóteriliske ýndep, úiqysyz, kýlkisiz jar salyp jýr. Al bizding júrt, songhy jyldarda qalyptasqan qúr aiqaymen jappay sógip jatyr. Dúrys emes. Raqmet aitu kerek. Tәubamyzgha týsirip, aqylymyzgha keltirgen, ong men solymyzdy tanugha jәrdemdesken múnday qayratkerlerge raqmet aitudyng ózi az, býgin tariyhqa endi, erteng eskertkish qoysaq lәzim, - otarlyq, qúldyq sananyng eng songhy úly qúrbany degen әidik jazumen qosa.

Konstitusiya boyynsha memlekettik til - qazaq tili bolghannan son, memlekettik qyzmetkerler de qazaqsha bilui shart! Búl bap birden jýzege aspas. Biylep-tóstep qalghan, әdette óz tilinen basqa til bile bermeytin orys aghayyndar ýshin, әriyne, ótkel bermes asu. Ázirshe. Bes, on, jiyrma jyl deyikshi. Áueli ózimizding qazaqtan talap eteyik. Sonda, zamany ótken úghymmen aitsaq, qazirgi býkil partnomenklatura: «Balshabekter almaytyn qamal joq!» - degen jalyndy úran astynda eki bes jyldyq josparynyzdy ýsh te ýsh jarym - alty jarym jylda artyghymen oryndap, ózining býgingi ghana emes, bolashaqta dýniyege kelmek barlyq nemere-shóbere, shópshek-shóbelek - jeti atagha deyingi әli tumaghan úrpaghyn týgel qazaqshagha kóshirip beredi. Álbette, partiyalyq basshylar osylay sheshken son, biylikti parlamentiniz de, bylyqqan bazarynyz da, eng bastysy - tumysy qazaq ýlken-kishi týgelimen óz tiline qaray bet búrmaq. Anyghy osy. Sizding osynday, óz tilinizdi óziniz ýirenip, ainalasy on-jiyrma jylda Hrushev jýzege asyra almaghan kommunizmdi Qazaqstanda ornatyp tastaghanynyzdy kórgen basqa júrt - «orys tildi» atalatyn qauym, әriyne, aghylshyn tilinen búryn qazaq tiline úmtylmaq. Yaghni, aghylshyndy ghana emes, qazaq tilin de iygeru qajet degen úran. Qiyal emes, shyndyq.

Aqiqatyn aitsaq, «Kóp - qorqytady, tereng - batyrady». Bereke-birlik te, kýsh-quat ta, aidyn men qasiyet te kópte. Kóp bolsan... aityp-aytyp, qúsa, qayghy basty, eger 1932-33 jylghy sovettik genosid bolmasa, býgingi qazaqtyng sany kemi jiyrma milliongha tartar edi, Ortalyq Aziyadaghy eng quatty memleket atalar edik, tiliniz ne, bizding oiymyzgha da kirmegen qanshama mәsele ózinen-ózi sheshilip jatar edi, minezimiz de, jýris-túrysymyz da, әleumettik, ekonomikalyq jaghdayymyz da basqasha bolar edi... dep zarlana bergennen ne qayyr. Bolmaghan bolashaq, jýzege aspaghan, orta joldan qiylghan tariyh. Halqymyzdyng ýsh myng jyldyq erlik kýresi, úzaq tarihta jetken barlyq iygilik - ainalasy eki-aq jylda saryp boldy, aqyry, mine, óz júrtymyzda osynshama beyshara kýn keship jatyrmyz. Biraq aqyr týbi búl emes. Tilegimiz birjola kesilgen joq. Bolashaghymyz birjola túiyqtalghan joq. Óz el, óz jerimizde otyrmyz. Soghan oray, óz sybaghamyzdy, tiyesili enshimizdi iyelenu ýshin... eng basty shart - kóbeng! Býgingi respublika sheginde basym kópshilikke ainalsaq, «qara orysynyzdyn» qaytadan qazaqtanuy túrypty, tili jaqyn, dini ortaq aghayyndas júrtynyz ne, sary orystyng ózi qazaq shyghady. Tilimen ghana emes, dilimen de. Áriyne, erikti týrde, ózining ynta-tilegimen. Qazir bizding orys tildi qazaq jurnalisteri bastap aityp jýrgendey, әlemning damu ýrdisi, shet memleketterding últtyq qúrylym tәjiriybesi osynday. Fransiya - fransuzdardyng memleketi, Germaniya - almandardyng memleketi. Kishkentay ghana Chehiya - chehtardyn, Slovakiya - slovaktardyn, Vengriya - majarlardyng eli. Bәrinde de az ba, kóp pe, basqa bir últtardyng ókilderi bolghan, әli de bar. Biraq solardyng bәri de júrt iyesining tilinde sóileydi, sol júrtqa sinisip, qosylyp jatyr. Ótken tarihta da solay bolghan. Býgingi qazaq ta osylay qúraldy. Basym kópshilik, jetekshi nәsil qalghan azshylyqty óz ortasyna qabyldap alady da, nebәri eki, ýsh, assa tórt úrpaq ótkende aita-qatesiz ózi qylyp shygharady. Tilin, dәstýr-saltyn ghana emes, týr-túlghasyna deyin.

Biraq... ózge emes, bizde mýlde kerisinshe - tilindi de, dining men ata dәstýrindi de birjola tәrik etip, basqa bir halyqqa - orys emes, aralyqtan shyqqan dýbara da emes, kóp úzamay mýlde qúryp biter teksiz tobyrgha ainalu qaupi túrghanyn da teristey almaymyz. Býgingi, qazaqqa shekesinen qaraytyn nomenklatura, olardyng ózi shyqqan últty jek kóretin mәngýrt әuleti baylyqqa batyp, biylikke jetip, syrt jerde osynshama qúrmetti bolyp otyruy - arttaghy qara orman júrttyng arqasy ekenin týsinbeytini tang qalarlyq jaghday. Qazaq últtyq sypatynan airylsa, kóp úzamay qazaq atymen atalatyn el de jer betinen kóshedi. Qalghan qarapayym júrt dәl býgingishe itshilep taghy da biraz tirshilik kesher. Al ózi moyyndamaghan, ózi qarsy júmys jasaghan, aqyr týbinde ózi satyp ketken elding tuy qúlaghan song keshegi jandayshap kimge kerek, bytqyraghan baylyghymen búrynghysha túra bermeydi, eng aldymen solardyng kózi joyylady - basqany aitpaghanda, qolyndaghy qazynasyn tartyp alu ýshin. Biraq azghyndarynyng jaza tartqanynan ótip ketken elge keler eshqanday payda joq. Kýrish orylghanda kýrmekting qosa ketkeninen ne qayyr. Ishti, sordy, toydy, tiyesili teris mindetin týgel atqarady. Endeshe, әueli osy kýrmek mәselesin sheship alghan jón. Yaghni, qara orman halqynyz aman bolsyn, aman bolu ýshin aramnan tazarsyn, aramnan tazaru ýshin etek-jenin jinasyn. Managhy sózimizge qaytyp oralsaq - býgingi, úzyn sany әjeptәuir, biraq óz elinde últtyq basymdyqqa jete almay otyrghan qazaq eselep kóbeyi kerek. Sonda ghana óz elinizde Kisi bolasyz.

(Jalghasy bar)