Qasiyetti Alash ordasyna at basyn búrghan barlyq qonaqtardyng ruhany baylyq alugha keletin kiyeli ornynyng biri  - «Abaydyng «Jiydebay-Bórili» memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayy. Múrajay qazaq dalasyn óz ólenderimen susyndatyp, shyghys pen batys әdebiyetin qazaq saharasyna ózindik ereksheligimen jetkize bilgen Abaydy, onyng shygharmalaryn keleshek úrpaqqa shashauyn shashpay jetkizudi negizgi maqsaty etti.

San ghasyrlyq tarihy bolmasa da, jetpis tórt jyldyq tarihy bar múrajay  Abay múrasy men aqyn shәkirtteri turaly derekterdi jan-jaqty zerttep, jinaqtap otyrghan qara shanyraq. Jetpis tórt jyl degen az uaqyt emes, osy kezende múrajay tarihynda talay  el maqtanyshyna ainalghan aghalarymyz ben apaylarymyz eren enbek etip, Abay shygharmashylyghyna baylanysty maqalalar jazylyp, dissertasiyalar qorghalyp, kitaptar shygharyldy, el-elge nasihattaldy jәne býgingi tanda jalghasyn tabuda. Múnyng barlyghy ótken tarih jәne býgingi kýnde de  qyzmetkerlerding atqaryp jýrgen isteri. 

            Últtyq mәdeniyetimiz ben әdebiyetimizdi, ónerimizdi úlyqtaytyn orta - muzey ekenin jaqsy bilemiz. Osy maqsatta Abaydyng әdeby muzeyining tarihy 1939 jyly 19 jeltoqsanda «Qazaq halqynyng úly aqyny Abay Qúnanbaevtyng tughanyna - 95 jyl tolu  mereytoyyn ótkizu jónindegi»  Semey qalasynda komissiya otyrysynan bastau alady. Jinalys A.Aqshalovtyng tóraghalyghymen, komissiya mýsheleri: Á.Jiyrenshiyn, N.Baymúratov,  Á.Ysqaqúly, Úiymdastyru komiytetining jauapty hatshysy P. Mironov qatysuymen ótedi. Jiyn barysynda Á.Jiyrenshin әzirlegen «Semey qalasyndaghy Abay ýiin ústau jәne Úly aqyn Abay Qúnanbaevtyn  95-jyldyq mereytoyyn ótkizu shyghyndary turaly smetagha týsindirme hatyn» úsynady. Týsindirme hatta jәne josparda Abay muzey-ýiin qajetti jabdyqtar men әdebiyetter, eksponattar jәne arhivtik-fotosurettik materialdarmen qamtamasyz etu jayy aitylady. Komissiya mýsheleri Abaydyng ýii úly jazushynyng әdeby múralaryn jinaqtau jәne saqtau ortalyghy boluy qajet dep eseptep, muzeydi jabdyqtaugha ketetin qarjy esebi, yaghny Abaygha tiyesili zattardy alugha, Abay oqyghan orys jәne әlemdik klassikter men ghalymdarynyng kitaptaryn alugha júmsalatyn qarajat qarastyrylghan. Muzey ashylghan kezde júmysshylar, ghylymiy-pedagogikalyq qyzmetkerlerge, kolhozshylargha, jazushylar men qala qonaqtaryna ýnemi kenes berip otyratyn shtat mәseleleri qarastyrudy jón dep sanaydy. Sonymen qatar 95-jyldyq mereytoydy ótkizu josparynda Shynghystau audanynda (qazirgi Abay audany) Abaydyng ziratyn jóndep memorialdyq taqta ornatu, Abaydyng ómiri men shәkirtteri: Maghauiya, Aqylbay, Áubәkir, Kókbaygha jәne taghy basqa da  materialdardy ghylymy túrghyda qarastyryp, jinaq shygharu, Semey qalasynyng mektepteri men mekemelerde bayandamalar, leksiyalar ótkizudi josparlaghan. Abay ýiinde jinaqtalghan jana arhivtik materialdar men fotosuretterdi qoi jәne jinaqtau Múhtar Áuezovke, Ábusaghit Jiyrenshinge, Árham Ysqaqúlyna jýkteledi. Búl jinalys nәtiyjesinde «Qazaq halqynyng úly aqyny Abay Qúnanbaevtyng tughanyna - 95 jyl tolu  mereytoyyna dayyndyq jәne ótkizu josparyn» bekitip, Abaydyng eskertkishi 1942 jyly ornatylu kerek dep esepteydi. Á.Jiyrenshiyn, N.Qúrmanbaev joldastargha Abaydyng mereytoyyn ótkizuge qatysty shyghyndar smetasyn tolyqtyryp jasau jýkteledi de: «Prosit plan provedeniya yubiyleya Abaya utverditi ne pozdnee 20/HII. 39 goda y predostaviti v SNK Kaz SSR» - degen qauly shygharady (№1 hattama,  19.12.1939 j. Is № 3). 

1939 jyly 20 jeltoqsandaghy Semey oblysy boyynsha Qaz.SSR-ning Jogharghy Kenes Prezidiumynyng Úiymdastyru komiytetinin  274-qaulysy  boyynsha  «Qazaq halqynyng úly aqyny Abay Qúnanbaevtyng tughanyna - 95 jyl tolu  mereytoyyna dayyndyq jәne ótkizu josparyn bekitu» turaly úsynystary bekitiledi. Semey qalalyq kenesine Abay kóshesi 83 ýy meken-jayyndaghy  ýidi 1940 jyldyng 15 qantaryna deyin bosatudy jәne qajetti jóndeu júmystaryn jýrgizudi mindetteydi. Osy sharalardy ótkizuge QazSSR Halyq Komissarlar kenesinen  110 000 rubli bóludi ótinedi (№ 274 qauly, 20.12.1939 j. Is № 3). Yaghny Abay kóshesi 83 Bekbay Bәiisovtyn   ýii - Abaydyng Semeyge kelgende týsip jýretin ýilerding biri bolatyn.

             1939 jyly 20 jeltoqsanda Semey oblysy boyynsha Qaz.SSR-ning Jogharghy Kenes Prezidiumynyng Úiymdastyru komiytetinin  «Qazaq halqynyng úly aqyny Abay Qúnanbaevtyng tughanyna - 95 jyl tolu  mereytoyyna dayyndyq jәne ótkizu qúramy turaly» 275 qaulysy  boyynsha   búrynghy komissiya mýshelerining shyghyp ketuine baylanysty komissiya qúramy janadan bekitiledi. Komissiya tóraghasy: A.Aqshalov. Komissiya mýsheleri: halyq aqyny – N. Baymúratov; M. Áuezov – jazushy; J.Syzdyqov – oblystyq «Ekpindi» gazetining redaktory; V.Trifonov - «Priirtyshskaya pravda» gazetining redaktory, N.Qúrmanbaev – oblispolkom komissiyasynyng mýshesi, Úiymdastyru komiytetining jauapty hatshysy P. Mironov. Osy kezennen bastap Abay múrasyn nasihattaugha arnalghan júmystar qarqyn aldy.

            Abaytanushy M.Áuezov jәne sol kezdegi Ghylym Akademiyasynyng preziydenti Q.Sәtbaev Abay muzeyining qúryluyna yqpaly etedi. M.O.Áuezovting «Abay yubiyleyi turaly» («Qazaq әdebiyeti», 5 qantar 1940 jyl) jәne «Zertteushilerge» («Ekpindi», 17 mausym 1940 jyl) degen maqalalary  da abaytanushylargha oi-týrtki boldy.

            Semey oblystyq Enbekshi deputattar Kenesining atqarushy komiytetining 1940 jyly 19 maydaghy  № 493 sheshimi boyynsha Abay muzeyine abaytanushy-ekskursovod bolyp Árham Ysqaqúly taghayyndalady. Osy júmystardyng nәtiyjesinde Abaydyng әdebiy-memorialdyq múrajayy úly aqynnyng tughanyna 95 jyl tolu merekesining qarsanynda 1940 jyly 1 sәuirde Qazaq SSR-ning Halyq Komissarlar Kenesining qaulysy boyynsha «Abaydyng әdebiy-memorialdyq muzeyi» úiymdastyrylyp, Abaygha qatysty qújattar, kózkórgen adamdardyn, úrpaqtarynyng estelikteri jinaqtalyp, qazan aiynyng 16 kýni múrajay saltanatty týrde ashylyp, alghashqy kórermenderin qabyldady.

Abaydyng tughanyna 95 jyl toluyna ótkizilgen mereytoyy - Abaydyng 100 jyldyq mereytoyyn úiymdastyru jәne ótkizu sharalarynyng dayyndyq kezeni edi.

            1941 jyly Úly Otan soghysy bastalyp, Abay úrpaqtarynyng da qan maydangha attanghan kezi. 1941-1945 jyldardaghy soghys qay salada bolmasyn óz kedergisin tiygizdi. Osy qiyn-qystau kezenge qaramastan Abaygha qatysty derekter jinau  qarqyndy jýrgizilip, atqarylghan ister boyynsha ýnemi esepter berilip, ýkimet jәne abaytanushylar  tarapynan tekseruler jii jýrgizilip otyrghan. Osynday tekseruding biri - 13.12.1941 jylghy tekseru. Tekseru aktisinde: «1. Muzey iymeet dvuh etajnoe zdanie iz 8 komnat, na kotoryh 4 komnaty zanyaty pod ekspozisii, 2 komnaty bibliotechnoy-chitaliney y 2 komnaty pod kanselyarii. Sostoyanie pomesheniy sanitarnom otnosheniy horoshoe.

            2. Ekspozisiya muzeya postroena v osnovnom iz fotograficheskih snimok y veshey, iymeiyshih opredelennui svyazi s jizniu y deyatelinostiu Abaya. Na vse eksponaty iymeiytsya kartochky s ukazaniyem nazvaniya, daty priobreteniya, seny y istochnika. Raspolojenie eksponatov poka chto ne iymeet tverduiy strukturu, a eksponaty raspolojeny priymerno po takim temam:  «Epoha Abaya», «Kochevoy byt kazahov», «Byt samogo Abaya», «Liyteraturnaya shkola Abaya» y drugiye», - dep janadan jasalghan muzey ekspozisiyasynda atqarylghan isterdi, Qazaqstanda alghash ashylghan әdeby muzey  bolsa da  belgili bir jýimen jýrgizilgen júmys barysyn kórsetedi. Abay shygharmalaryn jinau, jariyalau, dýniyetanymyn baghdarlaumen qatar muzey pedagogikasyn jolgha qoi mәseleleri de tuyndaghan  edi. Jәdigerlerdi jinastyrumen birge olardy ghylymy túrghyda zertteudin, saqtau, jinaqtalghan  jәne jinalatyn qúndy kitaptar  men qoljazbalar qoryn qalypqa keltiru júmystary nazardan qalmady. Sol kezdegi Moskva jerinde ornalasqan «Pushkiyn» muzeyi jәne basqa da muzeylermen muzey isi turaly hat almasyp otyrady. Ol hattar muzey arhiyvinde saqtauly.

     1942 jyly diyrektor J.Tlekov joldastyng «O rabote liyteraturnogo muzeya Abaya» atty 1941 jyly jasalghan júmystar turaly esebinde 1940 jylghy alghashqy diyrektory joldas R.Aytbosynovtyng júmysyn qorytyndylap, 1941 jyldyng bes aiynda muzeyge alynghan  Abaygha  tiyesili zattar tizimin úsynady: er, toghyzqúmalaq, saghat, tis, Abaydyng belbeui, ojau, әbdire, kebeje, Abaydyng әielining shkafy, Qúnanbaydyng taqiyasy, Abaydyng úly Maghauiyanyng kir  shombaly, Berikbay baqsynyng qobyzy, Turaghúldyng eri,  anshylyq zattary jәne 1909 jyly Petrogradta shyqqan Abay shygharmalarynyng alghashqy jinaghy, 60 juyq Abay turaly estelikter, Abaydyng orys dosy Mihaelis arhiyvi jәne t.b. («O rabote liyteraturnogo muzeya Abaya» Is № 3,  93 bet).

     Soghys jyldaryndaghy kadr mәselesi de kókeykesti bolghan, diyrektorlary da ýnemi auysyp otyrghan, alghashqy jyldary barlyghy 6 shtat bólinip, qosymsha abaytanushy 45 korrespondent júmys istedi, 1942-1943 jyldary shtattan 2 qysqartyldy. Shtat mәselesining qysqaruyna qaramastan júmys abaytanushy korrespondentterding júmystarymen jalghasty. 1944 jyly  respublikalyq muzey qataryna engiziluine jәne 100 jyldyq mereytoy qarsanynda mekeme júmysynyng auqymdylyghyna oray  14 birlik shtat bólinedi.

     Aqyn Shәkir Ábenúly 1941 jyldyng 1-shi mamyrynan shildening ortasyna deyin Abay múrajayynda ekskursovod bolyp qyzmet atqarady. 1941 jyldyng ayaghynda Shәkir Ábenúly ústalyp, Frunze qalasynyng týrmesinde qamalady. 1942 jyly maydangha súranyp soghysqa attanady.

         1941-1945 jyldardaghy soghys uaqytyna qaramastan auyl-auyldarda dәrister oqylyp, jyljymaly kórmeler úiymdastyryldy. Abaydyng medresede oqyghan kitaptary alynyp,  Abay shygharamalarynyng bibliografiyasyn jasau júmystary jýrgizildi. Materialdardy jinaqtau ýshin kitaphana, týrli múraghattarda júmys istep, qolóner tuyndylaryn izdesitirdi. Semey oblystyq Enbekshi deputattar Kenesining atqaru komiytetining sheshimi boyynsha NKVD arhiyvinen, el ishindegi qariyalardan Abaydyng aqyn shәkirtteri turaly materialdardy izdestiru jәne jinau Qayym Múhamedhanovqa jýkteledi. Abay múrajayy arhiyvinde Kókbaydyng shәkirti Esentay Berdinning Q.Múhamedhanovqa jazghan haty saqtalghan. Onda ol múrajay tapsyrysy boyynsha Kókbaydyng ómirbayanyn jazyp jatqanyn bayandaydy.

            Abaydyng 100 jyldyq  mereytoyyna dayyndyq jәne ótkizuge baylanysty Semey oblysynyng arnayy komissiyasy qúrylyp, onyng tóraghasyna Á.Jýsipov, ghylymy hatshylyqqa Q.Múhamedhanov taghayyndaldy. Abay mereytoyyna dayyndyq júmystarynyng jospary jasaldy. Atqarylatyn sharalardyng auqymdylyghyna nazar audaryp, jana ghimaratqa kóshiru qajettiligi jóninde mәsele kóterdi: «Muzey  - Qazaqstandaghy túnghysh әdeby muzeyi. Abaygha, tipti qazaq әdebiyeti tarihyna baylanysty júmys jýrgizetin ghylymiy-zertteu orny dep qaraymyz. Jana ýige kóshiru osyghan baylanysty. Muzey ózining ekspozisiyalyq planyn ózgertip, keneytip Abay ómirin, Abay túrmysyn kórsetu kerek», - dep jazylghan. Jospardaghy sharalardyng ishinde Abay múrajayyn Komissar kóshesindegi Ániyar Moldabaev ýiine kóshiru, sol ghimarattyng aulasyn abattandyru, Abay danghylynda jóndeu júmystaryn jýrgizu jәne taghy da basqa sharalar jýzege asady. 

            Sol jyly Abay múrajayynyng ekspozisiyalyq josparynda kelesi taqyryptar qamtyldy:

I.Abay zamany

II.Abaydyng balalyq shaghy (1845-1855)

III.Oqu jyldary

IY. Qyrdaghy ómiri (1859-1873)

Y. Bilim tolyqtyru kezeni (1873-1886)

YI. Abay shygharmashylyghy

Osy jyldary muzey 8 ghylymy enbek bastyrugha kelim-shartqa otyrady. Ghylymiy-zertteu júmystary boyynsha muzeyge «Abaydyng aqyndyq mektebi»  «Abay shәkirtteri: Aqylbay, Turaghúl, Kәkitay, Áubәkir shygharmalar jinaghy», «Árip», «Kókbay», «Abaydyng orys dostary», «Abay turaly estelik», «Abay zamanyndaghy Semey qalasynyng mәdeny ómiri», «Abay jәne aqyn-jazushylardyng shygharmashylyghy», «Abay turaly estelikter», «Abay audany» (tarihiy-geografiyalyq jәne mәdeni-ekonomikalyq ocherk), Abaydyng ómiri men shygharmashylyghy turaly ghylymy jinaqtar dayyndau júmystary josparlanghan edi.

            Muzeyding ghylymy qyzmetkeri Boris Akkerman jergilikti múraghattan Abaydyng orys dostary turaly materialdar jinaqtaudy qolgha alyp, Abaydyng dosy Mihaelistin  qyzy Ludmila Evgenievna Hotimskayamen baylanysyp, әkesi turaly estelik jazudy, oghan qatysty qújattardy muzeyge tapsyru jóninde ótinish bildiredi.

            Jiydebaydaghy aqynnyng túrghan ýiin qalpyna keltiru jәne jabdyqtau maqsatynda qystau, kiyiz ýiding jәne tobyqty elinde sol zamanda paydalanghan zattarynyng ghylymy sipattamasy jasaldy.

            1944 jyly 7 tamyzda Q.Múhamedhanov Qazaqstan Ghylym Akademiyasynyng tapsyrysy boyynsha «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» birinshi tomyna «Qazaq halqynyng tarihy әnderi» atty kólemi 2,5 baspa tabaq maqalasyn dayyndap, ghylymy mekemege ótkizdi.

      Mereytoygha shaqyrylatyn Abay tuystarynyn, ziyaly qauymnyng jәne mereytoy qarsanynda Abay jәne onyng aqyndyq ainalysyna arnalghan muzey qyzmetkerlerining jariyalanatyn zertteu maqalalarynyng tizimi de әzirlenedi.

            1945 jyl Otan soghysy ayaqtalyp, beybitshilik ornady. Muzeyding jana ekspozisiyalyq júmystary da ayaqtaldy. Jiydebaydaghy aqyn qystauy qalpyna keltirilip, Abay zamanyndaghy zattarmen jabdyqtaldy. Abay toyyn ótkizu jospary da jasalyp, naqty merzimi anyqtalyp, Semey oblystyq Abay merekesin ótkizu komiyteti qúryldy. Onyng tóraghasy Semey oblysy atqaru komiytetining predsedateli H.Bayúzaqov, orynbasary bolyp Q.Múhamedhanov taghayyndaldy. Abay toyy tamyz aiynyng 26-30 kýnderi aralyghynda ótedi.

         1945 jyly Abaydyng tughanyna 100 jyl toluy halyqtyq merekege ainalyp, qazan tónkerisinen keyin jan-jaqqa jer audarylghan Abay úrpaqtaryda qatysady. 100-jyldyq mereytoygha kelgen Abay úrpaqtary men tuystarynyng fotosureti múrajayda saqtauly. Mereytoy qarsanynda Abay úrpaqtary muzeyge óz zattaryn syigha tartady.

         Qazaq jerindegi ashylghan alghashqy әdebiy-memorialdyq muzeyding qazaqtyng sóz ónerining súltany atanghan Abay múrasyn jinaqtap, bir arnagha týsuine jasaghan alghashqy qadamdary osynday. Abay muzeyining tarihy múnymen ayaqtalmaydy, biraq muzeyding qúryluyna negiz bolghan jaghdaylar men sebepker bolghan adamdar enbekterin ekshep kórsetu qajet. 1940-1945 jyldardyng qiynshylyghyna qaramastan qara shanyraqta júmys istegen asyl túyaq aghalarymyzdyng enbekterining arqasy. Qaynar búlaqtyng kózin ashyp, muzeydi býgingi kýnge jetkizude ornatylghan dingekting negizi osynday.

Raushan Elekenova,  Abaydyng memlekettik-qoryq múrajayynyng agha ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz