ابايدىڭ ءسوزى عانا ەمەس، ءومىرى دە عيبراتقا تولى، تومەندە ونىڭ «اباي باي بولعان با؟» دەگەن ءبىر قىرىن قوزعاماقپىز. قۇنانبايداي شونجاردىڭ بالاسى، جۋان تۇقىمنان بولعان سوڭ، وسىنداي سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. بىردەن ايتايىق، اباي ءىنىسى وسپاننىڭ داۋلەتىن ەنشىلەگەن 1894 جىلعا دەيىن اسقان بايلار قاتارىندا بولماعان.

        جالپى توبىقتى ىشىندە ابايدىڭ شاپاعاتى ءتيىپ بايىعاندار از ەمەس. مۇحتار اۋەزوۆ 1933 جىلعى «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا جازادى: «...اباي ەندى ءوز زامانداستارىنان دوس ىرىكتەي باستادى. سول رەتپەن تاپقان كىسىلەرى: ەسبولاتتان ورازباي، كوتىباقتان جيرەنشە، بوكەنشىدەن ەربول، اكىمقوجا ت.ب.». مىنە، وسى اتالعان ورازباي، جيرەنشە ابايدىڭ ىعىندا ءجۇرىپ، ەلەۋسىز حالدەن بەلگىلى ادام دارەجەسىنە جەتكەندە، مالدانىپ، مەيلىنشە بايىعان-دى. ارقايسىندا مىڭ-مىڭنان جىلقى بولعان. ورازباي بەرتىندە جىلقى سانىن ءۇش مىڭعا جەتكىزىپتى. ءوز تۋىسى تاكەجان، وسپان، ءازىمبايلار جايلى دا وسىنى ايتامىز.

       تابىستىڭ، داۋلەتتىڭ كوزىنە اركىم ءوز سوقپاعىمەن جەتەدى. ىنتا-جىگەرىمەن  كىرىسكەن كىسى بايۋدىڭ ءمانىسىن نەگە تاپپاسىن. شاكەرىم «شىن باقتىڭ ايناسى» دەگەن قاراسوزىندە قايتسەم باققا (قازىرگى لەكسيكادا - باقىت دەيمىز) جەتەم دەپ نەشە ءتۇرلى ىستەردى ىستەگەنىن ايتا كەلە، سونىڭ ءبىرى - داۋلەت جايىندا بىلاي دەپ جازادى: «...مىنا جاقتاعى «داۋلەت» دەگەن ءبىر ءتىپتى كەرەگىڭدەي «باق» شىعا كەلدى. ول بولماسا ەشقايسىسىنىڭ ءوڭى دە كىرمەيتۇعىن بولدى، جولى دا بولمايتۇعىن بولدى. وي، ءتاڭىرى-اي! ادام قىلعاندى ادام قىلمايتۇعىن نەسى بار دەپ، بەلسەنە قيمىلداپ، ونىڭ دا ءمانىسىن تاپتىم». سول سياقتى ورازباي، تاكەجاندار شاشاۋسىز   ۇنەمشىلدىك، اسقان مالساقتىق، جيرەنشە، ءدۇتبايلار ەل داۋى، جۇگىنىسكە كوپ ارالاسىپ، بيلىك ايتۋ، ال قۇنانبايدىڭ وسپانى قوياندى جارمەڭكەسى ارقىلى «ساۋدانىڭ تەگىن» تابۋ جونىمەنەن بايىعان، مىسالى.   

        ار-ۇياتتان گورى پايدا مەن داۋلەتكە ولەرمەندىكپەن ۇمتىلعان بۇگىنگى قازاق قوعامىنا عيبرات بولسا دەگەن نيەتپەن ايتا وتىرالىق، اباي ء«وزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ. ادامشىلىقتىڭ قارىزىنا ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەگەن ءوز ايتقان اسىل قاعيدانى جاسىنان ۇستانعان.

        ەگەر بايلىقتى ماقسات تۇتسا، ول دا اعاسى تاكەجان سياقتى ءىرى باي بولار ەدى. بىراق بار ىنتاسىن باسقاعا، مويىن بۇرعىزبايتىن، تاۋسىلمايتىن ۇزاق مىندەت - ەل جۇمىسىنا سالدى. تەتە ءىنىسى ىسقاقتى دا تازالىق پەن ادىلەتكە باۋلىپ، قاقپايلاپ وتىرىپتى.  ءارحام كاكىتايۇلى ونداعان جىل بولىس بولعان تۋعان اتاسى ىسقاق جايىندا «ورتاشا داۋلەت يەسى بولدى» دەيدى.

         اباي مال جيماعان - مۇنى مۇحاڭ اتاپ ايتادى. «ابايدا ەشبىر ۋاقىتتا ۇلكەن بايلىق بولعان ەمەس، قايتا ومىرىندە تالاي رەت «شاعىن داۋلەت»، «شولاق داۋلەت» دەيتىن كۇيلەرگە جاقىن قالىپ جۇرگەن» دەپ. دالەلدى شايىردىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنان ىزدەستىرەيىك. 

                               داۋلەتى جوق بۋرىل شاش،

                               ۇيىڭە كەت، توپتان قاش! (1892).

         «قايعى شىعار ىلىمنەن» ولەڭىنەن الىنعان بۇل ەكى جولدا «داۋلەتى جوق» دەپ اقىن ءوزى جايلى جەتكىزگەن (اباي قولعا تۇسكەن قارجىنى بالالاردى اۋەلدە سەمەيدە، ونان سوڭ ءابدىراحماندى پەتەربوردا وقىتۋعا، قالا بەردى، كىتاپ-قاعازعا اياماي جۇمساعان). لاكىن، مىناعان قاراڭىز: قاراپايىم كوپشىلىك ابايدى ەشقاشاندا «داۋلەتسىز» دەمەگەن، كەرىسىنشە، توبىقتىنىڭ ءىرى باي-مىرزاسى ساناعان. نەگە؟ مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. اياتتا: «اللا تاعالا قايسى ءبىر پەندەسىن داۋلەتتى، قۇرمەتتى قىلدى، قايسى ءبىر پەندەسىن قور دا كەم دە قىلدى» (سۇرە ءال-عىمران) دەگەن. «راقىم – اللادان، پەيىل – ادامنان» دەگەن حالىق ناقىلى دا وسىنى بىلدىرەدى.

پەيىلگە كەدەي بايلاردىڭ اراسىندا اباي، ءسىرا دا، شىرىگەن باي بولىپ كورىنگەن. ويتكەنى، قۇدايى قوناقتى قۇشاق جايا قارسى الۋ - قوناقجايلىلىق سوناۋ ءۇي بولىپ، اقشوقىدا وتاۋ كوتەرگەننەن قالىپتاسقان  اباي داعدىسى بولعان. بىزگە بەلگىلى ەستەلىك جازبالار سول كەزدەردەن اقىرعى دەمى تاۋسىلعانشا بۇل شاڭىراقتان قوناق ۇزىلمەگەنىن پاش ەتەدى.

                         الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارىن كوردىم،

                        جالعىز-جارىم بولماسا اندا-ساندا (1886).

 جاسى 40-تان اسقاندا ايتقان بۇل سوزىمەن اقىن-ازامات ۇيدەن قوناق ارىلماعانىن دا اڭداتقان. ءوز ماڭايى اراشا سۇراپ يا باسقا دا شارۋاسىمەن كەلگىشتەسە، الىستان ات ارىلتقاندار ء«بىز ابايدىڭ ءجۇزىن ءبىر كورمەككە كەلدىك» دەسەدى ەكەن.

        كىم كەڭ پەيىل، جومارت بولسا، شىن باي سول. مارتتىگى مەن اقىل-پاراساتىنا ساي ابايدىڭ داۋلەتى دە بارشانىڭ كوزىنە زورايىپ كورىنگەنى سودان دەگەن ويدامىز.

        قورىتىندى ءسوزىمىز، ابايدىڭ «شولاق داۋلەت» يەسى عانا بولعانى اقيقات. بۇگىنگىنىڭ شىرىك بايشىكەشتەرىنە وي تامىزدىق بولسىن - اباي مال جيمادى، ەش ۋاقىتتا بايلىق پەن ءمانساپتى ماقسات تۇتپادى. ولار (قۇدايدىڭ بۇيىرتقان نەسىبەسى مەن راحمەتى) ابايدى وزدەرى ىزدەپ تاپتى ءسوز باسىندا ايتقانبىز، تەك 1894 جىلى جيدەبايعا تۇراقتاعان سوڭ عانا ۇلكەن داۋلەت يەسىنە اينالدى دەپ. ءمۇبادا، جارقىلداپ الداعان دۇنيە «قوڭىزى» بولماي، وعان «اياقتى شالدىرماي» ءوتۋ -  تالقى، سىناق اتاۋلىنىڭ ەڭ قيىنى. ەلجاندى ابايدىڭ كورسوقىر ساراڭدىق سىناعىنا بوي الدىرماۋى - ەڭ الدىمەن ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن اسقان اقىلى مەن  وتكىر سەزىم-تۇيسىگىنىڭ ارقاسى.

اسان وماروۆ

Abai.kz