كىسىلىك بەلگىسى

مەنىڭ ۇعىمىمدا ءوز ەلىندە تۇرىپ جاتقان قازاق ءۇشىن كىسىلىك ولشەمى - تۋعان ءتىلىن ءبىلۋ. اناسىن ساتقان ادامدا قانداي قاسيەت بولۋى مۇمكىن. جارايدى، تانىماي تۋعانىنا كىنالى ەمەس. بىراق قازىر ەس بىلەدى عوي. ياعني، كورىپ تۇرعان اناسىنا قايتىپ ورالۋى شارت.

كىسىلىك بەلگىسى

مەنىڭ ۇعىمىمدا ءوز ەلىندە تۇرىپ جاتقان قازاق ءۇشىن كىسىلىك ولشەمى - تۋعان ءتىلىن ءبىلۋ. اناسىن ساتقان ادامدا قانداي قاسيەت بولۋى مۇمكىن. جارايدى، تانىماي تۋعانىنا كىنالى ەمەس. بىراق قازىر ەس بىلەدى عوي. ياعني، كورىپ تۇرعان اناسىنا قايتىپ ورالۋى شارت.

ال ءتىل ۇيرەنۋ دەگەن، باسقانى ايتپايىق، قازاق ءۇشىن ونشا قيىن ەمەس ەكەن. وسى ون جىلدا اعىلشىنعا جەتىگىپ الدى. كەرەك دەسەڭىز، قازاق تىلىنەن حابارى جوق ءبىراز بالالارىمىز، ءتىپتى، ارنايى بارىپ وقىماعان، تەك بيزنەس توڭىرەگىندەگى كەيبىر جىگىتتەر مەن بويجەتكەندەردىڭ ءوزى تۇرىك تىلىندە سايراپ كەتتى. ويتكەنى، ءىسى ءجۇرۋ ءۇشىن تۇرىك ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت ەكەن. اعىلشىن - بولسا بولماسا. ياعني، ءدال وسى رەتتە ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن - تاياق ەمەس، سونىڭ تۋىستاس اعايىنى - تاماق. تاماق تابۋ ءۇشىن، كۇنكورىس ءۇشىن زاڭگىنىڭ ءتىلىن دە ۇيرەنەسىڭ. ال قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ شارت ەمەس. ويتكەنى، ەشقانداي قاجەتتىلىك جوق. ال ءبىز «ويباي، ءتىل بىلمەگەن ۇيات» دەپ ۇلتتىق سانا، ادامدىق نامىس دەيتىن ابستراكتىلى ۇعىمداردى العا تارتامىز. اتا-باباسىنىڭ ءتىلىن بىلمەگەن، ءداستۇر-سالتىن مويىنداماعان، بار تاربيەسى ورىس-سوۆەتتىك، تەك ءتۇرى عانا قازاق «باۋىرىڭدا» ادامدىق نامىس دەگەن ۇعىم - تۋعان ۇلتىنا مۇلدە قاتىسسىز، كەرىسىنشە ۇلتىن سوگىپ، تىلدەپ جاتقاندا قورلانۋ، نامىستانۋ ورنىنا ءوزى قوسىلا قورلاۋعا بەيىم. نامىس اتاۋلىنىڭ جۇقاناسى بولسا، ءوزىنىڭ قازاق ەكەندىگىنە عانا نامىس. ال ۇلتتىق سانا... اتىمەن جوق. كەرەك دەسەڭىز، ءوزىن ۇلتتان جوعارى سانايدى. ويتكەنى «تومەنگى ءناسىلدىڭ» ءتىلىن تارىك ەتكەن، ءداستۇر-سالتىنان جيرەنەدى، قازاق ءتىلدى جۇرتتىڭ ءبارىن جەك كورەدى. قويانشىق سانا، قۇلدىق مىنەز وسىنداي بىلعانىش شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە تۇسىرگەن. قايتىپ شىعۋى ءۇشىن، بىردەڭەنى ءتۇسىنىپ ەمەس، الدەنەگە تۇشىركەنىپ ەمەس، باسقاشا جاعدايدا قۋ قۇلقىننان قاعىلاتىنىن اڭداۋ ءۇشىن ماناعى اعىلشىن، تۇرىك، اراۋكان، كوپت، ينك، سانسكريت، ماسايى تىلدەرىن ۇيرەنگەنى سياقتى قاجەتتىلىك تۋى كەرەك. بۇگىنگى جاداعاي ۇرانمەن ەشقاشان ەشقانداي ناتيجەگە جەتە المايسىز. بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن، قازاقشا بىلەتىندەر ءوزارا قازاقشا سويلەسسىن. وت باسىنان بازارعا دەيىنگى ارالىقتا. ءبىزدىڭ بار تىرشىلىك وسى وشاق قاسىنان باستاپ ءبۇلىندى ەمەس پە. ەندى بۇگىنگى قاپتاعان بازارعا قاراساڭىز، جىپىرلاعان قازاق جانە ءمالىش ساۋدادا وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى اۋىلدان كەلگەن، ورىسشاعا شالاعاي قازاق، سوندا دا قۇداي اتىپ، قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان قازاق كەمپىرىنە: «دەبۇشكا، دەبۇشكا، پاجالىستا، كۋپايتە ۇۋ مەنە...» دەپ مادەنيەتسىپ جاتقانى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بولاشاعى - جاس بالالارىمىز قازاق مەكتەبىنە بارار، اعىلشىن مەكتەبىنە بارار، ءتىپتى، دۇنيەگە جاقىنىراق دەپ، ورىس مەكتەبىنە بارسىن، بىراق تىم تەرەڭ بولماسا دا، اۋەل باستا اۋىزەكى  تىلدە ەركىن سويلەيتىندەي دارەجەگە ۇمتىلۋى ءۇشىن، قازىرگى كۇنگە سەنىمسىز اتا-انالار ءتۇپتىڭ-تۇبىندە، تىم ۇزاسا، وسى بالالارىنىڭ زامانىندا قازاق ءتىلىنىڭ دە كەرەك بولارىن ۇعىنۋى قاجەت. ول ءۇشىن... اتقارىلاتىن، كۇن تارتىبىنە قويىلاتىن ماسەلە كوپ. سونىڭ ءبىرى - كەرى تارتقاندى قىل كەڭىردەكتەن الاتىن پارمەندى ۇگىت قۇرالى - «مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قازاق ازاماتتار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت» دەيتىن تالاپ بولۋعا ءتيىس. ماناعى، «پارلامەنت دەپۋتاتتىعىنان ۇمىتكەر قازاق - تۋعان ءتىلىن ءبىلسىن» دەگەن ۇسىنىستىڭ ءمانىسى وسىنداي، ۇلت بولاشاعىن ويلاۋدان تۋىنداعان، اسا ۇتقىر جوبا بولاتىن. اقىر ءتۇبى جۇزەگە اسۋعا ءتيىس. بىراق نەگە ءدال وسى جولى وتپەي قالدى؟ نەگە قازاق ءتىلىن ءتاۋىر بىلەتىن، ەلگە تانىلعان «قالاۋلىلارىمىزدىڭ» ءبىرازى سول قولىن عانا ەمەس، ەكى اياعىن بىردەي كوتەرىپ، قارسى داۋىس بەردى؟ مانا ايتقانىمىزداي، وزدەرىنىڭ ءدۇبارا اۋلەتىنىڭ كۇيكى تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ارەكەتى عانا ەمەس، كۇنى بۇگىنگە دەيىن باياعى وتارشىل، وكتەم ۇعىمنان ارىلا الماي وتىرعان ورىس ءتىلدى ەلەكتوراتقا جاعىنۋ امالى. رەسپۋبليكاداعى سايلاۋشىلاردىڭ قايتكەندە دە جارتىسىنان كەمىن، ءتىپتى، ۇشتەن ءبىرىن عانا قۇرايتىن اعايىنعا. داۋىسىم كەم تۇسەدى دەپ ويلامايدى. ويتكەنى سانى باسىم قازاق ەشبىر ەسەپتە جوق. تۇگەل ماقۇلىق، ونسىز دا داۋىس بەرەدى دەپ بىلەدى. بىراق ءدال وسى جولى بۇل كورەگەندەر از-ماز قاتەلەستى. ءبىر توپ ادەبيەت جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى باستاپ كوتەرىپ، بۇكىل حالىق اشۋ-ىزا، نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر. ەندى جاڭاعى ازاماتتارىمىزدىڭ كەيبىرى «مەن داۋىس بەرىپ ەدىم» دەپ، كوپە-كورنەۋ ىسىنەن تانسا، ەندى بىرەۋلەرى ەكىنشى قايىرىمدا بەرى قاراي يكەمدەلسە، بالشابەكتىك وتارلىق سانادا قاتىپ قالعان ءبىر اعامىز جالى كۇجىرەيە كوتەرىلىپ، تىكەلەي قارسى شابۋىلعا كوشتى. اتىن اتاسام، الدىمداعى قاعازىم بىلعانعالى تۇرعان، بۇگىنگى ۇلتسىزدىقتىڭ كورنەكى تۇلعاسى رەتىندە كوپكە ماعۇلىم بۇل ساباز قازاق ءتىلىنىڭ تەڭدىك قۇقىعى تۋرالى ماسەلە كوتەرۋدىڭ ءوزى رەسپۋبليكاداعى ۇلت-ارالىق تىنىشتىقتى بۇزاتىن ارانداتۋ بولماق دەگەن دانا قاعيدا ۇسىندى، ەندى ءوزى ايتقانداي-اق، ازاماتتىق قۇقىعىنا نۇقسان كەلمەك ورىس ءتىلدى جۇرتشىلىقتى قازاققا قارسى، قازاق زيالىلارىنا قارسى كوتەرىلىسكە ۇندەپ، ۇيقىسىز، كۇلكىسىز جار سالىپ ءجۇر. ال ءبىزدىڭ جۇرت، سوڭعى جىلداردا قالىپتاسقان قۇر ايقايمەن جاپپاي سوگىپ جاتىر. دۇرىس ەمەس. راقمەت ايتۋ كەرەك. تاۋبامىزعا ءتۇسىرىپ، اقىلىمىزعا كەلتىرگەن، وڭ مەن سولىمىزدى تانۋعا جاردەمدەسكەن مۇنداي قايراتكەرلەرگە راقمەت ايتۋدىڭ ءوزى از، بۇگىن تاريحقا ەندى، ەرتەڭ ەسكەرتكىش قويساق ءلازىم، - وتارلىق، قۇلدىق سانانىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى قۇربانى دەگەن ايدىك جازۋمەن قوسا.

كونستيتۋتسيا بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى بولعاننان سوڭ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دە قازاقشا ءبىلۋى شارت! بۇل باپ بىردەن جۇزەگە اسپاس. بيلەپ-توستەپ قالعان، ادەتتە ءوز تىلىنەن باسقا ءتىل بىلە بەرمەيتىن ورىس اعايىندار ءۇشىن، ارينە، وتكەل بەرمەس اسۋ. ازىرشە. بەس، ون، جيىرما جىل دەيىكشى. اۋەلى ءوزىمىزدىڭ قازاقتان تالاپ ەتەيىك. سوندا، زامانى وتكەن ۇعىممەن ايتساق، قازىرگى بۇكىل پارتنومەنكلاتۋرا: «بالشابەكتەر المايتىن قامال جوق!» - دەگەن جالىندى ۇران استىندا ەكى بەس جىلدىق جوسپارىڭىزدى ءۇش تە ءۇش جارىم - التى جارىم جىلدا ارتىعىمەن ورىنداپ، ءوزىنىڭ بۇگىنگى عانا ەمەس، بولاشاقتا دۇنيەگە كەلمەك بارلىق نەمەرە-شوبەرە، شوپشەك-شوبەلەك - جەتى اتاعا دەيىنگى ءالى تۋماعان ۇرپاعىن تۇگەل قازاقشاعا كوشىرىپ بەرەدى. البەتتە، پارتيالىق باسشىلار وسىلاي شەشكەن سوڭ، بيلىكتى پارلامەنتىڭىز دە، بىلىققان بازارىڭىز دا، ەڭ باستىسى - تۋمىسى قازاق ۇلكەن-كىشى تۇگەلىمەن ءوز تىلىنە قاراي بەت بۇرماق. انىعى وسى. ءسىزدىڭ وسىنداي، ءوز ءتىلىڭىزدى ءوزىڭىز ۇيرەنىپ، اينالاسى ون-جيىرما جىلدا حرۋششەۆ جۇزەگە اسىرا الماعان كوممۋنيزمدى قازاقستاندا ورناتىپ تاستاعانىڭىزدى كورگەن باسقا جۇرت - «ورىس ءتىلدى» اتالاتىن قاۋىم، ارينە، اعىلشىن تىلىنەن بۇرىن قازاق تىلىنە ۇمتىلماق. ياعني، اعىلشىندى عانا ەمەس، قازاق ءتىلىن دە يگەرۋ قاجەت دەگەن ۇران. قيال ەمەس، شىندىق.

اقيقاتىن ايتساق، «كوپ - قورقىتادى، تەرەڭ - باتىرادى». بەرەكە-بىرلىك تە، كۇش-قۋات تا، ايدىن مەن قاسيەت تە كوپتە. كوپ بولساڭ... ايتىپ-ايتىپ، قۇسا، قايعى باستى، ەگەر 1932-33 جىلعى سوۆەتتىك گەنوتسيد بولماسا، بۇگىنگى قازاقتىڭ سانى كەمى جيىرما ميلليونعا تارتار ەدى، ورتالىق ازياداعى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت اتالار ەدىك، ءتىلىڭىز نە، ءبىزدىڭ ويىمىزعا دا كىرمەگەن قانشاما ماسەلە وزىنەن-ءوزى شەشىلىپ جاتار ەدى، مىنەزىمىز دە، ءجۇرىس-تۇرىسىمىز دا، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايىمىز دا باسقاشا بولار ەدى... دەپ زارلانا بەرگەننەن نە قايىر. بولماعان بولاشاق، جۇزەگە اسپاعان، ورتا جولدان قيىلعان تاريح. حالقىمىزدىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق ەرلىك كۇرەسى، ۇزاق تاريحتا جەتكەن بارلىق يگىلىك - اينالاسى ەكى-اق جىلدا سارىپ بولدى، اقىرى، مىنە، ءوز جۇرتىمىزدا وسىنشاما بەيشارا كۇن كەشىپ جاتىرمىز. بىراق اقىر ءتۇبى بۇل ەمەس. تىلەگىمىز ءبىرجولا كەسىلگەن جوق. بولاشاعىمىز ءبىرجولا تۇيىقتالعان جوق. ءوز ەل، ءوز جەرىمىزدە وتىرمىز. سوعان وراي، ءوز سىباعامىزدى، تيەسىلى ەنشىمىزدى يەلەنۋ ءۇشىن... ەڭ باستى شارت - كوبەيۋ! بۇگىنگى رەسپۋبليكا شەگىندە باسىم كوپشىلىككە اينالساق، «قارا ورىسىڭىزدىڭ» قايتادان قازاقتانۋى تۇرىپتى، ءتىلى جاقىن، ءدىنى ورتاق اعايىنداس جۇرتىڭىز نە، سارى ورىستىڭ ءوزى قازاق شىعادى. تىلىمەن عانا ەمەس، دىلىمەن دە. ارينە، ەرىكتى تۇردە، ءوزىنىڭ ىنتا-تىلەگىمەن. قازىر ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى قازاق جۋرناليستەرى باستاپ ايتىپ جۇرگەندەي، الەمنىڭ دامۋ ءۇردىسى، شەت مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق قۇرىلىم تاجىريبەسى وسىنداي. فرانتسيا - فرانتسۋزداردىڭ مەملەكەتى، گەرمانيا - المانداردىڭ مەملەكەتى. كىشكەنتاي عانا چەحيا - چەحتاردىڭ، سلوۆاكيا - سلوۆاكتاردىڭ، ۆەنگريا - ماجارلاردىڭ ەلى. بارىندە دە از با، كوپ پە، باسقا ءبىر ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بولعان، ءالى دە بار. بىراق سولاردىڭ ءبارى دە جۇرت يەسىنىڭ تىلىندە سويلەيدى، سول جۇرتقا ءسىڭىسىپ، قوسىلىپ جاتىر. وتكەن تاريحتا دا سولاي بولعان. بۇگىنگى قازاق تا وسىلاي قۇرالدى. باسىم كوپشىلىك، جەتەكشى ءناسىل قالعان ازشىلىقتى ءوز ورتاسىنا قابىلداپ الادى دا، نەبارى ەكى، ءۇش، اسسا ءتورت ۇرپاق وتكەندە ايتا-قاتەسىز ءوزى قىلىپ شىعارادى. ءتىلىن، ءداستۇر-سالتىن عانا ەمەس، ءتۇر-تۇلعاسىنا دەيىن.

بىراق... وزگە ەمەس، بىزدە مۇلدە كەرىسىنشە - ءتىلىڭدى دە، ءدىنىڭ مەن اتا ءداستۇرىڭدى دە ءبىرجولا تارىك ەتىپ، باسقا ءبىر حالىققا - ورىس ەمەس، ارالىقتان شىققان ءدۇبارا دا ەمەس، كوپ ۇزاماي مۇلدە قۇرىپ بىتەر تەكسىز توبىرعا اينالۋ قاۋپى تۇرعانىن دا تەرىستەي المايمىز. بۇگىنگى، قازاققا شەكەسىنەن قارايتىن نومەنكلاتۋرا، ولاردىڭ ءوزى شىققان ۇلتتى جەك كورەتىن ماڭگۇرت اۋلەتى بايلىققا باتىپ، بيلىككە جەتىپ، سىرت جەردە وسىنشاما قۇرمەتتى بولىپ وتىرۋى - ارتتاعى قارا ورمان جۇرتتىڭ ارقاسى ەكەنىن تۇسىنبەيتىنى تاڭ قالارلىق جاعداي. قازاق ۇلتتىق سىپاتىنان ايرىلسا، كوپ ۇزاماي قازاق اتىمەن اتالاتىن ەل دە جەر بەتىنەن كوشەدى. قالعان قاراپايىم جۇرت ءدال بۇگىنگىشە يتشىلەپ تاعى دا ءبىراز تىرشىلىك كەشەر. ال ءوزى مويىنداماعان، ءوزى قارسى جۇمىس جاساعان، اقىر تۇبىندە ءوزى ساتىپ كەتكەن ەلدىڭ تۋى قۇلاعان سوڭ كەشەگى جاندايشاپ كىمگە كەرەك، بىتقىراعان بايلىعىمەن بۇرىنعىشا تۇرا بەرمەيدى، ەڭ الدىمەن سولاردىڭ كوزى جويىلادى - باسقانى ايتپاعاندا، قولىنداعى قازىناسىن تارتىپ الۋ ءۇشىن. بىراق ازعىندارىنىڭ جازا تارتقانىنان ءوتىپ كەتكەن ەلگە كەلەر ەشقانداي پايدا جوق. كۇرىش ورىلعاندا كۇرمەكتىڭ قوسا كەتكەنىنەن نە قايىر. ءىشتى، سوردى، تويدى، تيەسىلى تەرىس مىندەتىن تۇگەل اتقارادى. ەندەشە، اۋەلى وسى كۇرمەك ماسەلەسىن شەشىپ العان ءجون. ياعني، قارا ورمان حالقىڭىز امان بولسىن، امان بولۋ ءۇشىن ارامنان تازارسىن، ارامنان تازارۋ ءۇشىن ەتەك-جەڭىن جيناسىن. ماناعى سوزىمىزگە قايتىپ ورالساق - بۇگىنگى، ۇزىن سانى اجەپتاۋىر، بىراق ءوز ەلىندە ۇلتتىق باسىمدىققا جەتە الماي وتىرعان قازاق ەسەلەپ كوبەيۋى كەرەك. سوندا عانا ءوز ەلىڭىزدە كىسى بولاسىز.

(جالعاسى بار)