Qazaqtyng kórnekti jazushysy Ghabit Mýsirepov Fariza aqyn turaly bylay degen eken: «Kórkem sóz maydanynda aqyngha, jazushygha, erkekke, әielge, kәrige, jasqa dep shektelip qoyylghan sarjaylau da joq, qúlazyghan qu dala da joq. Ashy kól de ortaq, túshy kól de ortaq. Gharyshqa degen biyiktik te ortaq, Jer-ananyng otty jýregine deyingi terendik te ortaq. Erlik, batyldyq, adaldyq, úyattylyq, arlylyq, namysqoylyq siyaqty adamgershilik – azamattyq qasiyetterding bәri de ortaq. Men qazaqtyng aqyn qyzy Farizany osynday asqarlardyng biyiginde kóremin».

Ghabenning aitar oiyn birden aiqyn úghugha bolady. Árkimdi jynysyna qaray bólip, qiyndyq, batyrlyq, aqyndyq, nebir keremetterding bәri erlerding ghana qolynan keledi dep shekteu qoymau kerek, әielderde de, batyrlyq, aqyndyq, parasattylyq mol úshyrasady, sony shyn eskergen jón, óitkeni jer betindegi bar adamdargha ne kerekting bәri ortaq degen oy úsynghan.

Alpysynshy jyldardyng ayaq kezinde qazaqtyng poeziya әleminde bir jarqyldaghan nayzaghay oinady. Búiyghylyqty joyyp, qyzdar poeziyasynyng aspanynda sol jaryqty alyp kelgen Fariza bolatyn. Ol óz jyrlarymen: «Poeziya bәrine de ortaq. Erler poeziyasy, әielder poeziyasy degen úghym bolmauy kerek» dep atoy sala keldi. Erler men әielder poeziyasynyng arasyndaghy «Qytay qabyrghasyn» Fariza jyrlary tas-talqan etti jәne barlyq qyzdardy «batyl poeziyagha», batyl sóileuge shaqyrdy.

Ol shyndyqty ildalda qylyp aitudy, jenning úshynan tamshylatudy qong kerektigine ýndedi. Búl onyng ólenderining әr shumaghynda, әr yrghaghynda, әr tarmaghynda, bunaghynda, buynynda dýrildedi.

Qazaq poeziyasyndaghy búl jasyrylmas shyndyqty qazaq әdebiyetining tarihy tu etip kóterip, әrqashan algha ústauy kerek, sebebi búl – búltartpas aqiqat. Farizanyng shyndyqty shyrqyrata aituynan, batyl aituynan talay syn estidi, biraq ol alghan betinen qaytpady. «Aqyn minezi – óleninde» bolatyny әdebiyet әleminde bayaghydan belgili.

«Farizanyng minezi» degen úghym Farizanyng óz poeziyasynda aiqyn kórinedi. Onyng minezi – tabighat somdap soqqan minez. Ol – batyl, ol – batyr, ol – aldaspanday jarqyldaghan jarqyn minez. Onyng tabighy minezi poeziyasyna darydy. Jaugershilik zamanda Fariza minezdes qyzdarymyz bes qaruyn asynyp, astyna mingen arghymaghyn arqyratyp, jaugha attanghan.

Maydanda erlik kórsetken Áliya da, Mәnshýk te Fariza minezdes dese bolady. Beybitshilik zamanda ómir sýrgen Fariza adamdar arasyndaghy bitispes maydannyng shayqasyna Áliya men Mәnshýk siyaqty bas qoydy. Ol poeziyanyng Janna d, Arki boldy.

Men Guriev memlekettik pedagogikalyq institutynyng filologiya fakulitetinde Farizamen birge oqydym. Oqyghan bes jyl boyyna bir-birimizding minez-qúlqymyzdy tanitynday dәrejede boldyq. Oqudy tәmamdaghan otyz jeti týlekting ishinde alghashqy kurstardan bastap, qalamgerlerde, әnshiler de, sportshylar da, sayasatkerler de boldy. Taua-taua әngime soghyp, әdebiyet jóninde talas tughyzyp jatatyn edik. Sóz ónerimen ainalysqandardan attaryn atasam, Núraly Ájighaliyev, Fariza Ongharsynova, Qyryqbay Bekbaev, Daniyar Jәrdemov, Aputan Shoqanov, Ermek Qabdolov jәne basqalar boldy. Olar institut boyynsha әdebiyet ýiirmesine qatysyp, basqa kurstyng studentterimen qalamgerlik sayystargha týsetin. Bәrimiz әrtýrli taqyryptargha proza, poeziya haqynda maqalalar jazumen ainalysatynbyz.

Búl óner sayysynda jalghyz qyz Fariza boldy. Farizagha degen kózqarasymyz erekshe bolghandyghyn aitar edim. Ol esh uaqytta artyq sóz aitpaytyn, ýnemi oily jýretin. Ony basqa qyzdarmen birdey kóru mýmkin emes edi. Onyng boyynda bir tylsym, qúpiya, erekshe qasiyet baryn bayqaytynbyz. Basqa qyzdarmen әzildesip jýrsek, Farizagha kelgende bizdi bir qúdiret toqtatatyn. Onyng túrpaty bólek edi. Anda-sanda bir ezu tartqany bolmasa, kóp kýlmeytin. Ár nәrsege mәn bere, bar niyetimen tereng ýniluge tyrysatyn. Mysaly, bir leksiya bolmay qalyp jatsa, kóbine studentterding quanyp, jelpine bastaytyn әdeti ghoy. Al, Fariza bolsa, «nelikten», «ne sebepti» degen saualdarmen qobaljy qarap, múnda nendey jaghday boldy dep qalatyn.

Farizanyng student kezindegi beynesi: qara tory, shashyn әdemi taraghan, manday túsyndaghy shashy biyik tolqyndy, ózine jarasyp túrady. Adamgha jenil-jelpi qaramaydy. Janaryn toqtatyp, úzaq synay qaraydy. Janary aqylgha túnyp túrady. Ýnemi oy ýstinde jýredi. Artyq sóz, oqys, orynsyz qimyl joq. Eshkimmen sóz talastyrmaydy. Óz ornyna bappen kelip otyryp, bappen túrady. Leksiyany múqiyat tyndap, múqiyat jazady. Jazuy óte әdemi bolatyn. Sóilemdegi әr sóz, әrbir әrip qatarda túrghan soldattarday, biri ilgeri, biri keyin emes, tizbektelip týsetin. Osynyng ózinen-aq mektepte ýzdik oqyghany, úqypty oqushy bolghandyghy kórinedi. Sol úqyptylyq student kezinde de jalghasyn tapqan dersiz. Oqytushynyng auzynan shyqqandaryn keybir studentter siyaqty aidaqtatyp jaza bermey, kerekti, manyzdy degen oilardy ghana óz oy eleginen ótkizip, óz sózderimen jazatyn.

Múghalimge súraqtardy da jenil-jelpi emes, oilap, mәndi, tiyanaqty sóilem qúrap qoyatyn. Ústaz da ózining aitqandaryna qayyryla soghyp, tereng ýnile jauap beruge mәjbýr bolatyn.

Farizanyng osynday batyldyghymen birge boyynda qaysarlyq ta bar ekenin bayqadyq. Sebebi keybir studentterding orynsyz aitylghan sózderine óte suyq kózqaras bildirip, jaqtyrmay, sústy qabaqpen, tapqyr sózben toytarys berip tastaytynyn kórdik. Sondyqtan biz de aitar sózimizdi Farizanyng aldynda asa jauapkershilikpen, qatesiz aitugha tyrystyq. Key jaghdayda renjitip alamyz ba dep yghysyp ta jýretin kezderimiz boldy. Esik aldynda qatar kelip qalghanda, joldy Farizagha beretinbiz. Árqashan sheshilmey jatqan mәseleler bolsa, Fariza ne der eken dep, ózine jaltaqtaytynbyz. Ol ýlken tolghanyspen óz sheshimin (kóbine dúrys bolatyn) aitqanda, bәrimiz jabyla sol tújyrymgha qúlaytynbyz.

«Jas qalam» gazetining redkollegiya mýshesi bolghandyqtan, gazetke jariyalau ýshin ózinen óleng súraytynbyz. Sonda ol «óleng jaza almay jýrmin, óleng jazu óte qiyn» dep qalatyn. Múnysy aqyndyq bolmystyng bir qúpiyasy edi.

Fariza erekshe izdengish edi. Kórkem әdebiyet oqu mәselesine kelgende, onyng qolynan eshqashan kitap týspeytin. Orys әdebiyeti, shetel әdebiyeti, qazaq әdebiyeti klassikterining shygharmalarynan ýnemi qoly qúrghap kórgen emes.

Orysta Lomonosov, Jukovskiy, Derjavinnen bastap, HIH ghasyrdaghy Pushkiyn, Lermontov, HH ghasyrdaghy asa talantty ol kezdegi orystyng jas aqyndary Robert Rojdestvenskiy, Andrey Voznesenskiy, Evgeniy Evtushenko, Bella Ahmadullinagha deyin, shetel әdebiyetinen Shekspiyr, Drayzer, Balizak, Gete, Londondar; qazaq әdebiyetining prozaikterinen Múhtar, Sәbiyt, Ghabiyt, Ghabiyden; aqyndardan Tayyr, Qasym, Hamiyt, Ghali, Ábuler; sol kezdegi jas jazushylardan Zeynolla, Safuan, Ábdijәmil, Tahauy jәne taghy basqalardyng shygharmalaryn bәrimizden búryn týgel oqyp alatyn edi. Emtihandarda Fariza asyqpay, oilanyp-tolghanyp, aitar jauabynda múghalim qanaghattanatynday faktiler keltire otyryp, biylet súraqtaryna jauap beretin.

Student Fariza osynday edi.

Búl estelikti jazudaghy maqsat Farizanyng batyldyghyn, aldyna qoyghan maqsattan taymaytyn qaysarlyghyn, úqyptylyghyn, minezdiligin, kerek deseniz, qajet kezde kórseter batyldyqqa dayyndyghyn, aitqanynan qaytpaytyn qaysarlyghyn aitu edi.

Aqyn ózining minezin qazaq poeziyasyna darytty. Farizanyng qay ólenin oqysanyz da Mahambetting qaysarlyghyn, Abaydyng oishyldyghyn, Qasymnyng batyldyghyn, Múqaghalidyng lirizmin kóresiz.

Osynday tabighatymen ol qyzdar poeziyasyn er aqyndar qyzyghatynday shyrqau biyikke kóterip әketti.

«Ólenim, ózime tart» dep Qasym aitqanday, Fariza Qasym siyaqty úrandamay-aq, ólenderin ózine tartqyzdy dese de bolady.

Fariza poeziyasyn zertteushilerding biri onyng lirikasyna nәziktik tәn dese, biri asqaq, órshil ýndi deydi. Biraq, mynany eskeru kerek: Fariza jyrlarynda múng bar – qyz múny, әiel múny, ana múny bar; tereng mahabbat múny bar. Múng bar jerde, mahabbat bar jerde nәziktik bolady. Fariza poeziyasynda órlik, asqaqtyq ta bar. Sebebi, Fariza – batyl, batyr, eshkimnen seskenbeydi. Shyndyqty aitady. Ol eshkimning aldynda jalpaqtamaydy, aitatynyn beting bar, jýzing bar demey, tike aitady. Aqyn jyrlary arqyly qayghyrsa da, múnaysa da, quansa da, shattansa da, maqtansa da – bәri shynayy. Tógilgen aluan týrli kýiimen óleng óresine týsiredi. Aqyn sezimi ólende keyde lapyldap janyp túrsa, keyde saqyrlaghan sary ayazday qaryp túrady. Aduyn asau túlparday dauylgha qarsy asqaqtay shabatyn minezi taghy bar. Bәri de jýrekten shyghyp, jýrekke jetpey tynbaydy.

 

Bireuding kýlkisin kórip,

Baqytynyng týr-týsin kórip,

Shattanyp qalghan shaghymda,

Jetkendey arman – saghymgha,

Quanyshtan dirildep denem,

Aldyna kýlimdep kelem.

 

Múnday shaqta aqyn shalqar shabytqa ie bolady. Múnda kónili shalqyghan aqyn quanyshtan jýrek týbindegi asyly men altynyn shashady.

 

Ajalmen aiqasqan sәtte,

Qyrshyn jas

kóz ilgenin kórip.

Keshegi dospyn degennin

minutta jeringenin kórip,

Kimnen óshimdi

alarymdy bilmey

Kimderge kinә

tagharymdy bilmey,

Aldyna lapyldap kelem,

Jarylugha jaqyndap kelem.

 

Aqynnyng qaharyna mingen shaghy osy kezde kórinedi. Osy kezde tughan jyrlary tot baspaghan aldaspanday jarqyldaydy. Ólenning buyrqanghan kýshin sonda sezinesiz.

Aqynnyng qaruy – jyry. Aqynnyng tiregi – óleni. Aqynnyng dosy – óleni. Aqynnyng múndasy – óleni. Sondyqtan «ólenmen qoshtaspaydy». Sebebi ólen:

Kýlkimdi, jayly, kýnimdi,

Azapty, qayghy-múnymdy,

Ózimmen bóliskening ýshin,

Qatem men jenisterim ýshin,

Mening mynau qiyndau

taghdyrym bolyp,

O basta kóriskening ýshin,

Ólen, men seni ayalap ótem!

Ras, Fariza óz ólenin ayalap ótti. Óleni de Farizany ayalady. Onyng ólenderin oqyghan kezde әr oqyrman Farizany kóz aldyna elestetedi. Onyng birde jarqyldap qabaghynan kýn tughanday kýlimdegen jýzi kórinse, birde qabaghy qars týiilip, birde kózinen ot jalyndap aldyna kelgendi júlyp tastaytynday aibatty kórinedi. Mine, búl – Fariza. Jyldyng tórt mezgilindey qúbylghan Fariza.

Búlay qúbylu әr adamda bolady. Al Farizanyng – «sóz asyly», «sóz patshasynyn» taghynda otyryp qúbyluy–aqynnyng tabighaty.

Fariza poeziyasynda aqynnyng býkil bolmysy týzilgen. Aqyn ómir shyndyghyn basynan keshkenin, kórgenin, týigenin, tarihtan mengergenin óleng atty ónerge ainaldyrghan.

Fariza aqyndar kóbine bara bermeytin tylsymdargha erekshe batyldyqpen qoyyp ketedi. Bayqalmaytyn, adam oiynyng qaltarysynda jatatyn ghajayyptardy asa ýlken qyraghylyqpen kórip, kózining ótkirligimen fantaziyasynyng úshqyrlyghyn kórsetedi.

Aqyndaghy ishki búlqynys – ómir shyndyghynyng jәne dәuir ruhynyng atoylauy. Ol shyndyqtyn, dәuir ruhynyng óleng bolyp, ómir tabu ýshin syrtqa, jaryq dýniyege shyghuy talanttyng ishki baylyghy men kelendigin, diapazonyn bildiredi.

Ónerdin, әsirese, poeziyanyng aldyna qoyghan maqsaty – tirshilik dýniyede keyde qannen- qapersiz jýrgen adamdardyng sanasyna jaryq sәule týsiru, dәn sebu. Sonymen birge, shetsiz de sheksiz ómirding asqan súlulyghy men qúdiretin týsine biluge, týisine biluge ýiretu. Eger poeziya osy mindetterdi atqara almasa, onda quat-kýshi aryndaghan ólendi kýtu de qiyn. Fariza poeziyasy – osynday ghajayyp maqsat-mindetterdi mýltiksiz atqarghan poeziya. Aqyn bolmysymyzdaghy, tabighat әlemindegi, aqyl-oy әlemindegi aluan-aluan jarqyl, neshe týrli qúbylghan sәulelerdi ózining sansyz qyrly spektrinen ótkizip, sol tabighattan alghan kýiinde taratpay, olardy sansyz synyqtargha bólip, jýregining «myng gradustyq» yctyghyna salyp, lapyldaghan qyzuymen shuaqtandyrady.

Aqyn óz basyndaghy sipat-syrlardy býkil adamzat balasynyng ortaq dýniyesine ainalatynday etip kóteredi. Azamattyq lirika men intimdik lirikanyng qúbylystarynyng shekarasyn bir-birine úlastyryp, әlemdik poeziya jýiesine ainaldyru – Fariza poeziyasynyng eshkim tartyp ala almaytyn qasiyeti.

Ana,

Jalghyz arqalap

taghdyr jýgin,

Keng әlemde ózinsiz

qaldym býgin.

Sen úiqydan oyanyp

qarsy alushy en,

Alghashqy tannyng núryn...

Kók ormandy búlbúlmen

ýndes edim,

Jesirdeymin tarqatar

týnde sherin.

Ómir keship qalghanday

júrtta jalghyz,

Jyrymmen tildesemin.

Anadan aiyrylu

qanday ayanyshty desenizshi!

Anasynan aiyrylghan әr oqyrman ana turaly tógilgen aqynnyng osy óleninen ózining de múnyn sezetinin kórip, ólenning әlemdik arenagha shyqqandyghyn bilemiz. Adamzat balasyna ortaq dýniyege aqynnyng sansyz jýrek poeziyasynyng perzentteri osylaysha ainaldy. Ony aqynnyng ózi de aiqyn sezdi, әitpese bylay demes edi:

Zula, mening jyr-kýimem,

shabyt jegip!

Jer betine ghúmyrly

jaryq berip.

Jýrekterding qúrsauyn

aghyt kelip,

Zorlyqtardyng zardabyn

shekkenderge

Ádiletten sybagha alyp berip.

Aqynnyng poeziyasyn týgel qamtyp aitugha búl maqalanyng qauqary jetpeydi. Búl – aqyn turaly ýlken monografiyanyng ýlesi. Fariza poeziyasynyng sandaghan qyryn aqynnyng on tomdyq shygharmalar jinaghyn oqyp, túshynghan adam ghana úgha alady.

Aqynnyng mahabbat, tabighat, kónil-kýy lirikalarynyng tenizinen, poeziyanyng qalyng djungliyin aralap tamashalau – әr oqyrmangha bir úly ghaniybet.

Aqynnyng shygharmashylyq bolmysynda tarihiy-әleumettik taqyryptar barshylyq. Ásirese, kóbirek bayqalatyny әrli-berli zamanda da qazaqtyng әiel batyrlarynyn, aqyndarynyn, danyshpan oishyldarynyn, enbekkerlerining túlghasy.

Farizanyng poeziya mazmúnyna da, pishinine de kóptegen janalyqtar engizgendigi jóninde zertteushiler tilderine kóbirek tiyek etti. Qazaqtyng on bir buyndy qara óleninin, 7-8 buyndy ólenderding shyrayyn kirgizgen aqyndardyng biri – Fariza ekendigi aiday әlemge aiqyn.

Aqyn óleng úiqasynyng ýndesuinde ýsh buyn, tórt buynmen ghana shektelgen joq. Al ólendi bes, alty buynnan úiqastyrghan janashyldyghy ólenderinde anyq kórinedi.

Myna shumaqtar oghan dәlel bola alady:

Attanghan shaqta ol

shar taraptargha,

Súrandar odan qolqalap

bar da.

Quanysh qanday

bolatyndyghyn

Shúrqyrap tynnan

fontan atqanda.

Nemese:

Elsizden elge

syy arnap jýrgender,

Ýstirtke qonyp

qiyannan órgender.

Bilmeseng eger

súrandar ne dep,

Qiyndyq degendi

qiyalda kórgender.

Osy eki shumaqtyng aldynghysynyng songhy bunaqtary bes buynnan, ekinshi shumaqta alty buynnan úiqasqan.

Búl – Farizanyng óleng pishinindegi janalyqtarynyng biri ghana.

Fariza – HH ghasyrdaghy qazaq әielining beynesin poeziyamen órnektep, pil sýieginen oiyp qashaghanday etip jasaghan aqyn. Qyz beynesin, әiel beynesin: aqynyn da, batyryn da, әnshisin de, biyshisin de, manday terin tókken enbekkerin de óshpestey etip, qazaq әdebiyeti tarihyndaghy kórkem túlghasyn somdady. Keyingi ghasyrlar HH ghasyr әielin kóz aldaryna Fariza poeziyasy arqyly aiqyndap qana qoymaydy, tiri beynedey kóredi.

Fariza poeziyasy – poeziya gýlderining aluan týrin, ol gýlderding júpar iyisi men nәzik bolmysyn qúlpyrtqan poeziya.

Fariza poeziyasy – qazaq poeziyasyna Mahambetting batyrlyghyn, Janna d’Arkting erligin darytqan poeziya.

Tiri bolsa 75 jasqa keler edi. Biraq, ol ólenimen el jýreginde mәngi mekendegen.

Qadyr JÝSIP,

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.

 

Abay.kz