Abaydyng sózi ghana emes, ómiri de ghibratqa toly, tómende onyng «Abay bay bolghan ba?» degen bir qyryn qozghamaqpyz. Qúnanbayday shonjardyng balasy, juan túqymnan bolghan son, osynday súraqtyng tuuy zandy. Birden aitayyq, Abay inisi Ospannyng dәuletin enshilegen 1894 jylgha deyin asqan baylar qatarynda bolmaghan.

        Jalpy Tobyqty ishinde Abaydyng shapaghaty tiyip bayyghandar az emes. Múhtar Áuezov 1933 jylghy «Abaydyng tuysy men ómiri» atty zertteu maqalasynda jazady: «...Abay endi óz zamandastarynan dos iriktey bastady. Sol retpen tapqan kisileri: Esbolattan Orazbay, Kótibaqtan Jiyrenshe, Bókenshiden Erbol, Ákimqoja t.b.». Mine, osy atalghan Orazbay, Jiyrenshe Abaydyng yghynda jýrip, eleusiz hәlden belgili adam dәrejesine jetkende, maldanyp, meylinshe bayyghan-dy. Árqaysynda myn-mynnan jylqy bolghan. Orazbay bertinde jylqy sanyn ýsh myngha jetkizipti. Óz tuysy Tәkejan, Ospan, Ázimbaylar jayly da osyny aitamyz.

       Tabystyn, dәuletting kózine әrkim óz soqpaghymen jetedi. Ynta-jigerimen  kirisken kisi bangdyng mәnisin nege tappasyn. Shәkerim «Shyn baqtyng ainasy» degen qarasózinde qaytsem baqqa (qazirgi leksikada - baqyt deymiz) jetem dep neshe týrli isterdi istegenin aita kele, sonyng biri - dәulet jayynda bylay dep jazady: «...Myna jaqtaghy «dәulet» degen bir tipti keregindey «baq» shygha keldi. Ol bolmasa eshqaysysynyng óni de kirmeytúghyn boldy, joly da bolmaytúghyn boldy. Oi, Tәniri-ay! Adam qylghandy adam qylmaytúghyn nesi bar dep, belsene qimyldap, onyng da mәnisin taptym». Sol siyaqty Orazbay, Tәkejandar shashausyz   ýnemshildik, asqan malsaqtyq, Jiyrenshe, Dýtbaylar el dauy, jýginiske kóp aralasyp, biylik aitu, al Qúnanbaydyng Ospany Qoyandy jәrmenkesi arqyly «saudanyng tegin» tabu jónimenen bayyghan, mysaly.   

        Ar-úyattan góri payda men dәuletke ólermendikpen úmtylghan býgingi qazaq qoghamyna ghibrat bolsa degen niyetpen aita otyralyq, Abay «Ózing ýshin enbek qylsan, ózi ýshin ottaghan hayuannyng biri bolasyn. Adamshylyqtyng qaryzyna enbek qylsan, Allanyng sýigen qúlynyng biri bolasyn» degen óz aitqan asyl qaghidany jasynan ústanghan.

        Eger baylyqty maqsat tútsa, ol da aghasy Tәkejan siyaqty iri bay bolar edi. Biraq bar yntasyn basqagha, moyyn búrghyzbaytyn, tausylmaytyn úzaq mindet - el júmysyna saldy. Tete inisi Ysqaqty da tazalyq pen әdiletke baulyp, qaqpaylap otyrypty.  Árham Kәkitayúly ondaghan jyl bolys bolghan tughan atasy Ysqaq jayynda «ortasha dәulet iyesi boldy» deydi.

         Abay mal jimaghan - múny Múhang atap aitady. «Abayda eshbir uaqytta ýlken baylyq bolghan emes, qayta ómirinde talay ret «shaghyn dәulet», «sholaq dәulet» deytin kýilerge jaqyn qalyp jýrgen» dep. Dәleldi shayyrdyng óz shygharmashylyghynan izdestireyik. 

                               Dәuleti joq buryl shash,

                               Ýiine ket, toptan qash! (1892).

         «Qayghy shyghar ilimnen» óleninen alynghan búl eki jolda «dәuleti joq» dep aqyn ózi jayly jetkizgen (Abay qolgha týsken qarjyny balalardy әuelde Semeyde, onan song Ábdirahmandy Peterborda oqytugha, qala berdi, kitap-qaghazgha ayamay júmsaghan). Lәkin, mynaghan qaranyz: qarapayym kópshilik Abaydy eshqashanda «dәuletsiz» demegen, kerisinshe, Tobyqtynyng iri bay-myrzasy sanaghan. Nege? Múnyng ózindik sebepteri bar. Ayatta: «Alla taghala qaysy bir pendesin dәuletti, qúrmetti qyldy, qaysy bir pendesin qor da kem de qyldy» (sýre Ál-Ghymran) degen. «Raqym – Alladan, peyil – adamnan» degen halyq naqyly da osyny bildiredi.

Peyilge kedey baylardyng arasynda Abay, sirә da, shirigen bay bolyp kóringen. Óitkeni, qúdayy qonaqty qúshaq jaya qarsy alu - qonaqjaylylyq sonau ýy bolyp, Aqshoqyda otau kótergennen qalyptasqan  Abay daghdysy bolghan. Bizge belgili estelik jazbalar sol kezderden aqyrghy demi tausylghansha búl shanyraqtan qonaq ýzilmegenin pash etedi.

                         Alys-jaqyn qazaqtyng bәrin kórdim,

                        Jalghyz-jarym bolmasa anda-sanda (1886).

 Jasy 40-tan asqanda aitqan búl sózimen aqyn-azamat ýiden qonaq arylmaghanyn da andatqan. Óz manayy arasha súrap ya basqa da sharuasymen kelgishtese, alystan at aryltqandar «biz Abaydyng jýzin bir kórmekke keldik» desedi eken.

        Kim keng peyil, jomart bolsa, shyn bay sol. Mәrttigi men aqyl-parasatyna say Abaydyng dәuleti de barshanyng kózine zorayyp kóringeni sodan degen oidamyz.

        Qorytyndy sózimiz, Abaydyng «sholaq dәulet» iyesi ghana bolghany aqiqat. Býgingining shirik bayshikeshterine oy tamyzdyq bolsyn - Abay mal jimady, esh uaqytta baylyq pen mәnsapty maqsat tútpady. Olar (Qúdaydyng búiyrtqan nesibesi men rahmeti) Abaydy ózderi izdep tapty Sóz basynda aitqanbyz, tek 1894 jyly Jiydebaygha túraqtaghan song ghana ýlken dәulet iyesine ainaldy dep. Mýbәdә, jarqyldap aldaghan dýnie «qonyzy» bolmay, oghan «ayaqty shaldyrmay» ótu -  talqy, synaq ataulynyng eng qiyny. Eljandy Abaydyng kórsoqyr sarandyq synaghyna boy aldyrmauy - eng aldymen Tәnirining bergen asqan aqyly men  ótkir sezim-týisigining arqasy.

Asan Omarov

Abai.kz