اباي اۋليە مە؟ وسى سۇراقتىڭ بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتى قىزىقتىرارى ءسوزسىز. ابايدىڭ ءوزى اۋليەنىڭ سيپاتىن بىلايشا جەتكىزەدى: «بۇل ءۇش ءتۇرلى فيعىل قۇدانىڭ (بۇل جەردە ماحاببات، ادىلەت جانە عىلىم ءسوز بولىپ وتىر – ا.و.) سوڭىندا بولماق، ءوزىن قۇل ءبىلىپ، بۇل فيعىلدارعا عاشىق بولىپ تۇتپاقتى پايعامبارلار ۇيرەتتى، اۋليەلەرگە اۋليەلەر وقىدى، عاشىق بولدى. ...عاشىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى» (38-ءسوز).

         «يمانىم» اتتى جىر جيناعىندا شاكەرىم ءومىرىنىڭ سوڭىندا اۋليەلىك ساتىعا شىققانىن ءدايىم پاش ەتەدى.  دالەلگە:

                                  شىن اسىقتىڭ ءاربىرى

                                  ءولىپ توپىراق بولدى دا،

                                 جارالىستىڭ تاعدىرى

                                  جاراتتى مەنى ورنىنا، -

يا بولماسا: 

                                الەمدى تۇگەل مەن كورىپ،

                                ەشكىم مەنى بىلمەسە.

                                مۇقتاجىم، ءناپسىم جوق بولىپ،

                                زيانىم جانعا تيمەسە، -

دەگەن شۋماقتاردى الساق تا جەتكىلىكتى. ءاربىر شىن اسىقتىڭ، ياكي اۋليەنىڭ بەلگىسى - تاڭىرىگە عاشىقتىعى. شاكەرىم «شىن اسىقتىڭ ءاربىرى» دەۋىمەن وسى اقيقاتتى ايتقان. ال، «ەشكىم مەنى بىلمەسە» دەيتىنى، اۋليەنىڭ اۋليە ەكەنىن جان بالاسى بىلە المايدى. «الەمدى تۇگەل» (ونىڭ ىشىندە تىلسىمدى دا) كورەتىن ەرەك قاسيەتىن اۋليە ادامنىڭ ءوزى دە جاسىرىپ باعادى. ويتكەنى، بىردەن-اق «قيالي، شالىعى بار ادام» دەگەن قاڭقۋ ءسوز ەل ءىشىن كەۋلەيتىنىن جاقسى بىلەدى. اباي دا ءىنىسى شاكەرىم سياقتى ءتىرى اۋليە بولعان. وعان سەنىمىمىز كامىل. ويتكەنى، 1895 جىلى «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى» دەگەن ويشىلدىڭ تاڭىرىگە عاشىقتىعى تولاس تاپپاي جىلما جىل ارتا بەرگەن-ءدى. بۇل ىشكى قۇبىلىستىڭ  شىنايى كۋاسى - ءتول شىعارماشىلىعى.  

  تومەندە ابايدىڭ كۇندەلىكتى ومىردە بايقالعان  اۋليەلىك قاسيەتتەرىن تەكسەرەلىك. شايماردان قوسشىعۇلوۆ دەگەن كوكشەتاۋلىق ازامات پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىن جامانداپ ابايعا حات جولداعان. سول حاتقا بولا، 1903 جىلى جازعىتۇرىم سەمەيدەن تەرگەۋشى پوليتسيا ارنايى ات سابىلتىپ كەلىپ، اباي اۋىلىن تىنتەدى. ءارحام اقساقال وقىس وقيعانى بىلاي دەپ ەسىنە الادى: «اباي كيىز ءۇيىن تىككىزىپ قورادان شىققان ەكەن، بارعان تەرگەۋشى: ء«سىزدىڭ ءۇيىڭىزدى تىنتۋگە كەلدىك، رۇقسات ەتىڭىز»، - دەپتى. اباي: «رۇقسات، ءتىنت»، - دەگەن سوڭ ولار بارلىق ابدىرا، ساندىقتى اشقىزىپ قاراپتى. توسەك اراسىن، جۇك اراسىن، قاراماعان جەرى جوق. بىراق ەشنارسە تابا الماپتى. ابدەن شارشاپ كۋپريانوۆ دەگەن باستىق تورەنىڭ ءوزى ابايدىڭ جانىنا كەلىپ وتىرعاندا اباي: ء«تىنتىپ بولدىڭىز با؟» – دەسە، تورە: «قاراپ بولدىم، ەش نارسە تاپپادىم»، - دەپتى. سوندا اباي: ء«سىزدىڭ ىزدەپ كەلگەنىڭىز مىنا حات بولار»، - دەپ كەمزالىنىڭ ءتوس قالتاسىنان ءبىر قاعاز الىپ بەرەدى. تورە قاراپ: ء«پالى، وسى ەدى!»، - دەپ كۇلىپتى. سونىمەن، ابايمەن كوپ سويلەسىپ، تاماق ءىشىپ، قوناق بولىپ قالادى».  

         وسىنداي اشۋعا بيلەتپەي، ءوزىن ءوزى سابىرلى ۇستاعان جاعدايلاردا: «قۇدايا، بەرگەنىڭە تاۋبە، مەن مۇسىلمان ەكەنمىن» دەپ قۋانىپ قالادى ەكەن.   

        مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ سوڭعى كەزەڭىنەن مىنا دەرەكتى كەلتىرەدى: ء«وز قولىندا سوڭعى جىلداردا بولىپ، ابايدى ءوزى كۇتكەن كاماليا (كاماش) دەگەن كەلىنىنە اباي ءوزى ولەردەن بۇرىن اۋىرماي تۇرىپ: «مەن بيىل ولەدى ەكەم» دەپ ىشكى ءوزى تۇيگەن اۋىر سىرىن ەڭ الدىمەن ايتادى» (م.اۋەزوۆ. اباي قۇنانبايۇلى. – الماتى، 1995. - 85 ب.).  مۇحاڭ، ءسوز جوق، ابايدا كورەگەندىك قاسيەت بارىنا سەنگەن (قاراپايىم ادامنىڭ اۋىرماي تۇرىپ «بيىل ولەدى ەكەم» دەمەسى انىق). 

        كەلەسى كەزەكتە حالىق اقىنى  تولەۋ كوبدىكوۆتىڭ (1876-1947) ەستەلىگىنە   كوز تىگەلىك. ول ابايمەن ءتورت رەت كەزدەسكەن ادام. 1901 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا توبىقتىعا كورشىلەس كەرەي ەلىنەن ابايدىڭ قۇرداسى مىرزاقان باستاتقان التى كىسى كۇزەۋدە وتىرعان اقىن اۋىلىنا كەلىپ تۇسەدى. تولەۋ اقىننىڭ  ايتقانىنان الىنعان ءۇزىندى مىناۋ.

   «...ابايدىڭ كەلگەن قوناقتى الدىنان شىعىپ ءتۇسىرىپ الىپ تۇراتىن، سايلاپ قويعان ءبىر-ەكى جىگىتى بولادى ەكەن، - دەيدى تولەۋ اقساقال، - سول جىگىتتەر الدىمىزدان شىعىپ، اباي ءوزى وتىرعان قوناق ۇيگە ءتۇسىردى. سالەم بەرىپ، كىرىپ كەلدىك. كەلسەك، اباي دوڭگەلەك سىرلى الاسا ۇستەلدىڭ الدىنا مالداس قۇرىپ، قولىنا ءبىر كىتاپ الىپ وقىپ وتىر ەكەن. ...الدىمىزعا شاي جاسالعان سوڭ، مىرزاقان باكىسى مەن تىستەۋىك تەمىرىن قالتاسىنان الىپ، ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى. سوندا اباي: «مىرزاقان، مىنا كوكپەڭبەك تەمىرىڭ نە، بىرەۋدى جارىپ تاستاعالى وتىرسىڭ با؟» دەپ كۇلدى. مىرزاقان: ء«تىسىم جوق، قانتتى تىستەۋىكپەن شاعىپ، باۋىرساقتى باكىمەن جارىپ جەيمىن» دەدى. ء«تىس نەگە سالدىرىپ المايسىڭ؟» دەدى اباي. ء«تىستى قايتىپ سالادى، ءتىس سالىنا ما؟» دەدى مىرزاقان تاڭىرقاپ. ء«تىس سالىنادى، مەن سالدىرىپ الدىم»، - دەپ جالعان تىستەرىن كورسەتتى اباي».

  سابىر ەتىڭىز، ابايدىڭ كورەگەندىگى بايقالعان تۇس الدا. ادامعا ءتىس سالادى دەگەنگە تاڭ تاماشا بولعان قىر ادامدارىنا اباي مىنانى ايتادى: «بۇل ءتىس دەگەن ۇساق نارسە. ادام بالاسىنا جانسىزعا جان سالۋعا رۇقسات جوق، ودان باسقانىڭ ءبارىنىڭ دە كىلتى بار. ونەر-ءبىلىمنىڭ كىلتىن جاڭا-جاڭا تاۋىپ كەلە جاتىر. ءالى بالىقشا سۋعا ءجۇزىپ جۇرگەنىن دە كورەسىڭدەر، قۇس بولىپ، قانات قاعىپ اسپاندا ۇشىپ جۇرگەندى دە كورەسىڭدەر. جانە دۇنيە مۇنىمەن تۇرمايدى، بۇدان دا زور وزگەرىسى بولادى. ...بىراق كەيىندەۋ بولادى، ونى ءبىز كورمەيمىز، ءبىزدىڭ بالامىز، بالامىزدىڭ بالاسى كورسە كورەر» («اباي» جۋرنالى. – 1993. - № 6).

        ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ تاماشا تابىستارى  حح-عاسىردا بولدى، قازىرگى تاڭدا جالعاسىپ وتىر. سونى بولجاپ، كورە ءبىلۋ اۋليەلىك ەمەس پە. اباي اۋىزشا ايتۋمەن شەكتەلمەي، شاماسى وسى 1901 جىلى تامامداعان «تاسديق» تراكتاتىنىڭ (قازىرگىشە 38-ءسوز) سوڭىن بىلايشا قورىتادى: ء«بىز عىلىمدى ساتىپ، مال ىزدەمەك ەمەسپىز. مالمەنەن عىلىمدى كاسىپ قىلماقپىز. ونەر - ءوزى دە مال، ونەردى ۇيرەنبەك - ءوزى دە يحسان». پروگرەسس جولىنان شەت ساحارا توسىندە ءومىر سۇرگەن قايران بابامىز: ء«بىز كەلەشەكتە مال-داۋلەتتى عىلىم جولىنا سارپ ەتىپ، عىلىمدى كاسىپ قىلماقپىز» دەسە، بۇل كورەگەندىك پىكىرگە ءتانتى بولماۋ مۇمكىن ەمەس.  اۋليە اباي  تاياۋ كەلەشەكتە جوعارعى تەحنولوگيا، كومپيۋتەر، قالتالى تەلەفون زامانى سالتانات قۇرارىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ بىلگەن كىسىدەي پاش ەتىپ وتىر ەمەس پە.

قورىتىپ ايتقاندا، ۇلى اباي ءومىرىنىڭ سوڭىندا اۋليەلىك  قاسيەتتەرىن كوپ بايقاتقان، بىراق ولارعا سول ءداۋىردىڭ قاۋىمى ءمان بەرە الماعانى ءشۇباسىز. ويتكەنى، ونەر-بىلىمنەن شەتكەرى قازاق ورتاسى، قاراڭعى زامانداستارى جاڭاعىداي كورىپكەل ويلاردى انشەيىنگى قيال، ەرتەگى ءسوز دەپ قابىلداعان بولاتىن.

اسان وماروۆ, زەرتتەۋشى.

Abai.kz