Qytaydaghy etnikalyq qazaqtar qoldanatyn «Sen Qazaq» saytynda «Qazaq» últynyng atauyn ózgertu mәselesi qyzu talqylanyp jatyr. Onda Erdogha esimdi qoldanushy «Qazaq dep atalatyn últtyq atau - osy ataudy iyelenip jýrgen últtyng bolmysyn tolyq ashyp bere almaydy» degen pikirdi ortagha salady. Jariyalanghanyna bir apta bolghan shaghyn jazba 11 mynnan astam ret oqylyp, 300-den astam pikir jazylghan.  Jazbanyng mәtini tómendegidey:

«Armysyzdar, әleumet! Sizderge bir oy tastamaqshymyn. Negizi biz ózimizdi qazaq dep ataghannan góri týrik, tatar, alash nemese túran dep ataghanymyz әlde-qayda dúrys bolatyn edi. Birinshiden, biz úghym men qauymgha qatysty últtyq filosofiyany tek qazaq atauynan ghana izdep qaldyq. Búl bizding últtyq filosofiyamyzgha kedergi.
Ekinshisi, biz últ tarihy men qalyptasu negizin bizge keyinnen qosylghan taypa, qauymdastyqtan ghana izdep qaldyq. Mysaly, Merkit búryn Nayman, Kerey, Qonyrat siyaqty iri taypa bolsa, al qazaqqa singeni tek Abaq kereyding bir tarmaghy bolyp qaldy. Qonyrattar óz ishinde 32 ru-taypa bolsa, onyng otyzy ózbekte, tek ekeui ghana qazaqta. t.b
Ýshinshisi, qazaq degen ne? Aq qaz ba? Qazy dese qazy - aq ba dep tútas últtyq negizdi týrkilik sarynnan ajyray qarau.

Al, týrik nemese túran desek: Qytaylar ózderining san týrli etnos, san týrli mәdeniyettegi qauymnan qalyptasqanyn bile túra ózderining últtyq filosofiyasy men qauymdyq úghymyn b.z.b Han nemese Huashiya atauyna sabaqtastyrady. Eki úghymnyng sabaqtastyghy, genetikasy basqa bolsa da belgili últtyq filosofiya retinde barlyq tarihy oqighalardy osy úghymdarmen tyghyz baylanystyrady. Eger qytaylar ózderin miyn, súng nemese basqada ataularmen alsa onda tarihy maghyna ózgeretin edi. Qazaqtar da әne sonday, ózderin XV ghasyrda qalyptastyrghan ataumen ataydy de últtyq filosofiya men tarihy terendik, tarihy sabaqtastyqty úzarta almaydy, ary qaray úzap terendeyin dese qauymdardyng qúramy men atauy basqa, tek ózine qatysty bolghandaryna ghana jalghaydy. Al, týrik nemese túran atasa búl óte bap bolghaly túr.»

Búl jazbany bireu «Panturkizm» dep baghalasa, bireu qoldaydy. Al, bireu Alash atauyn qúp kóredi, ekinshi bireu últtyng atuymen emes, últsyzdanumen kýresu kerek deydi. Pikirler arasynda «Orys qújattarynda Qazaq atauynyng búrmalanuyna baylanysty 1917 jyly qúrylghan «Alash avtonomiyasy» óz atauyn «Alash» dep alyp, osy memleketting halqyn «Alash halqy» dep ataghany» da aityla ketken.

Qazaq atauy keybir tarihy derekterde alghash ret X ghasyrda payda bolghany, endi bir derekterde Aqorda memleketi kezeninde qoldanysta bastalghany aitylady. Últtyng atauymen qatar, qazaqtyng alghashqy memleketining de atauy bolghan Qazaq sózining tarihy shynymen de qazaq rularynyng atauynan beride jatyr.

1734 jyly Sankt-Peterborda shyghatyn «Sankt - Peterburgskie vedomostiy» gazeti «Qazaq» atauyn «Qyrghyz» dep qate basyp jiberui Qazaqty 2 ghasyr boyy «Qyrghyz» atandyrdy. Arada keybir tarihshylar Qazaq atauynyng qate aitylyp jýrgeni turaly jazdy, alayda Patshalyq Resey búghan pysqyrmady. Mysaly tarihshy A. IY. Lyovshin 1827 jyly «kirgiz esti nazvanie naroda sovsem drugogo… nazvanie kazak… prinadlejit kirgiyz-kaysakskim ordam s nachala ih sushestvovaniya, ony sebya inache ne nazyvait. Zamena samonazvaniya naroda drugim nazvaniyem, kak polagaiyt issledovately voprosa, proizoshlo v rezulitate stremleniya otlichati v ofisialinyh dokumentah etot narod ot russkogo kazachestva sosednih rayonov Sibiriy», - dep jazghan bolatyn.  1925 jyly Qyrghyz AKSR-i Qazaq AKSR-i bolyp ózgertilgennen keyin,  qaysaq, qyrghyz, qyrghyz-qaysaq, qazaq-qyrghyz, kirgiyz-qazaq dep qasaqana búrmalanyp qoldanylyp kelgen  halymyzdyng tarihy atauy 1925 jyly Qazaqstan Kenesterining 5-sezinde týzetildi. 1936 jyly Qazaqstannyng әkimshilik-sharuashylyq ózgeristerine baylanysty Qazaq sózi resmy týrde belgilendi. Soghan qaramastan Sovettik Resey Qazaqtyng tili men mәdeniyetin ózgertuge baghyttalghan sansyz «júmystar» istedi.

Býginde «Qazaq» atauynyng talqy tudyratynday sebebi de bar. Óitkeni búl esimning maghynasy men shyghu tarihy әli de tolyq zerttelip, naqty anyqtamasy bekitilmegen. Kim ne dese de, «Qazaq» - 550 jyl búryn Týrkistan dalasynda qúrylghan memleketting (handyqtyn) atauy; «Qazaq» - Altaydan Atyraugha deyingi kiyeli topyraqty jaylaghan ru-taypalardy biriktirgen esim; «Qazaq» - XX ghasyrdyng basynda últ ziyalylary qoldanghan últty oyatu qúraly «Qazaq» gazetining esimi; «Qazaq» - tarih kóp jetimsiretken, talay qyrghyn men zobalandy bastan ótkergen, ashtyq pen bodandyqtyng qúrbany bolghan, endigi tarihta baqytty bolugha tiyisti halyqtyng atauy. Sondyqtan últ esimin auystyru býgingi kýndegi  últtyq mәselelerdi sheshuden ózekti bolmasa kerek.

Esterinizge sala ketsek, byltyrghy jyldyng Aqpan aiynda Elbasy Nazarbaev Qazaqstannyng memlekettik atauyn «Qazaq eli» dep auystyru turaly úsynys aitqan bolatyn. Memleket basshysynyng úsynysy halyq tarapynan qyzu qoldau tapqan edi. Búl mәselening qoghamdyq talqylau tudyrghany sonshalyq, әleumettik jeli qoldanatyn orys tildi qauym www.avaaz.org saytynda Qazaqstan atauyn búlay ózgertuge qarsy internet petisiya da úiymdastyrghan bolatyn.

Núrghaly Núrtay

Abai.kz