...Kenes uaghyndaghy mektepterde oqyp bilim alghan kez kelgen adam biledi,

«Qazaq SSR tarihy» dep atalatyn júqa ghana oqulyq bolatyn. Ol kitapta Ábliqayyr hannyng óz erkimen Reseyge bodan boluy, 1916 jylghy qazaqtardyng últ-azattyq kóterilisi, 1917 jylghy qazan tónkerisi, odan song jappay kollektivtendiru, odan keyingi Úly Otan soghysy, sosyn tyng iygeru nauqany ghana qamtylatyn. Tipti Qazaqstanda (qazaqtarda) búdan basqa tarih bar dep eshkim oilaghan emes ol uaqytta. Al «SSSR tarihy» degen oqulyq búghan qaraghanda әldeqayda qomaqtylau bolatyny esimizde. Búl oqulyq arqyly bizder Resey tarihyna qatysty sonau «Igori joryghynan» bastap, Iliya Muromes, Aleksandr Nevskiy, Dmitriy Donskoy, Minin men Pojarskiy sekildi adamdardy bala kezimizden oqyp bilip óstik. Olardy ózimizding últtyq batyrlarymyzday maqtan ettik. Adamnyng sәby shaghynan zerdesine singen nәrse eshqashan úmytylmaytynyn bilgen sol kezdegi kenestik iydeologiya osyny barynsha paydalandy. Teris tarihty miymyzgha sinirip baqty. Sanamyzdy ulady. Reseydi qoyyp, Europa tarihyn oqytty (oqulyq «Jana tariyh» dep atalatyn). Kóne Rim tarihy, kóne grek tarihy, atam zamandaghy frankter men galldar, yakobinshilder kóterilisi, Parij kommunasy deysiz be, әiteuir osy sekildi auyldaghy qazaq balasynyng miyna qona bermeytin nebir dýniyeler oqytylushy edi. Biraq QAZAQ degen halyqtyng san ghasyrlyq tarihyn ainalyp ótetinbiz. Qazaqstan tarihynyn, Qazaq tarihynyng esigi Qazaq ýshin jabyq bolatyn.

Ol kezde «týrki» degen sóz de qúlaqqa jat edi. Stalin zamanyndaghy «panturkizmnen» zәreleri úshyp qalghan qazaq ziyalylary ony estise, ainala qashatyn. Bógenbay, Oljabay, Jantay, Jәnibek, Malaysary, Nauryzbay, Qabanbay t.b. últ batyrlaryn bala týgili, ýlkenderding ózderi auyzgha ala bermeytin. Sabaqtan tys uaqyttarda «Alpamys», «Arqalyq batyr», «Dotan batyr», «Er Targhyn», «Er Qosay», «Qambar batyr» sekildi epostyq jyrlardy oqitynbyz. Sosyn búl batyrlar nelikten oqulyqtargha kirmeydi eken dep, bala bolsaq ta oilaushy edik. Sóitsek, onyng ar jaghynda ýlken memlekettik sayasat jatyr eken. Búny ol uaqytta mektep qabyrghasyndaghy bala týgili, ýlkender de týsine bermeytin. Osynyng barlyghy sosialistik qoghamnyng jetistigi, biz sekildi búratana halyqtardyng ghylym men bilimge kózin ashu bolyp esepteletin. Mine, Kenes Odaghynyng qúzyrynda bolghan ondaghan jyl uaqytta últtyq tarihymyzdy tanu dengeyimiz osynday bolypty. Osynday «tarihy ilim» alghan birneshe buyn úrpaq ósip shyqty. Arghy tarihty aitpaghanda, bertingi, 1928-30 jyldardaghy dәuleti barlardyng mal-mýlki tәrkilenip, ózderining jer audaryluy, halyqty kýshtep kollektivtendiru, 1930-32 jyldardaghy Goloshekinning qoldan úiymdastyrghan asharshylyghy, Stalinning kózi júmylghansha tiylmaghan jappay qughyn-sýrgin, Úly Otan soghysynan keyingi qazaqtargha qarsy jýrgizilgen shovinistik sayasat-osynyng barlyghy qazaqtar ýshin qúpiya bolatyn. Sol kenestik uaghyzdyng arqasynda dýniyeni dýr silkindirip, Europany enkeytip, jahannyng jartysyn uysynda ústaghan úly jihanger Shynghys handy jәne onyng múragerlerin «varvarlar», órkeniyetti qúrtushylar dep týsindik.

Biraq shyndyq degen ótkir biz sekildi, bәribir bir jerden tesip shyghady eken.

Kenes uaqytynda sayasy senzura kirpik qaqpay qadaghalaghanymen, ara-túra ótken tarihymyzdy tenin búzyp, qúpiyasyn ashatyn týrli janrdaghy shygharmalar, zerteuler ara-túra jaryqqa shyghatyn. Sol ýshin qughyn-sýrgin kórgen talay qalamgerler ómirining ondaghan jyldaryn Sibir lagerlerinde ótkizip kelgenin el biledi...

Degenmen, uaqyt óte kele, HH ghasyrdyng jetpisinshi jyldarynan beri qaray sayasattyng sәl ghana erkindik bergenin paydalanyp, tól tarihymyzdy tanugha arnalghan dýniyeler jaryq kóre bastady. Mysaly, sonau jetpisinshi jyldary búl baghytta әdebiy-kópshilik túrghyda   jasalghan túnghysh bastama-IliyasEsenberlinning «Kóshpendiler», «Altyn orda» sekildi romandar tizbegi edi. Osy kitaptarmen alghash tanysqan son, bala bolsaq ta jan-dýniyemizdi airan-asyr sezim biylep, taghy-taghy qaytalap oqydyq. Boyymyzdy maqtanysh sezimi biyledi. Bizding tarihymyz osynday eken ghoy dep masattandyq. Resey men Europany tabanynyng astyna salghan Altyn Orda dep atalghan alyp imperiyanyng bolghanyn bildik. Kerey men Jәnibek sekildi dalanyng qos qabylany alghash Qazaq memleketining irgesin kótergeninen habardar boldyq. Bótenge bodan bolghannan góri, aiqas ýstindegi aq ólimdi artyq kórgen Kenesary men Nauryzbay syndy jolbarystardyng Resey basqynshylarymen júlqysyp ótkenin bildik. Mereyimiz kóterildi. Maqtandyq...

Shyndyghyn aitayyq, sayasy senzuranyng kirpik qaqpay baqylap túrghan shaghynda Esenberlin osy kitaptary arqyly ózin qazaqpyn dep sanaytyn talay adamnyng sanasyna silkinis jasady. Osydan song kókirek kózi oyau kez kelgen qazaq balasynda últ tarihy jayly jazylghan dýniyelerdi oqugha degen qyzyghushylyq payda boldy. Búryndary qoldanylyp kelgen resmy tariyhqa endi senimsizdikpen qaraytyn boldyq.

Mine, Iliyas Esenberlinning últ ýshin atqarghan bagha jetpes enbegi edi búl!

Odan keyin Ábish Kekilbaevtyng «Ýrker», «Elen-alan», Múhtar Maghuinnyng «Alasapyran», Sofy Smataevtyng «Elim-ay», Dýkenbay Dosjanovtyng «Jibek joly» sekildi romandary jaryq kórdi. Bәrin de oqydyq, keremet. (Bertingi zamandaghy traybalistik baghytta jazylghan «tarihy romandardy» esepke alyp otyrgham joq, ol ýshin әriyne, keybireulerden ghafu ótinem). 

Biraq shynyn aitu kerek, jogharyda atalghan jazushylardyng kitaptary bizge dәl Esenberlinning enbekterindey әser ete almady. Mýmkin onyng búl sekildi «jabyq» tyqyrypqa birinshi bolyp baruynan ba. Bolmasa, Esenberlin shygharmalarynyng oqugha jenil, qarapayym tilmen jazyluynda ma. Áyteuir, onyng romandaryn aragha uaqyt salyp, qaytalap bir oqyp túramyz.

Tarihy enbekteri óz aldyna, ol kisining «Ghashyqtar» dep atalatyn romany óz uaqytynda qazirgi tilmen aitsaq «bestseller» bolghan kitap edi. Ol kezde mekteptemiz, partanyng astyna tyghyp qoyyp oqitynymyz әli esimde.

Qazir «úly jazushy», «klassik jazushy» degen biyik pafosty tirkesterdi әrkimge telip jýrmiz ghoy. Esenberlin mýmkin úly da emes, klassik te emes shyghar. Biraq mine, jarty ghasyrgha juyq uaqyt onyng kitaptary qoldan týspey, úrpaqtan-úrpaqqa auysyp oqylyp kele jatyr. Áli de oqyla beretini anyq.

Saylau BAYBOSYN.