Foto: Talasbek Ásemqúlov. Suret "Ayqyn" gazetinen alyndy.

Qazaq jastary bir jylda eki birdey ruhany sardarynan aiyryldy. Onyng biri kóktemde ketken aqyn Ámirhan Balqybek bolsa, ekinshisi kýzde qaytqan jazushy Talasbek Ásemqúlov edi. 

Ekeui de jastardyng dosy, әdebiyetshilerding kónil kókjiyegin kenitip otyrghan ensiklopediyalyq bilim iyesi edi. Arghy-bergi tarihty, әdebiyet pen mәdeniyetti sol eki azamattan artyq biletin adamdy taba almaytynbyz. Sol eki aghanyng intellektualdyq kýshin paydalansa, tau qoparugha bolatyn edi. Biraq ekeuining de qoghamgha kerektigin sezingen mereyli sәtinen góri qajetsizdigin týisingen qamyryqty kýnderi kóbirek bolghan siyaqty. Basqa kez kelgen qoghamda aqyldy adamnyn, intellektual, talantty adamnyng mereyi ýstem, ol adam bay-dәuletti. Bizding qoghamdaghy paradoksqa qaranyz, janaghy eki aghamyz da úshan-teniz bilimmen songhy jyldary ýide otyrdy. Júmyssyz. Qazaqtyng kez kelgen balasy solarmen dengeyles bolsa ghoy, әngime basqa edi. Biraq olay emes. Olar mynnan, tipti millionnan suyrylyp shyqqan ardaghymyz edi. Al qay jaghyna qarasang da bilimsizder men diyletanttar tolyp jýredi. Eng bilimdi adamdar júmyssyz otyrady. Búl nening qúdireti? Ruh pen teksizdikting kýresi jýrip jatyr desek, eki aghanyng ómiri de sol úly maydandaghy ýlken qúrbandyqtar siyaqty әser qaldyrady. Búl – qoghamgha soghylghan shapalaq, ruhtyng eskertpesi. Biz jenilip jatyrmyz... Jә, ol jayynda keyinirek.

«Elu segiz degen erkek óletin jas pa eken?» deushi edi «Taltýs» romanynyng bir keyipkeri. Kýy siyaqty qúiylyp túrghan roman jazghan Talasbek Ásemqúlovtyng ózi de, janaghy sózdi auzyna Qúday salghanday, elu toghyzynda yqylymgha ketti. Qúday salghanday deymiz-au, shyn talant iyesining sózin, auzyna Qúday salmaghanda, kim sala­tyn edi? Ómir men ólim qanday tylsym bolsa, talant ta sonday tylsym ghoy. «Ta­lasbekting býkil ómiri, jazghany men syzghany, týigeni men týisingeni tylsymgha toly edi» degendi, qatelespesem, Didar Amantay aitty-au deymin.

Rasynda, Talasbek Ásemqúlovtyng qo­nyr­qay jýzine, oily kózderine bayyptap qarasan, keudesindegi kýmbirdi estuge bolatyn. Bir sәt te toqtamay, bayyppen, syr­baz ghana tógilip túratyn, múndy da sәu­leli qonyr kýy edi ol. Talasbekting el ai­tatyn tylsym magiyasy sol bolatyn. Sol kýiding búdan bylay tynshyghanyna ilan­ghyng kelmeydi. Ol ózi tartatyn kýiler siyaq­ty ken, epikalyq tynystaghy adam edi ghoy. «Tәttimbet seri» romanyna ýnileyikshi. «Adam taghdyrdy tandamaydy... tanday al­may­dy... Taghdyr adamgha qonady... Son­dyq­tan taghdyryng әn eken, al әn baqytqa... qua­nyshqa jat... Baqyt penen әn... bir-bi­rine eshqashan qosylmaytyn... bir-birimen qatar túra almaytyn... eki bólek jara­ty­lys... Án... qasiretpen ghana tuys... Qasiret pen qamyryq... әnning azyghy... Al tagh­­dyryng әn eken... onda kóresheging – qa­si­ret... Osy­ghan moyynsún... Sebebi býgin aiyryl­gha­nyn­nan... keleshekte aiyryla­rynnan... bayaghyda... ózing dýniyege kelmey tú­­­ryp aiyrylghansyn... Sebebi... sen әn­sin... әn bolyp keldin... әn bolyp ketesin... Búl dýniyede... sen qimaytyn eshtene joq...». Búl, ónerpazdardyng bәrine aityl­ghan ke­sim. Auyr da azapty, biraq shynshyl kesim.

Adamnyng sanasynda eng ýlken silkinis, eng ýlken janalyq, ólimning haqtyghyn týi­singen kezde bolady. Bala kezinde әl­dekimning ólimin kóruing mýmkin. Saghan aitady, «Naghashy aghang (atan, apan, bәribir, әiteuir sen ózing jaqsy kórgen bir adam) basqa jaqqa ketti, endi kelmeydi». «Eee, deysing sen. – Tym alysqa ketken boldy-au». Odan keyin de ólimdi talay ret kóruing mýmkin. «Tirining bәri óledi» degendi orayy kelgende aityp ta jýruing yqtimal. Biraq ólimning haq ekenin әli týisinbeysin. Ony týisinu sәti bir adamgha erte, bir adamgha kesh keledi jәne ómirde bir-aq ret keledi. Sol sәtten bastap adam ózgeretin, eseyetin se­kildi. Talasbek Ásemqúlov kitaby bilimnen bólek, ómirlik danalyqtyn, ómirdi eng jogharghy maghynasynda qabyldau bilimining iyesi edi. «Taltýstegi» qiyanatty kóp kórgen Ájigereydi alynyzshy. ( Ájigerey Talas­bek aghanyng balalyq shaghy emes pe edi). Qarshaday kezinde atasy qaytqanda, qan­day tereng baylamgha keledi: «Ólim – adam ózgerte almaghan jalghyz ghana baylam eken. Basqanyng bәrin óz aqylyna baghyndyrdy, aitqanymen jýrgizdi. Ólim ghana adamnyng biyliginen tys, pәk kýiinde qalypty. Pen­dening armany tausylghan ba. Qolynan kelse ólimge de biylik jýrgizer edi. Biraq ólim, adam eshqashan attay almaytyn shekting ar jaghynda, tylsym dýniyesinde túr. Adamnyng qoly oghan eshqashan jet­peydi. Adam tek qana óle alady. Biraq ólimning syryna eshqashan qana almaydy. Sondyqtan ólim dýniyedegi jalghyz ghana shyndyq, kir shalmaghan jalghyz ghana aqiy­qat... Kenet... jaqynynnyng ólimi ózinning ólimine menzep túrghanyn týisinesin. Se­bebi әr ólim – әrkimning ólimi. Sebebi  әr ólim – bәrining ólimi». Qanday tamyrly, kemeline kelgen bayypty pikir. Bәrimizding sanamyzdyng bir týkpirinde bayyz tappay bezgektep jýrgen oi. Biraq sol oidy Ta­las­bek qaghazgha týsirgende ghana, ol kiyeli kitap sózindey búljymas formasyn tabady. 

«Pendening jalghyz júbatushysy – ólim, – dedi ol taghy da sol romanda. 

– Adam pende qyryq qúlash zyndannyng týbinde jatsa da ómirden ýmitin ýzbeydi. Al ólim degen basqa, erekshe baq. Árbir adamgha kesimdi kýni keletin tәny ólim emes. Pa­qyr­lyqtan kemeldengen, bes jasar ba­lany payghambar dәrejesine kóteretin erekshe týisik retindegi ólim». Jalang pәlsapa emes. Balang kónilding sәttik әseri de emes. Adam úzaq ómir sýrip, kóp qua­nysh pen qasiretti kórgennen keyin ghana, aspan jaqtan kelip, jýrekke týiilui mýmkin jalghyz baylam. Kóp adam onday bay­lamnyng biyigine kóterile almaydy. Olar­dyng ólimnen qorqatyny da sodan shyghar? Al Talasbek qoryqsa, «jighan bilimimmen bólise almay ketem-au» dep qoryqty. Ólimnen qoryqqan joq. Onyng minez-bolmysy bala siyaqty bolsa da, «momaqan danalyq» ylghy da ózimen birge edi. Bireuler aitady, «Kózi tirisinde maq­tau kerek edi, Talasbek óz baghasyn bilmey ketti» deydi. Joq, ol kisi óz baghasyn bile­tin. Ózgening baghasyn sonshalyqty biletin adamnyng óz baghasyn bilmeui qisyngha syimaydy. Biraq jyly sózge zәru bolghan joq desek, taghy da jalghan bolar edi. Ol óz baghasyn bile túra, ózi aitatyn «publika bolyp qalyptas­paghan» qoghamnyng ózimshil­digi men pasyq­tyghyna kóndikken, dýniyening opasyz jal­ghandyghyn da, bәrin – bar qal­pynda qabyldaytyn jәne sonyng bәrinen biyiktey alghan adam edi. Aqyly kemel adam bәrinen biyiktey alady. Biraq aqyldan bó­lek, jan degen substansa bar emes pe? Mine, sol jan degen jaryqtyqtyng «auyru, janshylu, azap shegu» degen qabileti bolady. Adam aqylymen bәrinen biyiktep túrghan kýnning ózinde, jýregi men jýike jýiesindegi әldebir iyirimder onyng janyn qylbúraugha salyp shynghyrtyp jatady. Talantty adam bizsiz de jalghyz, esti adam bizsiz de ba­qytsyz. 

Keyde Talasbek agha keleshekting adamy siyaqty kórinetin. Keyde kerisinshe, on to­ghyzynshy ghasyrdan adasyp, qalyp qoyghan adamday elesteytin. Anghaldyghy men dana­lyghy astasyp jatatyn, peyil tazalyghy oghan jastardy, jastardy oghan tartatyn da túratyn. Ol qashan da janalyqtyn, kәsi­biyliktin, talanttyng jaghynda boldy. Jәne jastardy ónerge tar shenberde qaramaugha ýiretti. Ózi dәstýrli prozanyng ókili bola túra, janashyl әriptesterin qorghap-qol­dau jolyndaghy jankeshtiligi tanghal­dy­ratyn. Sóitsek, ol әdebiyettegi koriyfey­lerding ózinen keyingini kórmey tastau «ta­lantyna» tanyrqap, eng bastysy, keyin­gi buyndy da sol shenberde tәrbiyelep jatqanyn sezgende ýndemey túra almaghan eken. Ónerge qiyanat bastalghanda shyday al­maghan eken. Óitkeni ózi aitpaqshy, «tal­gham degen estetikalyq ar-úyat» bo­latyn. 

Talasbek aghanyng kez kelgen maqalasy ýlken filosofiyalyq, estetikalyq trak­tattyng jýgin arqalaushy edi. Árqaysysy kórkem shygharmadan beter tereng bolatyn. Oiyn syghymdap beretini sonshalyqty, әr abzasyn bútalap, jana oi, jana tolgham men payym ashyp, tanyrqap jatatynsyz. Ol Didar Amantay, ne Aqberen Elgezek, ne Erbol Alshynbay siyaqty ózi jaqsy kóretin inilerining shygharmashylyghyn týsindirse, jalpy, әdebiyet, jalpy, sóz óneri, oilau jýiesi, ómirge pәlsapalyq qatynas jayly jazghan bolyp shyghatyn. Óitkeni ol kisining tynystau tәsili sol edi, ol ne nәrseni de ózining oqyghan, bilgen kóp dýniyesining kontekstinde qabyldaytyn. Bizding keybir qúbylystardy, minezderdi, keybir avtorlardy ol kisidey qabylday almaytynymyz, janaghy avtorlardyng kemshiliginen emes, ózimizding Talas aghaday tereng bilimimiz men kemeldigimizding joq­tyghy edi. 

Ol kisi birde telefon shaldy. «Oqygham joq» degen maqalam shyqty, oqydyng ba?»  «Oqygham joq...». Talay nәrseni «bilmeydi ekem, kórmeppin, oqygham joq» dep moyyn­daugha tura keledi, biraq dәl osy maqalagha qatysty Talas aghagha aitqan jauabymdaghy auyrlyqty búryn-sondy sezip kórsemshi. «Oqygham joq...». Qarap otyrsam, sol ma­qalalarymen-aq Talasbek agha bәrimizdi tәrbiyelep jýr eken ghoy. Eshqanday uniy­versiytette sabaq bermegen, eshbir dәrisi ýshin jalaqy almaghan, biraq sanalarda biylik jýrgizetin úly lektor, úly ústaz bolypty. Qazaqtyng kókireginde sәulesi bar býtin bir úrpaghyn ósirip shygharghan eken ol. Bylay qaraghanda, «oqygham joq» sindromy bir ghana Talasbek aghanyng buy­nynda ghana emes, odan keyingi jas buynda da bas kóterip kele jatqan. Ol aghalardyng ishtarlyghyn beysanaly sezuden tughan jap-jas ishtarlyq bolatyn. Talasbek agha sonyng aldyn aldy. Ýiinde otyryp-aq, «otuken.kz» sayty arqyly-aq ýlken jýkti kóterip jýripti. 

Jogharyda aitqanday, ol basqa dәuirde, basqa, búdan góri tekti, taza formasiyada ómir sýruge tiyis adamday edi. Jәne sonday formasiyany qalyptastyrghysy keldi. Ózim kórmesem de, keyingiler kórsin dey­tindey-di. Talasbek agha sheksiz optimist bolatyn. «Efialittyng kegi nemese qazaq interneti jayly bir ýzik syr» degen ma­qalasy esterinizde me? «Internetti joI auany joImen birdey» deytin janashyl keyipkeri Asanqadyr turaly: «Ertegidey ómirding sheti bizge taqap kele jatyr. Biraq onyng da ýsti búltsyz aspan emes. Ózine tәn oi-shúqyry, qaltarys-qateri bar. Mine, osy jana bolmys, jana shyndyqtyng saqshylary, saqtaushylary taksiylerining terezesinen qol búlghap ketip bara jatyr. Bolashaq osylardyng qolynda dedim ishtey. Tek abyroydan aiyrmasyn» dep ayaqtaytyn edi ghoy... Ol ózi de, «otuken.kz» saytyn ondy-soldy sharlap jýrgen úrpaqtan kóp ýmit kýtti. Óitkeni ol úrpaq ózgening mәde­niyetimen, әdebiyetimen qanshalyqty tanys bolsa, óz halqynyng ruhany baylyghynyng shyn baghasyn, joghary baghasyn sonsha­lyqty biluge tiyis. Jәne ol úrpaq ónerge eshqashan qiyanat jasamaydy. Talasbek aghanyng tәlimin dúrys sinirse, dәiim layyq­ty shygharmany moyyndaydy, jana­shyldyqty qabyldaydy, beyneleuding jana tilin izdeytin bolady.

Jәne Talasbek agha tógiltip, búrqy­ra­typ ta jaza alatyn. Ásirese, kinodrama­tur­giyada týidektelip, tópeley qúiylatyn shúrayly tildi tiriltti. Múhang men Gha­ben­derden keyin dәl solay kórkem tilmen sóilesetin, astarlap sóilep, kóp aitatyn keyipkerlerdi kórgen emespiz. «Aghatay, osy seni ishinnen bir nәrse ottay qary ma, al meni shoqtay shyjghyrady» deytin Bir­jan salynan keyin kemenger Qúnan­baydy kýtip jýr edik. Búghan deyin «Túmardy» jaz­dy, «Jeztyrnaq», «Kókbalaqtyng óli­mi» boldy, úsaq-týiekpen aldanbay, alan­syz jazugha mýmkindik bolghanda, taghy qanshama dýniyeler oiynda bar edi... Ol kisining romany men povesine de qanshama aqparat, qanshama tújyrym syghymdalyp enip jatatyn. Prozany kóp jazghan joq. Bar bolghany eki roman, bes-alty әngime ghana. Biraq ishinde qanshama janalyq, bayaghy qazaq ýshin ýirenshikti, qazirgi qazaq ýshin tosyn janalyq bar edi. Qazaqtyng últ­tyq dýniyetanymy barghan sayyn júqa­ryp bara jatqany ras qoy. Talasbekpen birge eki ókinish ketti. Sonyng biri, endi qa­zaqta sonshama bilim jinaytyn, bilimge ashqaraq úrpaq tua ma, onyng bәrin qazaqy zerdemen qoryta ma, ekinshisi, búdan keyingi, Jýnisbaylardan (Talasbek Ásem­qúlovtyng atasy) tәlim almaghan qazaqtyng boyyna sol tamyrly tanym bite me degen ókinish. 

Olay deytinimiz, Talasbek Ásemqúlov­tyng әleminde ashyq mәtinmen aityl­may­tyn, biraq qazaq ýshin asa manyzdy úghymdar bolatyn. Esinizde me, «Taltýstegi» alghashqy oqigha? Sabyt shal kempirining moynyna shylbyr salyp, atpen sýirey jóneletin. El-júrt toqtatyp alghanda, «Ne boldy, Saba?» dep súramay ma? «Perish­tedey balamdy qor qyldy, sýiegin ja­sytty» deytin aqsaqal. Ájigereydi basynan tepkeni ýshin kempirin tórkinine qaytarushy edi. Nemese «Birjan sal» filiminde «Azamattyng ary taptalyp jatqanda bir qatynnyng ólimi sadagha» deytin Ápish. Sonyng bәri bizge búljymas zan, myzghymas morali bolyp bekidi. Óitkeni úmytyla bastaghan, biraq qany­myzda, sanamyzda bar ústanymdar edi. Qazaq mәdeniyeti Omar Jәlel aitpaqshy, «Matushka Rossiya deytin orystardiki siyaqty әiel tekti mәdeniyet emes, atajúrt, atameken deytin atatekti mәdeniyet». Taghy da sol «Taltýstegi» Ájigereyding únatqan qyzymen kezdesip kelip, tanerteng atasyna sәlem beretin sәtin alynyzshy. «Atamnyng kózinen ózgening baqytyna degen sheksiz qúrmetti kórdim» deytin. Talasbek aghanyng ózi de sonday jomart, darqan jýrek­ting iyesi edi. Onyng optimistigin de, jastargha jaqyndyghyn da solay ghana týsindiruge bolady.

Óitkeni adam o basta baqytty bolyp dýniyege keledi. Ony baqytsyz qylatyn, shermende qylatyn biz. Biz degenimiz, qo­gham, qogham degen mashina, kәdimgi kon­veyer, baryndy, asylyndy júta beredi, júta beredi, júta beredi... qazir jastar bir nәrseni týsingendey boldy. Talasbek pen Ámirhan taryghyp ótken qoghamnan ayau­shylyq kýtu, jaqsylyq kýtu qisynsyz. Búl qogham jaqsy adamnyn, tereng adamnyn, ilim jighan adamnyng qadirin bilmeydi. Syrttay qaraghanda sanaly adamdardyng úyasy siyaqty kórinetin әdeby ortanyn, ziyaly ortanyng da jazylmaghan zandary bar. Al Talasbek aghalardyng bar aiyby, sasyq zandarmen jýrmeuinde edi. «Tura biyde tughan joq» dep talay adamdy kózinshe synady. Ashy aitqan kezderi boldy. Sol kisining sózinen keyin «auyryp» qalghan talaydy bilemiz. Biraq Talasbek aghanyng eng keremet qasiyeti – jaqsy shygharmany kór­gende ýndemey qaludy qylmys sanaytyn. Bәrimiz sol kisidey oilap, sol kisidey әreket etsek, óner men әdebiyette әdilet ornap, onyng sapasy biyikter me edi, kim bilsin...

Últtyng sapasy sanaulylarmen ólshe­nedi ghoy. Talasbek, Ámirhan, keshegi Asqar­lar siyaqty, oy alyptarymen ólshenedi. Sondyqtan olardyng kýii – «memlekettik manyzy bar is» bolu kerek. Jogharyda aittyq qoy, ruh pen teksizdik taytalasynda teksizdik tyqsyrtyp barady. Al myna qoghamnyng ruh iyelerin baghalaytyn beti kórinbeydi. Basqany bylay qoyghanda, mysaly, Talasbek Ásemqúlovtyng ýiindegi jengemiz Zira Nauryzbaevany tanymy teren, asa talantty mәdeniyettanushy re­tinde bilemiz. Osynday eki birdey talant iyesining bir shanyraqta toghysqanyna ylghy da tanyrqap jýrushi edik. Endi Zira jengemiz qorghansyz qalghanday elesteydi. Talasbekting jary bolghany ýshin emes, asa tereng intellekt iyesi bolghandyghy esepti, Ziranyng bilim-biligi qúiylar arnasyn tapsa eken deysin. 

Ólige aitar ókpe joq. Aynalayyn ti­riler, qúryghanda biz, oily adamnyng jal­ghyzdyghyna jalghyzdyq jamay bergenshe, azabyn jenildeteyikshi...

Ásiya BAGhDÁULETQYZY, mәdeniyettanushy

"Ayqyn" gazeti - aikyn.kz