قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتار قولداناتىن «سەن قازاق» سايتىندا «قازاق» ۇلتىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وندا ەردوعا ەسىمدى قولدانۋشى «قازاق دەپ اتالاتىن ۇلتتىق اتاۋ - وسى اتاۋدى يەلەنىپ جۇرگەن ۇلتتىڭ بولمىسىن تولىق اشىپ بەرە المايدى» دەگەن پىكىردى ورتاعا سالادى. جاريالانعانىنا ءبىر اپتا بولعان شاعىن جازبا 11 مىڭنان استام رەت وقىلىپ، 300-دەن استام پىكىر جازىلعان.  جازبانىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي:

«ارمىسىزدار، الەۋمەت! سىزدەرگە ءبىر وي تاستاماقشىمىن. نەگىزى ءبىز ءوزىمىزدى قازاق دەپ اتاعاننان گورى تۇرىك، تاتار، الاش نەمەسە تۇران دەپ اتاعانىمىز الدە-قايدا دۇرىس بولاتىن ەدى. بىرىنشىدەن، ءبىز ۇعىم مەن قاۋىمعا قاتىستى ۇلتتىق فيلوسوفيانى تەك قازاق اتاۋىنان عانا ىزدەپ قالدىق. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق فيلوسوفيامىزعا كەدەرگى.
ەكىنشىسى، ءبىز ۇلت تاريحى مەن قالىپتاسۋ نەگىزىن بىزگە كەيىننەن قوسىلعان تايپا، قاۋىمداستىقتان عانا ىزدەپ قالدىق. مىسالى، مەركىت بۇرىن نايمان، كەرەي، قوڭىرات سياقتى ءىرى تايپا بولسا، ال قازاققا سىڭگەنى تەك اباق كەرەيدىڭ ءبىر تارماعى بولىپ قالدى. قوڭىراتتار ءوز ىشىندە 32 رۋ-تايپا بولسا، ونىڭ وتىزى وزبەكتە، تەك ەكەۋى عانا قازاقتا. ت.ب
ءۇشىنشىسى، قازاق دەگەن نە؟ اق قاز با؟ قازى دەسە قازى - اق با دەپ تۇتاس ۇلتتىق نەگىزدى تۇركىلىك سارىننان اجىراي قاراۋ.

ال، تۇرىك نەمەسە تۇران دەسەك: قىتايلار وزدەرىنىڭ سان ءتۇرلى ەتنوس، سان ءتۇرلى مادەنيەتتەگى قاۋىمنان قالىپتاسقانىن بىلە تۇرا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق فيلوسوفياسى مەن قاۋىمدىق ۇعىمىن ب.ز.ب حان نەمەسە حۋاشيا اتاۋىنا ساباقتاستىرادى. ەكى ۇعىمنىڭ ساباقتاستىعى، گەنەتيكاسى باسقا بولسا دا بەلگىلى ۇلتتىق فيلوسوفيا رەتىندە بارلىق تاريحي وقيعالاردى وسى ۇعىمدارمەن تىعىز بايلانىستىرادى. ەگەر قىتايلار وزدەرىن ميڭ، سۇڭ نەمەسە باسقادا اتاۋلارمەن السا وندا تاريحي ماعىنا وزگەرەتىن ەدى. قازاقتار دا انە سونداي، وزدەرىن XV عاسىردا قالىپتاستىرعان اتاۋمەن اتايدى دە ۇلتتىق فيلوسوفيا مەن تاريحي تەرەڭدىك، تاريحي ساباقتاستىقتى ۇزارتا المايدى، ارى قاراي ۇزاپ تەرەڭدەيىن دەسە قاۋىمداردىڭ قۇرامى مەن اتاۋى باسقا، تەك وزىنە قاتىستى بولعاندارىنا عانا جالعايدى. ال، تۇرىك نەمەسە تۇران اتاسا بۇل وتە باپ بولعالى تۇر.»

بۇل جازبانى بىرەۋ «پانتۋركيزم» دەپ باعالاسا، بىرەۋ قولدايدى. ال، بىرەۋ الاش اتاۋىن قۇپ كورەدى، ەكىنشى بىرەۋ ۇلتتىڭ اتۋىمەن ەمەس، ۇلتسىزدانۋمەن كۇرەسۋ كەرەك دەيدى. پىكىرلەر اراسىندا «ورىس قۇجاتتارىندا قازاق اتاۋىنىڭ بۇرمالانۋىنا بايلانىستى 1917 جىلى قۇرىلعان «الاش اۆتونومياسى» ءوز اتاۋىن «الاش» دەپ الىپ، وسى مەملەكەتتىڭ حالقىن «الاش حالقى» دەپ اتاعانى» دا ايتىلا كەتكەن.

قازاق اتاۋى كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە العاش رەت X عاسىردا پايدا بولعانى، ەندى ءبىر دەرەكتەردە اقوردا مەملەكەتى كەزەڭىندە قولدانىستا باستالعانى ايتىلادى. ۇلتتىڭ اتاۋىمەن قاتار، قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتىنىڭ دە اتاۋى بولعان قازاق ءسوزىنىڭ تاريحى شىنىمەن دە قازاق رۋلارىنىڭ اتاۋىنان بەرىدە جاتىر.

1734 جىلى سانكت-پەتەربوردا شىعاتىن «سانكت - پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» گازەتى «قازاق» اتاۋىن «قىرعىز» دەپ قاتە باسىپ جىبەرۋى قازاقتى 2 عاسىر بويى «قىرعىز» اتاندىردى. ارادا كەيبىر تاريحشىلار قازاق اتاۋىنىڭ قاتە ايتىلىپ جۇرگەنى تۋرالى جازدى، الايدا پاتشالىق رەسەي بۇعان پىسقىرمادى. مىسالى تاريحشى ا. ي. ليوۆشين 1827 جىلى «كيرگيز ەست نازۆانيە نارودا سوۆسەم درۋگوگو… نازۆانيە كازاك… پرينادلەجيت كيرگيز-كايساكسكيم وردام س ناچالا يح سۋششەستۆوۆانيا، وني سەبيا يناچە نە نازىۆايۋت. زامەنا سامونازۆانيا نارودا درۋگيم نازۆانيەم، كاك پولاگايۋت يسسلەدوۆاتەلي ۆوپروسا، پرويزوشلو ۆ رەزۋلتاتە سترەملەنيا وتليچات ۆ وفيتسيالنىح دوكۋمەنتاح ەتوت نارود وت رۋسسكوگو كازاچەستۆا سوسەدنيح رايونوۆ سيبيري», - دەپ جازعان بولاتىن.  1925 جىلى قىرعىز اكسر-ءى قازاق اكسر-ءى بولىپ وزگەرتىلگەننەن كەيىن،  قايساق، قىرعىز، قىرعىز-قايساق، قازاق-قىرعىز، كيرگيز-قازاق دەپ قاساقانا بۇرمالانىپ قولدانىلىپ كەلگەن  حالىمىزدىڭ تاريحي اتاۋى 1925 جىلى قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 5-سەزىندە تۇزەتىلدى. 1936 جىلى قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق وزگەرىستەرىنە بايلانىستى قازاق ءسوزى رەسمي تۇردە بەلگىلەندى. سوعان قاراماستان سوۆەتتىك رەسەي قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن وزگەرتۋگە باعىتتالعان سانسىز «جۇمىستار» ىستەدى.

بۇگىندە «قازاق» اتاۋىنىڭ تالقى تۋدىراتىنداي سەبەبى دە بار. ويتكەنى بۇل ەسىمنىڭ ماعىناسى مەن شىعۋ تاريحى ءالى دە تولىق زەرتتەلىپ، ناقتى انىقتاماسى بەكىتىلمەگەن. كىم نە دەسە دە، «قازاق» - 550 جىل بۇرىن تۇركىستان دالاسىندا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ (حاندىقتىڭ) اتاۋى; «قازاق» - التايدان اتىراۋعا دەيىنگى كيەلى توپىراقتى جايلاعان رۋ-تايپالاردى بىرىكتىرگەن ەسىم; «قازاق» - XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلت زيالىلارى قولدانعان ۇلتتى وياتۋ قۇرالى «قازاق» گازەتىنىڭ ەسىمى; «قازاق» - تاريح كوپ جەتىمسىرەتكەن، تالاي قىرعىن مەن زوبالاڭدى باستان وتكەرگەن، اشتىق پەن بوداندىقتىڭ قۇربانى بولعان، ەندىگى تاريحتا باقىتتى بولۋعا ءتيىستى حالىقتىڭ اتاۋى. سوندىقتان ۇلت ەسىمىن اۋىستىرۋ بۇگىنگى كۇندەگى  ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋدەن وزەكتى بولماسا كەرەك.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، بىلتىرعى جىلدىڭ اقپان ايىندا ەلباسى نازارباەۆ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك اتاۋىن «قازاق ەلى» دەپ اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان بولاتىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇسىنىسى حالىق تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپقان ەدى. بۇل ماسەلەنىڭ قوعامدىق تالقىلاۋ تۋدىرعانى سونشالىق، الەۋمەتتىك جەلى قولداناتىن ورىس ءتىلدى قاۋىم www.avaaz.org سايتىندا قازاقستان اتاۋىن بۇلاي وزگەرتۋگە قارسى ينتەرنەت پەتيتسيا دا ۇيىمداستىرعان بولاتىن.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz