Abay әulie me? Osy súraqtyng býgingi óskeleng úrpaqty qyzyqtyrary sózsiz. Abaydyng ózi әuliyening sipatyn bylaysha jetkizedi: «Búl ýsh týrli fighyl qúdanyng (búl jerde mahabbat, әdilet jәne ghylym sóz bolyp otyr – A.O.) sonynda bolmaq, ózin qúl bilip, búl fighyldargha ghashyq bolyp tútpaqty payghambarlar ýiretti, әuliyelerge әuliyeler oqydy, ghashyq boldy. ...Ghashyqtary sol hәlge jetti, dýniyeni, dýniyedegi tiyerlik paydasyn úmytty» (38-sóz).

         «Imanym» atty jyr jinaghynda Shәkerim ómirining sonynda әuliyelik satygha shyqqanyn dәiim pash etedi.  Dәlelge:

                                  Shyn asyqtyng әrbiri

                                  Ólip topyraq boldy da,

                                 Jaralystyng taghdyry

                                  Jaratty meni ornyna, -

ya bolmasa: 

                                Álemdi týgel men kórip,

                                Eshkim meni bilmese.

                                Múqtajym, nәpsim joq bolyp,

                                Ziyanym jangha tiymese, -

degen shumaqtardy alsaq ta jetkilikti. Árbir shyn asyqtyn, yaky әuliyening belgisi - Tәnirige ghashyqtyghy. Shәkerim «shyn asyqtyng әrbiri» deuimen osy aqiqatty aitqan. Al, «eshkim meni bilmese» deytini, әuliyening әulie ekenin jan balasy bile almaydy. «Álemdi týgel» (onyng ishinde tylsymdy da) kóretin erek qasiyetin әulie adamnyng ózi de jasyryp baghady. Óitkeni, birden-aq «qiyali, shalyghy bar adam» degen qanqu sóz el ishin keuleytinin jaqsy biledi. Abay da inisi Shәkerim siyaqty tiri әulie bolghan. Oghan senimimiz kәmil. Óitkeni, 1895 jyly «Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri» degen oishyldyng Tәnirige ghashyqtyghy tolas tappay jylma jyl arta bergen-di. Búl ishki qúbylystyn  shynayy kuәsi - tól shygharmashylyghy.  

  Tómende Abaydyng kýndelikti ómirde bayqalghan  әuliyelik qasiyetterin tekserelik. Shaymardan Qosshyghúlov degen kókshetaulyq azamat patsha ókimetining sayasatyn jamandap Abaygha hat joldaghan. Sol hatqa bola, 1903 jyly jazghytúrym Semeyden tergeushi polisiya arnayy at sabyltyp kelip, Abay auylyn tintedi. Árham aqsaqal oqys oqighany bylay dep esine alady: «Abay kiyiz ýiin tikkizip qoradan shyqqan eken, barghan tergeushi: «Sizding ýiinizdi tintuge keldik, rúqsat etiniz», - depti. Abay: «Rúqsat, tint», - degen song olar barlyq abdyra, sandyqty ashqyzyp qarapty. Tósek arasyn, jýk arasyn, qaramaghan jeri joq. Biraq eshnәrse taba almapty. Ábden sharshap Kupriyanov degen bastyq tórening ózi Abaydyng janyna kelip otyrghanda Abay: «Tintip boldynyz ba?» – dese, tóre: «Qarap boldym, esh nәrse tappadym», - depti. Sonda Abay: «Sizding izdep kelgeniniz myna hat bolar», - dep kemzalynyng tós qaltasynan bir qaghaz alyp beredi. Tóre qarap: «Pәli, osy edi!», - dep kýlipti. Sonymen, Abaymen kóp sóilesip, tamaq iship, qonaq bolyp qalady».  

         Osynday ashugha biyletpey, ózin ózi sabyrly ústaghan jaghdaylarda: «Qúdaya, bergenine tәube, men músylman ekenmin» dep quanyp qalady eken.   

        Múhtar Áuezov Abaydyng songhy kezeninen myna derekti keltiredi: «Óz qolynda songhy jyldarda bolyp, Abaydy ózi kýtken Kәmәliya (Kәmәsh) degen kelinine Abay ózi ólerden búryn auyrmay túryp: «Men biyl óledi ekem» dep ishki ózi týigen auyr syryn eng aldymen aitady» (M.Áuezov. Abay Qúnanbayúly. – Almaty, 1995. - 85 b.).  Múhan, sóz joq, Abayda kóregendik qasiyet baryna sengen (qarapayym adamnyng auyrmay túryp «biyl óledi ekem» demesi anyq). 

        Kelesi kezekte halyq aqyny  Tóleu Kóbdikovting (1876-1947) esteligine   kóz tigelik. Ol Abaymen tórt ret kezdesken adam. 1901 jyldyng qyrkýiek aiynda Tobyqtygha kórshiles Kerey elinen Abaydyng qúrdasy Myrzaqan bastatqan alty kisi kýzeude otyrghan aqyn auylyna kelip týsedi. Tóleu aqynnyn  aitqanynan alynghan ýzindi mynau.

   «...Abaydyng kelgen qonaqty aldynan shyghyp týsirip alyp túratyn, saylap qoyghan bir-eki jigiti bolady eken, - deydi Tóleu aqsaqal, - sol jigitter aldymyzdan shyghyp, Abay ózi otyrghan qonaq ýige týsirdi. Sәlem berip, kirip keldik. Kelsek, Abay dóngelek syrly alasa ýstelding aldyna maldas qúryp, qolyna bir kitap alyp oqyp otyr eken. ...Aldymyzgha shay jasalghan son, Myrzaqan bәkisi men tisteuik temirin qaltasynan alyp, ýstelding ýstine qoydy. Sonda Abay: «Myrzaqan, myna kókpenbek temiring ne, bireudi jaryp tastaghaly otyrsyng ba?» dep kýldi. Myrzaqan: «Tisim joq, qantty tisteuikpen shaghyp, bauyrsaqty bәkimen jaryp jeymin» dedi. «Tis nege saldyryp almaysyn?» dedi Abay. «Tisti qaytyp salady, tis salyna ma?» dedi Myrzaqan tanyrqap. «Tis salynady, men saldyryp aldym», - dep jalghan tisterin kórsetti Abay».

  Sabyr etiniz, Abaydyng kóregendigi bayqalghan tús alda. Adamgha tis salady degenge tang tamasha bolghan qyr adamdaryna Abay mynany aitady: «Búl tis degen úsaq nәrse. Adam balasyna jansyzgha jan salugha rúqsat joq, odan basqanyng bәrining de kilti bar. Óner-bilimning kiltin jana-jana tauyp kele jatyr. Áli balyqsha sugha jýzip jýrgenin de kóresinder, qús bolyp, qanat qaghyp aspanda úshyp jýrgendi de kóresinder. Jәne dýnie múnymen túrmaydy, búdan da zor ózgerisi bolady. ...Biraq keyindeu bolady, ony biz kórmeymiz, bizding balamyz, balamyzdyng balasy kórse kórer» («Abay» jurnaly. – 1993. - № 6).

        Óziniz de oilanyz, ghylymiy-tehnikalyq progressting tamasha tabystary  HH-ghasyrda boldy, qazirgi tanda jalghasyp otyr. Sony boljap, kóre bilu әuliyelik emes pe. Abay auyzsha aitumen shektelmey, shamasy osy 1901 jyly tәmamdaghan «Tasdiyq» traktatynyng (qazirgishe 38-sóz) sonyn bylaysha qorytady: «Biz ghylymdy satyp, mal izdemek emespiz. Malmenen ghylymdy kәsip qylmaqpyz. Óner - ózi de mal, ónerdi ýirenbek - ózi de ihsan». Progress jolynan shet sahara tósinde ómir sýrgen qayran babamyz: «Biz keleshekte mal-dәuletti ghylym jolyna sarp etip, ghylymdy kәsip qylmaqpyz» dese, búl kóregendik pikirge tәnti bolmau mýmkin emes.  Áulie Abay  tayau keleshekte jogharghy tehnologiya, kompiuter, qaltaly telefon zamany saltanat qúraryn kózben kórip, qolmen ústap bilgen kisidey pash etip otyr emes pe.

Qorytyp aitqanda, úly Abay ómirining sonynda әuliyelik  qasiyetterin kóp bayqatqan, biraq olargha sol dәuirding qauymy mәn bere almaghany shýbәsiz. Óitkeni, óner-bilimnen shetkeri qazaq ortasy, qaranghy zamandastary janaghyday kóripkel oilardy әnsheyingi qiyal, ertegi sóz dep qabyldaghan bolatyn.

Asan Omarov, zertteushi.

Abai.kz