Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng («Ádilet» QazTAQ) qúrylghanyna biyl 25 jyl tolyp otyr.  Osy oqighagha baylanysty Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynda «Ádilet» qoghamyna – 25 jyl» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótkiziledi (ashyluy 24 jeltoqsan kýngi saghat 10-da). Konferensiyada saltanatty mәjilispen qatar «Kenestik modernizasiya jәne Qazaqstan», «Kenestik sayasy  qughyn-sýrgin derekteri jәne tarihnamasy», «Kenestik ekonomika jәne Qazaqstandaghy ashtyq» degen taqyryptarmen arnayy seksiyalar júmys isteydi dep kýtilude.                                    

Elimizdegi ýkimettik emes úiymdardyng alghashqy qarlyghashy bolyp tabylatyn osynau qoghamnyng 25 jyldyq mereyjasyn mýshelerimen birge tarihshy-ghalymdar ózderining ýlken shanyraghynda atap ótip, atalghan taqyryptardy shiyrek ghasyr boyy «Ádilet» basshylyqqa alyp kele jatqan iydeyalardy damyta otyryp qarastyrmaq. Búl kezdeysoqtyq emes. Olar sayasy repressiya qúrbandary úrpaqtarynyn, әdebiyet jәne óner qayratkerlerining ókilderinen qúrylghan dayyndyq komiyteti әzirlegen 1989 jyldyng sәuirindegi qúryltayshy konferensiyada stalinizm qylmystaryn әshkereleytin  basty bayandamalardy jasap edi. Konferensiyada qúrylghan qoghamgha mýshe bola jýrip jәne basqarma qúramynda enbektene kele, sayasy qughyn-sýrgin kezenderining qúpiyalaryn jan-jaqty ashatyn zertteuler jýrgizgen bolatyn.

«Ádilet» qoghamy Tarih institutymen, ózge de mýddeles úiymdarmen birlesip ótkizgen konferensiyalarda, dóngelek ýstelderde, jinalystarda totalitarlyq kezendegi sayasy qughyn-sýrgin, repressiyalar, asharshylyq, halyqtardy deportasiyalau, adam qúqtarynyng elenbeui jәne, әriyne, últ-azattyq qozghalys mәseleleri ghylymy zerdege salyndy, tarihy әdiletting ornyghuyn kózdegen tyng oilar qorytyldy. Jekelegen izdenushiler sayasy qúghyn-sýrginge úshyraghan alashtyq jәne kenestik qayratkerlerding ómir joldary men qyzmetterin janghyrtyp, ghylymy dissertasiyalar qorghady. Zertteushilik júmystar, publisistikalyq maqalalar jazylyp, derekti filimder týsirildi. Jazyqsyz jazalanghan qayratkerlerding múralary izdestirilip, jaryq kórude. Arnayy qyzmet múraghatynyng kómegimen sayasy qughyn-sýrgin jyldary atylghandardyng tizimi men ómirderekteri keltirilgen «Azaly kitap – Kniga skorbiy» jinaqtary shyqty.  «Ádilet» iydeyalaryn júrtshylyqqa, jastargha jetkizude qogham mýsheleri, sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng Sayat Iliyasúly Jansýgirov, Ály Orazúly Jandosov, Qyzghaldaq Qúdaybergenqyzy Júbanova, Sәule Rahymqyzy Sýgirova-Aytmambetova, Nәdir Ábdiqadyrúly Ázirbaev, Marat Sadyqúly Núrpeyisov sekildi úl-qyzdary, kóptegen ózge de úrpaqtary osy kýnderi belsendi júmys jýrgizip jýr.

Elimizding azamattaryn qasiretti tarihpen tәrbiyeleuding manyzy zor. Biylik buyndaryn basqarugha kelgenderding  birqatarynyng boyynda Tәuelsizdik jyldarynyng bastauynda patshalyq jәne kenestik dәuirler qalyptastyrghan qúldyq sana ýstemdik qúryp túrghan edi, tiyisinshe, is-әreketterinde jaltaqtyq, jasqanshaqtyq basym týsetin. Sondyqtan da halqymyzdy is jýzinde últtyq apatqa úryndyrghan alapat asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni – 31 mamyr – alghash qabyldanghan 1992 jyldan bastap bir de bir ret memlekettik dәrejede atalmady. Sanany: «Aramyzdaghy orys qalay qaraydy? Mәskeu, Kremli ne oilaydy?», –  degen orynsyz qymsynys, «ashtyq apatyn aitu – orysty, Reseydi kinәlau, últ arazdyghyn qozdyru» dep qabyldanatyn jasandy qauip, qorqynysh biyleytin. Búl jәit biyliktegi azamattarymyzdyng ózderin ózderi tarihpen tәrbiyelemeytindigi saldarynan oryn aldy, oghan kýmәn joq. Tәuelsizdik qayratkerlerining alghashqy tolqyny shynayy tarihty bile bermeytin.

Ayryqsha atap aitu lәzim, mәseleni dúrystaudy jogharghy biylikting ózi qolgha aldy. Tarihty oqyp-ýirenu, últaralyq kelisimdi saqtau jyly ótkizildi. 1997  jyly 31 mamyr – Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni bolyp jariyalandy. Sodan bastap repressiya qúrbandary jatqan oryndardy anyqtau, bastaryn qaraytyp, eskertkishter qoy, aruaqtargha taghzym etu sekildi imandy sharalardy ótkizip túru dәstýrge ainaldy. Degenmen, asharshylyq qúrbandaryn eske alu mәselesi keng atalyp jýrgen repressiya tasasynda qalyp qoyghanday edi. Al sonau alapat asharshylyq is jýzinde últymyzdy joyyp jibere jazdaghan orasan zor últtyq apat bolatyn. Últymyz barlyq jaghynan útyldy. Halyqtyng sany kýrt kemidi, sapasy da oisyray nasharlady. Ashtan qyrylghandar arasynda nebir bolashaq  talanttar men halyqtyng qorghaushylary ketti ghoy.  «Ádilet» QazTAQ tek sayasy qughyn-sýrgindi ghana emes, asharshylyq mәselesin de stalinizmning qylmysy retinde atap, ghylymiy-praktikalyq konferensiyalarda, dóngelek ýstelderde ýnemi kóterip jýrdi. Tek keyingi jyldardyng ózinde, aitalyq, asharshylyqtyng ayaqtaluynyng 75 jyldyghyna oraylastyrylghan 2008 jylghy respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyada qasiretti reforma saldary jan-jaqty qarastyryldy. 2009 jyly «Totalitarlyq tarihtan – demokratiyalyq bolashaqqa» atty respublikalyq, 2010 jyly «Stalinizm: repressiyalanghan Qazaqstan» atty halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyalarda da asharshylyq zúlmaty sóz bolyp, qorytyndy qújattarynda kórinis tapty.  Konferensiyalardyng materialdary jinaq týrinde basylyp shyqty. Biraq, mәsele halyqqa tiyisti dәrejede jetken joq.

Asharshylyq mәselesine jappay kónil audarugha búrnaghy jylghy Elbasy sózi jәne Astanada eskertkish qoyyluy serpin berdi. Ashtyq zúlmaty bolishevikter biylikke kelgennen oryn alghan-dy. Qazaq elining Týrkistan respublikasyna kirgen ontýstik ónirinde  «әlemdik revolusiya jasaugha tiyis  Qyzyl armiyagha» kerek dep jylqyny tartyp aldy, biraq azyq-týlik bermedi. Óitkeni kóshpendilerdi «marksizm túrghysynan bolashaghy joq, bәribir qyrylyp bituge tiyis» dep sanaghandyqtan, «dýnie jýzilik revolusiya jasaytyn» әskerin asyraudy ong kórdi.  Múny Mústafa Shoqay «bolishevikterding ashtyq sayasaty» dep baghalaghan-dy. 1921–23 jyldary  Qazaq respublikasy aumaghynda da iri ashtyq boldy. Ghajaby, Týrkrespublika da, Qazrespublika da Resey Federasiyasynyng qúramynda edi. 1924 jyly eki ólke birigip ýlken Qazaqstan qúrylghan son, 32-shi jylghy alapat asharshylyqty bastan keshirdi.  Múny ashyp aitqymyz kelmey, qybyjyqtaymyz, óitkeni, ony aitsaq, qúddy ózimizdi Reseyge qarsy shyqqanday kóremiz. Alayda búl – demokratiyalyq Reseymen jaulasu degendi bildirmese kerek. Mәsele totalitarlyq biylik qúrghan rejimde bolatyn. Sol rejiym, qylmysyn jasyru ýshin, avtonomiyalyq kazaq eline odaqtyq tәj kiygizdi.  Sóitip Kenester Odaghyn qúrushy «tәuelsiz memleketterdin» birine ainaldyq. Sonyng arqasynda naghyz tәuelsizdikke qol jetkizdik. Demek biz milliondaghan ashtyq qúrbandaryna býgingi tәuelsizdigimiz ýshin boryshtymyz. Sondyqtan qayghyly tarihty jasyrmay, kerisinshe, ashyp aitqan dúrys. Halyqty óz qasiretti tarihymen tәrbiyeleu lәzim.

Biz ýsh dýrkin asharshylyq kezinde tikeley tórt jarym millionday, sol shaqqy yqtimal tabighy ósimdi oigha alghanda, on millionday qandasymyzdy joghalttyq. Áytpese, Elbasy aitqanday, búl kýnderi 45–50 millionday bolyp otyrar edik. Sondyqtan, kinәlilerdi ataudan, tarihy derekterdi ashyq aitudan jasqanbaugha tiyispiz. Respublikamyzdy  industriyalandyrugha, «tusyraghan tyng jerlerdi» iygeruge jan-jaqtan kelgen ózge últ ókilderi qazaqtyng qaraly tarihyn bilgen joq. «Osy biz jaqsy ómirdi qazaqtyng sýiegining ýstinde qúryp jatqan joqpyz ba» degen oy olardy mazalaghan emes. Ony sol kezgi sayasat qosh kórmegen. Endi býgingi tanda qazaqtyng sonau qaraly tarihyn júrttyng barshasyna bilgizu kerek.  Búl el birligin arttyrudy iydeologiyalyq túrghyda qamsyzdandyru ýshin qajet. Sebebi, bir kezderi týrli úrandar jetegimen kelip, janama týrde bolsa da qazaq halqynyng taghdyryn tәlkek etip, qúqyghyn taptaghandardyng úrpaqtary qazir aramyzda. Eger olar qazaqtyn  qasiretke túnghan tarihyn bilse, oghan ózderining janama týrde bolsa da qatysy baryn úghar bolsa, tarihy әdilettilik túrghysynan qazaq halqynyng shektelgen qúqtaryn qalpyna keltiruge atsalysu qajettigin úghynar edi. Osyghan qol jetkizu ýshin, óz azamattarymyzben qatar, elimizde túryp jatqan ózge últ ókilderin de tarihpen tәrbiyeleu lәzim. Osy maqsatta tarihshylar tarapynan nysanaly zertteuler jýrgizilip, kópshilik iygiligine ainaldyrylghany jón.

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng shiyrek ghasyrlyq mereytoyy tarihshylardy óz iydeyasy ainalasyna tyghyz toptastyryp, halyqty tarihpen tәrbiyeleu júmysyna janasha tynys berer dep ýmittenemiz.

Beybit QOYShYBAEV, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty, «Ádilet» QazTAQ tóraghasynyng orynbasary

Abai.kz