Ábeng auruhanagha týsti. Qan qysymy kóterilip. Bar­sam tósekte jatyr eken. Qolynda – gazet.

– Týn ortasynda «Jedel jәrdem» shaqyrttym. Qysym 223-ke shyghypty. Qorqyp kettim. «Neden?» deysing ghoy. «Myna salyp jatqan ýige balalarymdy kirgize almay ketem-au!» dep. Ói, qúrsyn! Osy «bala», «bala» dep óletin boldyq… Mynany oqydyng ba? – dedi qolyndaghy gazetin maghan úsynyp.

– Bú ne?

– Sen aldymen oqy! Sodan keyin týsinesin. Mening basyma bir oy kelip jatyr… myna tәuelsizdikti aitam-au… ólgende kórgen… sodan aiyrylyp qalmasaq jarar edi degen. Qúrsyn, sony oilaghanda, tipten, ne isterimdi bilmey ketemin…

– Mәssaghan… qan qysymy kóterilgen kisi oqityn maqala emes qoy…mynau! Ábe, sizge tynyshtyq kerek!

– Áy, qalay tynysh ja­tasyn! Eline, jerine bireu auyz salam dep túrsa! Sen bolsang jaybaraqatsyn! Bayaghy ekpining qayda osy senin?

Búl taqyrypqa mening qosyla shappay qaluym oghan únamady. Ózi bolsa Qazaq­stan­dy qorghaugha qazir attanar­day qopandap tósekten bas kóterip aldy. Sәl oilanyp baryp sabasyna týsti.

– Onda… mynany oqy!

Qarasam 1990-shy jy­ly Qazaqstangha tiyisken Sol­je­nisynge qarsy jazghan ózining «Chujaya y svoya boli» atty aituly maqalasy eken. «Izvestiyada» jaryq kórgen .

– Bilem ghoy! Oqygham ghoy…

– Taghy oqy!

Men jayghasyp otyryp maqalany oqugha kiristim. Sol­jenisynning qazaq jerine auyz salyp úlyderjavalyq ruhta jazylghan «Kak nam obustroiti Rossii» maqalasynan ja­nymyzgha týsken eski jara qayta qozday bastady. Der kezinde Reseyding bas gazeti arqyly astamshyl orys avtoryna oisyrata soqqy bergen edi Ábe. Oipyray, sol 90-shy jyly aiday әlem aldynda azuy alty qarys jazushy ayday aqyryp Qazaqstangha auyz salghanda, izin suytpay ony úrttan úrar bir qazaq tabylmaghanda, qas masqara bolady ekenbiz-au degen oy keldi. Sol tústa ýnsiz qalmay últ namysyn qorghaghan Ábe úlyderjavashyl shovinizmge qarsy arystanday atylypty. «Uj komu-komu, a Vam, Aleksandr Isaevich, navernyaka dostoverno izvestno, chto moshi y slava Rossiyskogo gosudarstva obreteny im v soize s drugimy narodami, kotorym poistiyne nesti chisla. Y tem ne menee Vy vdrug pechetesi toje lishi ob odnom – kak obustroiti Rossii, tem samym kak by otchujdaya, otstranyaya vse ostalinye narody s ih krovnymy interesamiy» dep ayaqtalypty maqala. Sol shaqta ataghy jer jaryp túrghan Soljenisynge Reseyding ortalyq gazeti betinde qarsy shyghudyng qanshalyqty qiyn ekenin SSSR-ding songhy syrtqy ister ministri bolghan Boris Pankin de Ábe turaly pikirinde jaqsy atap ótipti: «K skazannomu nemalovajno dobaviti, chto opublikovany ety slova ne segodnya, kogda mnogie pochitately Aleksandra Isaevicha prevratilisi v ego huliyteley, a v nachale 90-h, kogda luboe vozrajenie Soljenisynu zvuchalo kak bogohulistvo». Soljenisynnen bastap býgingi Jirinovskiylerge deyin qazaq tarihyna qatysty qiyanatshyl mәlimdemeler toqtalmay túrghan býgingi shaqta, tarihta Qazaq handyghynyng on besinshi ghasyrdyng ortasynda derbes shanyraq kóteruin, yaghni, sol tarihy oqighagha aldaghy jyly 550 jyl toluyn Astana halyqaralyq dengeyde dýrildetip atap ótkeni abzal der edik.

Býginde, keybir baspasózde qazaq jazushylary olay, búlay dep kýstanaushylar bayqalady. Sondayda, «Ou, aghayyn, әrige barmay-aq qoyalyq, keshegi qazaq basyna búlt tóngen 86-da bәigege bas­taryn tikken kimder edi?» deging keledi. Últqa tóngen búltqa qarsy nayzaghayday atylghandar kimder edi? Jazushylar emes pe edi! Jeltoqsan oqighasy óte salysymen Mәskeude KSRO Jazushylar Odaghynyng plenumy ótti. Sol býkilodaqtyq jiyn minberinen Almatydaghy Jeltoqsan oqighasyna baylanysty Ortalyqtyng sayasatyn sylqita soqqan kim edi? Qazaqtyng halyq jazushysy Ábdijәmil Núrpeyisov edi. Jeltoqsannyng izin suytpay Almatygha Gorbachev keldi. Opera teatrynda saltanatty jiyn ótti. Sol jiyn minberinen Gorbachevtyng kózin baqyraytyp qoyyp Jeltoqsangha baylanysty Kremliding saya­satyn syngha alghan kim edi? Núrpeyisov edi. Tórde otyrghan Gorbachev sonda kirerge tesik tappay qolyndaghy «Pravda» gazetining tasasyna tyghylmap pa edi?!

Ábekeng jastyghynyng janynda jatqan bir japyraq qaghazdy aldy qolyna.

– Endi, mynany tynda! – dedi. «Qan men ter» romanynyng songhy kitabyna engizgen jana bir sóilemder eken. Men qozghalaqtay bastadym.

– Jo-joq… asyqpa! Endi kelding eken otyr! Nemene… osy sender… ot ala kelgendey… asyghasyndar da jýresinder! Qayran Zekem, Qaltay, Tahauilar-ay! Basymyz qosylsa 3-4 saghatsyz әngimemiz bitpeushi edi… Ótti-ketti ghoy… Ómir degen týk emes osy… ishindi…

Búl bir ghana epizod. Biyl toqsangha tolghaly otyrghan әdebiyet abyzymen kezdesuding bir epizody ghana. Áytpese, Ábe aitqan әngimelerdi týgendey berseng jazugha qaghaz jetpesi anyq. Alayda, keybireuin hatqa týsirip kórelik.

Aral jaghalauynda balyqshy auylda ótken balalyq shaghyn Ábe jii eske alady. Eske alghanda da ózindik mәnermen eske alady. Osydan 80 jyl búrynghy kórgenderin tura fotografiyalyq dәldikpen әngimeleydi. 1932-ning ashar­shylyghy bastalghanda Ábe 7-8 jasta eken. «Bir kýni әkem eki qaz atyp әkeldi – deydi – Dәu qonyr qazdar. Sheshemiz aldymen qazdyng basyn kesip oshaq manyna tas­tady da, búrqyratyp jýnin júla bas­tady. Sol kezde ashyq esikten Qoshala atamnyng úsqynsyz súlbasy kórindi. Júpyny kiyimdi tәltiygen maymaq shal. Júrt sәlem berdi. Biraq, atamyz sәlem almady. Esikten enkeyip qarap túr. Kózi – oshaq týbinde jatqan qazdyng kesilgen basynda. Sodan kóz almaghan qalpy ishke attady. Kelininen tómenirek kelip jýresinen otyrdy da dir-dir etken qolyn әlgi jerde jatqan qazdyng basyna sozdy. Túmsyq jaghynan ústady. Qan-qan kesilgen bauyzdau jaghyn auyzyna basty. Kózin júmyp shaynay bastady. Biraq, tisi batpady. Sol kórinis, asharshylyq kórinisi әli kóz aldymda. Úmyta almaymyn. Qazangha salynghan qaz etining pisuin kýtip ýy toly jan ýnireyip otyr. Sheshemiz bir kezde aghash tabaq toly shala pisken etting buyn búrqyratyp ortagha qoydy. Sol-aq eken, júrt japyrylyp tabaqty qorshady. Ónmendep jatyr. Es joq, týs joq. Ortadaghy tabaqqa bastary týsip ketken, qauzap jatyr. Sonyng bәri kóz aldymda. Sonda jas jigit Nәjim kókemning tabaqqa ýimelegen júrttyng jelkesinen qarap tip-tik otyrysy kóz aldymda. Nәjim kókem dep otyrghanym әkem Kәrimning ózine teteles inisi ghoy. Ózi jas, kórikti, seri minezdi. Tabaqqa týsip keterdey ónmendegen júrttyng ýstinen jaqtyrmay qarap qazdiyp otyr. Jas ta bolsa pan. Qolyn tabaqqa anda-sanda sozyp bekzat qalpyn búzar emes. Nәjim kókem kedeyligine qaramay kiyimdi de talghammen kiyetin. Bekzattyghy erekshe. Sol ýshin jaqsy kóretinmin. «Qan men terdegi» Tәnirbergenning obrazyn men sodan aldym ghoy. Joqshylyq quyp teniz jaghasyn tastap Shalqargha kóshtik. Búl – 1934 jyl. Jaghdayymyzdyng qiyn ekenin kórgen Shalqardaghy aghayyndarymyz Nәjim kókeme dýkende nan satushy bol dedi. Sonda Nәjim kókemning sanq ete qalghany esimde. «Endi menin… orystyng marjasy qúsap belime mata baylap nan satuym qalghan eken ghoy! Odan da ashtan ólgenim artyq!» degeni esimde. Sodan keyin ol qaydaghy bir qiyrgha tas shabushy bolyp ketti. Soghysqa birge bardyq. Stalingrad týbinde kóz jazyp qaldym. Sodan qaytpady ghoy…

Soghystan Ábening әkesi Kәrim, kókeleri Nәjim, Qaly qaytpay qalady. Qa­byrghasy qataymay jatyp HH ghasyrdyng súrapyl soyqanyna týsken bozbala Ábdijәmil, Allanyng әmirimen aman qalady. 1946 jyly әsker qatarynan bosaghan jas jigit Ábdijәmil Saratovtan tura Almatygha tartady. Qolynda soghys turaly dәpterding 12 be­tine jazylghan «romany». Aty – «Kurlyandiya». Endi osy shygharmasyn aparyp Almatydaghy agha jazushylardyng pikirin tyndap kórmek. Ári Kaz­GU-ge oqugha týspek. Ýstinde – әske­ry formasy. Almatygha keledi. Vokzalda týnep shyghyp, tanerteng Sәbit Múqanovty, Múhtar Áuezovti izdep kóshege shyghady. Qazaq kórinse toqtatyp: «Sәbit Múqanov, Múhtar Áuezovtyng ýiin aityp jiberinizshi!» dep súraydy. Eshkim bilmeydi. Sóitip jýrgende ýsh kýn ótedi. Kýndiz qala aralap Sәbiyt, Múhtardy izdeydi. Týnde vokzalda týneydi. Aqyry, bir qazaq: «Ol kisilerdi Jazushylar Odaghynan tabasyn» dep qazirgi Kókbazargha jaqyn jerdegi Jazushylar ýiin siltep jiberedi. Sәbit Múqanov Jazushylar Odaghynyng basshysy eken. Búnyng qoljazbasyn Ghabiyden Mústafinge oqugha tapsyryp, maydannan aryp-ashyp kelgen jigitti ayap ýiine aparyp tamaqtandyrady. Ertesine Ghabiyden Mústafin búnyng qoljazbasyn qarap shyghyp jyly pikir aitady. Sonda búl, 22 jastaghy leytenant: «Aghay, roman degen osylay jazyla ma?» dep súraq qoyady. «Ómirimdegi eng bir glupyy súraq qoyghanyma әli úyalamyn» deydi Ábe. Ol súraghyna Ghabiyden myrs kýledi. «IYә, osylay jazylady!» deydi. «Mening taghdyrymdy sheshken sol Ghabiydenning jalghyz auyz sózi boldy. Eger, Ghabiyden agha: «Joq, búlay jazugha bolmaydy!» dedi bar ghoy, qúday shynym, sol 12 bettik dәpterdi byt-shyt jyrtyp laqtyryp, jazushylyqpen birjola qosh aitysar edim» deydi Ábe, sol oqighany eske alyp. Ghabenning ong pikirinen keyin Jazushylar Odaghynyng tóraghasy Sәbeng jas qalamgerdi tikeley óz qamqorlyghyna alady. Kelesi jyly uniyversiytetke qújatyndy tapsyr deydi. Kómektesem deydi. Aralda jatyp jazu jazuyna kerekti on bir kilo qaghazdy qolyna ústatady. Jas jazushy auylda azyq-týlikten taryqpasyn dep audan basshysyna hat jazyp beredi. Audan basshysy Sәbenning aitqanyn eki etpey oryndap jas jazushygha azyq-týlik bóledi. Sóitip, sol kezde danqy jer jaryp túrghan qazaq sovet әdebiyetining klassikterining batasyn alghan әli eshkimge belgisiz jas jazushy, Araldaghy auylynda jatyp ózining túnghysh tuyndysy – «Kurlyandiya» romanyna kirisedi.

Roman jazu onay ma! Oqighalar te­renine sýngip kep bergen jas jazushy, uniyversiytetke qújat tapsyrudy úmytyp ketedi. Sonda, auylda roman jazyp jatqan balany izdep Aralgha Sәbit Múqanov telegramma salady. «Qayran Sәben! – dep Ábe ústazyn emirene eske alady. – Sol kezdegi adamdardyn, әsirese, jazushylardyng bir-birine degen bauyrmaldyghy, qamqorlyghy erekshe edi ghoy!». Sәbittey ústaz-aghasynyng tamasha adami, jazushylyq portretin songhylyqta ol «Sәbit Múqanov turaly sóz» maqalasynda somdady. Auyldan «Kurlyandiya» atty romanyn qoltyqtap kelgen jas jazushy Núrpeyisov agha­lardyng kómegimen uniyversiytetke týsedi. Onda bir jyl oqyp, Mәskeuding Gorikiy atyndaghy әdebiyet institutyna auysady. «Kurlyandiya» Jambyl atyndaghy memlekettik syilyqqa ie bolady. 1956 jyly Ábe Mәskeudegi Ádebiyet ins­titutyn bitirip elge qaytady. Jәy qaytpaydy. Ghasyr basyndaghy qazaq taghdyryn tolghaytyn «Qan men ter» atty epopeya iydeyasyn arqalap qaytady. Romandy bastau ýshin 1958 jyly atamekeni Aralgha keledi. «Balyqshy» kolhozynyng 19 ýiden túratyn Shyghanaq degen shalghay bólimshesindegi Shoqyman aghasynyng ýiine atbasyn tireydi. Bilte shamnyng syghyrayghan jaryghymen jer bauyrlap jatyp alyp, jas jazushy qalyng dәpterding birinshi betine «QAN MEN TER» dep jazady. Búl 1958 jyldyng jeltoqsany edi. Mineki, osylaysha әlemge әigili «Qan men ter» epopeyasynyng alghashqy sóilemderi tizilip dәpter betine týse bastaydy.

«– Betim-ay! Masqara-ay! Osy sózben tyryly aryq Qaraqatyn jerqazbagha tanaurap sóiley kirdi» degen sóilemder qaghaz betine týsti. «Qan men terdin» birinshi kitaby 1961 jyly jaryq kórdi. Janqaltagha siyp keterdey kip-kishkentay qonyr ala kitap edi. Múqabasyndaghy jazu, әshekeylerge deyin әli esimde. Balamyz, 7 synypta oqityn. Qolymyzdaghy kitap alghashqy sóilemderden bastap aghyndy suday әi-shәige qaratpay ýiire jónedi. Basqanyng bәrin úmytyp Aral manyndaghy balyqshy auyldan bir-aq shyqtyq. Týnergen teniz. Biyik qabaq. Qabaq basynda shәukiygen soqpa tam. Auyl shetindegi Elamannyng ýii. Kedey jigit Elaman bolsa týnergen teniz betinde au qúryp jýr. Ýiinde ony kýtip jas kelinshegi Aqbala otyr. Býgin jәy otyrghan joq. Qonaq kýtip otyr. Qonaghy – bay balasy Tәnirbergen. Qyz kýninde Aqbalagha arman bolghan әigili myrza. Aqbala shәy jasap úshyp-qonady.

Sol shәy ýstinde Elaman keledi azyn-aulaq balyghyn kóterip. Qarasa, tórde Elamannyng suqany sýimeytin myrza Tәnirbergen otyr. Aqbala bolsa jýzi bal-búl janyp shәy qúiyp otyr. Elamangha búl únamady. Beyne bir jylan kórgendey jiyryldy. Mineki, qolgha alghan minutten bastap kitap oqyrmandy ómirding osynday aryndy aghysyna bir-aq laqtyrady. Sol aghysta sen de romannyng basty keyipkerlerimen birge agha jónelesin. Bú ne sonda, seni tolqyngha týsken janqaday qankóbelek oinatyp әketip bara jatqan ne qúdiret? Bú qúdiretting ne ekenin biz sonynan payymdadyq. Talant qalamyna tәn kórkemdik qúdiret eken. Jazushy da bir, shahmatshy da bir. «Qan men terde» oiynshy alghashqy jýristi әi-shәy joq negizgi figuralardan bastaydy. Shahmat taqtasyna ә degennen figuralardy shygharady. Jәne sol figuralar bir-birine «auyzdy salghan» tartystan bastaydy. Al, endi oghan qarsy oiynshy kim?! Ol – oqyrman. Sening qatendi qalt jibermey qadaghalap otyratyn oqyrman. Kitap taghdyryn sol sheshedi. Kóptegen jaghdayda oqyrman bir-eki jýristen, yaghni, bir-eki betten keyin-aq jazushygha mat qoyady. Yaghni, kitapty jauyp qoya salady. Mat degen osy. Oqyrmannyng jazushygha mat qongy.

Sondyqtan, búl taqta, jazushy ýshin shahmat taqtasy ghana emes, – taghdyr taq­tasy. Búl jekpe-jekte jazushy jal­ghyz, kóp oqyrmangha qarsy oinaydy. Kitap taralymy kóbeygen sayyn jazushygha qarsy oiynshylar sany da kóbeye týsedi. Sol kóp oqyrmannyng әrqaysysymen jekpe-jek partiya ótkizedi jazushy. Ne útady, ne útylady. Sonyng bәrinde jeniske jetu qiynnyng qiyny. Ol ýshin sen halyqaralyq grossmeyster boluyng kerek. Taghy da shahmat tilimen aitsaq, «Qan men ter» partiya­synda Núrpeyisov sol halyqaralyq grossmeyster dengeyine kóterilgen. Fransuz jazushysy Luy Aragonnyng «Qan men terdin» fransuzsha «Ymyrt» dep jariyalanuyna oray: «Búnday tereng de tartymdy roman songhy kezde az boldy. «Ymyrtty» qazirgi zaman­­nyng eng iri shygharmalarynyng qataryna qonggha bolady, meyli ol amerika әdebiyeti bolsyn, fransuz әdebiyeti bolsyn, basqasy bolsyn…» deytini sodan.

Al ispan synshysy August Vidal: «Trilogiya klassikalyq orys pro­zasynyng dәstýrinde jazylghan. Epiy­kalyq qúlash, tereng suretkerlik, qily keyipkerler galereyasy, kórkemdik sheberlik eriksiz «Tynyq Dondy» eske týsiredi. Osy rette Núrpeyisovti qazaq әdebiyetining Sholohovy deuge bolady» dep baghalaydy. «Qan men terdi» fransuz tiline audarghan әdebiyetshi, audarmashy Lily Deni: «Belgili bir dәrejede men Núrpeyisovti Lev Tolstoymen salys­tyrar edim» dep moyyndaghan. KSRO Memlekettik syilyghyn alghan «Qan men ter» әlemning 35 tiline audaryldy. Jәne búl roman turaly KSRO men shetelde jariyalanghan pikirler, jazylghan monografiyalar býginde kitaptyng óz kóleminen artyp ketedi. Búnyng sebebin әr synshy әrqily týsindiredi. Biraq, bir aqiqatty moyyndaydy. Ol aqiqat jayly otandasymyz Gerolid Beliger: «Qazaq dalasyndaghy bir ayauly esim Ábdijamil Núrpeyisov. Fransiya, Ger­maniya, Beligiya, Ispaniya, Bolgariya, Slovakiya, Qytay jәne Resey jazushylary men synshylarynyng pikiri bir jerde toghysady – «Qan men ter» trilogiyasy men «Songhy paryz» dilogiyasynyng avtory: iri suretker, metr, әlem әdebiye­tindegi eleuli qúbylys» dep qorytady Núrpeyisov fenomenin. Ol әlem oqyr­mandarynyng pikirin bir jerde toghys­tyrghan Núrpeyisov roman­da­ryndaghy kórkemdik qúdiret dep otyr. Endeshe, sol kórkemdik qúdiret degenimiz ne? Oy jýgirtip kórelik.

Kórkem proza – eng aldymen adam turaly әngime. Jazushy adam turaly әngime bastamas búryn eng aldymen oghan, yaghni, keyipkerlerine at beredi. «Qan men terde» olar – Aqbala, Elaman, Tәnirbergen, Sudyr Ahmet, Sýieu qart, Qaraqatyn, Qalen, Qúdaymende, t.t. Jazushy osynshama keyipkerge at bergen. Ómirge әkelgen. Jazushy jantalasy, mine, osy jerden bastalady. Adamdy ómirge әkeluden bastalady. Adamdy jasaugha әrkettenuden bastalady. Au, toqtanyz, ne dep kettik, «adamdy jasau» dedik pe?! Ou, adamdy jasau tek Allanyng qúzyryndaghy qúdiret emes pe?! Áriyne! Biraq, biz bú jerde qaghaz betinde jasalatyn adamdy aityp otyrmyz. Adamdy sol qaghaz betinde tiriltu ýshin de jazushygha Allanyng nazary týsui kerek edi. Sonda ghana ol Tәnir bergen talant arqasynda joqtan bar jasaydy. Qiynnan qiystyryp kitabynda týgel bir әlemdi tiriltedi. Qiyaldan adam jasap oghan at beredi. Týr beredi. Minez beredi. Taghdyr beredi. Keyipkerler óz taghdyryna say, sóitip, qaghaz betinde tirilip, qym-quyt qyzyqty tauqymet keshedi. Ómirde joq, biraq, qaghaz betinde bar sol adamdar jan bitip kóz aldynda kólbendey bastaydy. Janyndy bauray bastaydy. Kórkemdik qúdiret degenimiz osy. Qaghaz betinde talantty qalamnan tughan virtualdy ómir. Oqyrmandy siqyr­lap alatyn qiyaldan tughan ómir. Tәnirisi jazushygha talantty sol ýshin bergen. Al Tәnirisi talantqa jarytpasa jazushy qaghazdy qansha shimaylaghanmen keyipkerler tirilmeydi. Olar ómirge óli keledi. Nemese shalajansar keledi. Onday kitaptyng ómir jasy da qysqa. Mine, osy әdebiyetting әdebiyet emesten ajyraytyn, bólinetin túsy. Bizding «Qan men terdin» betin alghash ashqanymyzgha, mineki, biyl tabany kýrektey jarty ghasyr bolypty. Alayda, sodan beri Sudyr Ahmet, Aqbala, Elaman, Tәnirbergen, Qaraqatyn, Sýieu qarttar óshpey, ólmey bizding jan dýniyemizde órip jýr. Olardyng beyne-bolmysy, minez-qúlqy, taghdyr-talayy sayrap sanamyzda jýr. Shyngha baqsaq, ómirden ótken talay tamyr-tanys, jaqyn-juyqtar beynesi býginde jadymyzdan óshken. Eskirgen. Alayda, ómirde joq, biraq qaghazda bar Aqbala, Elaman, Sudyr Ahmet, Tәnirbergen, Sýieu qart, Qaraqatyndar bolsa taygha tanba basqanday sanamyzda sayrap túr. Búl kórkemdik qúdiretting arqasy. Osydan 4-5 jyl búryn Aqtóbede eskertkish qoyyldy «Qan men ter» keyipkerlerine. Sol eskertkishtegi tasqa ainalghan Sudyr Ahmet, Elaman, Aqbala, Tәnirbergen, Sýieu qarttar bizding qiyalymyzdaghy beynelerden aumaydy. Oy jýgirtken jangha búl eskertkish kitap keyipkerlerine emes, qazaq degen halyqqa qoyylghan eskertkish eken. Kezinde Qazaqstan taraptan boraghan aryzdargha qaramastan Mәskeu «Qan men ter» ýshin Núrpeyisovke KSRO Memlekettik syilyghyn berdi. Almay qaluy әbden mýmkin edi. Óitkeni, Ábe orys dostarynyn: «komissiya mýshelerining aldynan ótsenshi!» degen kenesine moyyn búrmay, Aralgha baryp jatyp alghan, kitap taghdyryn bir Allagha tapsyryp. Sóitip, syilyq ýshin dodagha Ábe emes, kitaptyng ózi baryp týsedi. Endeshe, búl kýreste «Qan men terdi» kim qoldady deysiz ghoy! Jaratqan qoldapty. Sebep, dinge tyiym salynghan ateistik qoghamda Qúday atyn eng kóp ataghan roman «Qan men ter» eken. Qaranyz: Qúdaymende, Tәnirbergen, Allabergen, Jasaghanbergen. Atyn atasang Allany shaqyrghanyn. Adam qoghamyndaghy qaraulyq, qaranghylyqpen maydandasqan «Qan men terdin» jolyn, sóitip, Rabbynyzdyng ózi ashady. Bәigeden kelgen qazaq romany, sóitip, Jer sharyn sharlap kete barady. Milliondaghan jýrekke jetip jaryq qúyady. Milliondaghan jýrekterde qazaq keyipkerlerine, yaghni, qazaq atty halyqqa degen jyly sezim oyatady. Milliondaghan jýrekterge izgilik alauyn jaghady. Milliondaghan jýrekterden qaranghylyqty seripken jaryq núry qúiylady. Jaratushy kózdegen maqsat ta osy – jazushygha talant syilaghandaghy. Jer betindegi jazushy missiyasy osy edi, Rabbysy belgilegen. Búl missiya búrynghy ótken payghambarlar jaqqan alaudy sóndirip almaudyng amaly edi, Jer betin týn-týnek baspas ýshin. Osylay jan-jaqqa ot ala jýgirushiler ketui kerek edi. Qaranghylyqpen kýres toqtamauy kerek edi. Sol izgilik jaryghyn ilip әketu­di Alla taghala óz elshilerinen keyin әuliye-әnbiye, ghúlama, imam, jazushy, shayyrlargha jýktepti. Sóitip, iman­syzdyqpen kýres toqtamapty, úrpaqtan- úrpaqqa jalghasypty. Qaranghylyqqa qarsy ghalamdyq maydangha ainalypty.

Jazushynyng songhy romany «Songhy paryz» da – qaranghylyqqa qarsy maydan. KPSS «toqyrau jyldarynda» jarty jalghanda jәnnat ornattyq dep jar salyp jatty, al, Núrpeyisov bolsa Aral aimaghyna KPSS ornatqan «jәnnattyn» bet-perdesin sypyrdy. Shyn dozaqy kelbetin kórsetti. Shygharmanyng sharyq­tau shegi – aqtyq tarauda týn jamylyp teniz betinde múz ýstinde yqqan Jәdiger, Pәkizattyng basyna aina-qatesiz Qiyamet-qayym ornaydy. Ajalmen alysqan Araldyng ókirgen ýni de qúlaqqa kelip túr. Ajalmen alysqan úly teniz songhy túyaq seripkendey, bir aqyrettik alasapyran ornaghan. Adamdargha qarsy túyaq seripken Aral. Mәngi tenizding týbine jetken osy eki ayaqty maqúlyqtar emes pe edi?! Qúdayyn úmytqan eki ayaqtylar! Búlar HH ghasyr ayaghynda basqany qoyyp, tirshilikting tal besigi – Jer-anagha auyz saldy emes pe?! Kólder qúrghap, tenizder tartyldy. Adamdardan adamdyq tartyldy. Ghasyrdyng apaty bastaldy. Sony sezgen filosof Erih Fromm Europada: «Eger, HIH ghasyrda Qúday ólgen bolsa, onda HH ghasyrda adam óldi» dep dabyl qaghyp jatty. Qúdaysyz qogham, sóitip, Aqyretti óz basyna ózi ornata bastady. Zamanaqyr elesi Jer betin keze bastady. Osyny júrttan búryn sezgen suretkerding janayqayy mezgil minberinen shyrqyrady. Sol janayqay «Songhy paryz» edi. Óz kórin ózi qazghan adamzat turaly roman-tragediya! Osynau jahandyq tragediyany oqyrmannyng tóbe shashyn tik túrghyza suretteu qazaq jazushysy Á.Núrpeyisovting ghana peshenesine jazylypty, әlem qalam­gerleri arasynan. Onyng tarihy sebebi bar edi. Qazaqstan әldeqashan poligongha ainalghan, Qyzyl imperiyanyng yadrolyq, biologiyalyq qarular synaytyn poligonyna. Óz tughan jeri Aral aimaghy, mine, su emes, u jútyp otyr. Búny kórgen qalamger búl qiyanatqa tózbedi. Attandap qarsy shyqty. Maydan ashty. Halqy ýshin sol kýres, jazushy kýresi toqtamady. Tolastamady. Jazushy ýni әlemdik ýlken minberlerden sanqyldady. Halyqaralyq PEN-klub ótkizgen jahandyq jazushylar jiynynda sanqyldady, ana til, Aral, әdebiyet múnyn aityp.

Jazushy Núrpeyisov әdebiyetke kelip qalyptasqan HH ghasyrdyng ekinshi jartysy jogharydaghyday taghdyrhal súraqtardy adamzat aldyna kóldeneng tartty. Endi osynau qiytúrqy ghasyr sol taghdyrhal súraqtardy әdebiyetting de aldyna tartqan ghasyr bolypty. Óitkeni, zamana kóshining bú túsynda qoghamdyq sanagha tónkeris jasaghan kino, televiydeniye, internet dәuiri bastalghan edi. Sonyng әserinen dýken sórelerinen klassikalyq әdebiyet bir shetke ysyryldy, onyng ornyn shaghyn da shapshang oqylatyn kommersiyalyq әdebiyet iyelendi. Qarasang sol әdebiyet jappay jastardyng qolynda jýr. Búnday zamanda klassikalyq әdebiyet qalay ómir sýrmek?! Klassikalyq әdebiyet mezgil tezine qalay tótep bermek?! Songhy jyldary jazushy Núrpeyisovti qinaghan súraqtar osy. Árbir jana basylym sayyn «Qan men terdi» qolgha alyp otyruy sodan. Ár basylym sayyn qalamger kitaptaryn qayta qaraydy. Shiratady. Qysqartady. Júrt aitady. «Áldeqashan óz baghasyn alghan «Qan men terdi» qaytedi eken, júlmalay berip» dep. Shynynda solay ma?! Jazushy óz baghasyn alghan romanyn beker «júlmalap» jatyr ma? Endeshe, jazushy Núrpeyisovke tәn, ózge júrt úgha bermeytin osy bir qalamgerlik qasiyetke toqtalyp kórelikshi!

Jazushy nege óitedi? Shygharmalaryn nege jóndey beredi? Búny qalay týsinuge bolady?! Biz ony bylay týsinemiz. Bәri ótkinshi. Jazushy da ótedi bú dýniyeden. Biraq, artynda kitaby qalady. Kitap sonda iyesiz qalady. IYesiz qalghan kitap ýshin eng qiyn kezeng bastalady. Óitkeni, iyesiz qalghan kitap ta bir, jetim qalghan bala da bir. Ata-ana balasynyng bolashaghyn kózi tirisinde oilamay ma?! Endeshe, nege jazushy da kitabynyng bolashaghyn kózi tirisinde oilamaugha tiyis?! Ony nege qatal mezgil tezine dayyndamaugha tiyis?! Jazushy osylay oilaydy. Óz kitabyna óz balasynday qaraydy. Aldaghy aumaly-tókpeli mezgil tezine kitapty layyqtau, dayyndau mindeting dep biledi. Óitkeni mezgil tezine tótep bere almaghan kitap óledi. Búl – jazushynyng ekinshi ret ólgeni. Shyn ólgeni. Sondyqtan, Ábe ósiyet etedi. Bir jazyp tastamandar deydi. «Tolstoydyng ózi bir maqalasyn 20 ret kóshirgen ghoy!» deydi. Ábene Jaratushy ómir jasyn úzaq etip kitaptaryn qayta-qayta qaraugha mýmkindik berdi. Eger de, kezinde әlemdi dýrildetken әdebiyet alyptary býginderi tiri bolsa, sóz joq, Ábe siyaqty olar da óz romandaryn qatty ózgergen qatygez mezgil tezine layyqtap qayta qarap túqshyndap jatar edi. Osy rette Ábe túrysymen – mektep. Ádebiyet mektebi. Ábdijәmil mektebi. Tәrtip-talaby tym qatal mektep. Búl mektepke bas súqqandardyng talayy búndaghy temirdey tәrtipten tulay ýrkip esikti tars jauyp tayyp túrady. Ásirese, sol mektepting audarma jónindegi klasyna bas súqqandardyng tóbe shashtary tik túrghan. Óitkeni, orys tilin bir adamday jetik biletin, ózi oryssha da jazatyn Ábe audarmashylardyng adymyn qiya bastyrmaydy. Artyq-kemis qadamyn andyp auyzdyqtaydy da otyrady. Árbir sóz, әrbir sóilem ýshin audarmashy men avtor arasynda qyzyl kenirdek aitys, aq ter, kók ter shayqas jýrip jatady. Soghan shydamay talay audarmashy tayyp túrdy esikti tars jauyp. Olardyng ishinde iship ketkenderi de bar. At-tonyn ala qashyp ketkenderi de bar. Ábening audarma mektebining temir tәrtibine tótep bergen audarmashy Anatoliy Kimnen súradyq. «Shaldyng shabuylyna qalay shydadyn?» dep. «Auyz ashugha mýmkindik bermedim – deydi. – Ol «ә» degende, men «mә» dep toytaryp tastap otyrdym. Sóitip aman qaldym», deydi Anatoliy. Ábekenning audarmashylyq mektebining úrany audarmashynyng «qaqqanda – qanyn, soqqanda – sólin alu». Qalayda, jaqsy audarma alu. Búl onyng qolynan keledi.

Ábe mektebin az biletin kezim. 1984 jyldyng ayaghynda jana bitken «Aq boz ýi» atty romanymnyng qoljazbasyn oqyttym. Jyly sóz, tipten, maqtau estiytinime senimdi bolyp kelgem. Sóitsem, Ábeng salghan jerden syn soyylyn ala úmtyldy. «Áy, sen… keyipkerlerindi ayaydy ekensing ghoy! Nege ayaysyn?! Ásirese, finalda. Ayama! Otqa sal, sugha sal, ayama!» dedi, shyn dauysy shyghyp. Syn estu onay ma? Esikti tars jauyp men de tayyp túrghym keldi. Biraq, oilandym. Birneshe kýnnen keyin «keyipkerdi ayamaytyn» jana final oigha sap ete týsti. Jerden jeti qoyan tapqanday quandym. Birden jazugha otyrdym. Ábekeng songhylyqta sol finaldy oqyghan sayyn jylaytynyn aitady. «Meni jylatu degen onay emes!» dep, taghy da, eskertip qoyady. Men aqsaqalgha әli kýnge sheyin: «Sizge, sol synynyz ýshin rahmet!» degendi aitpappyn. Ishtey alghysym alabóten bolsa da. Pendeshilik pe? Bilmeymin. Shamasy, ústazymyzgha tartqan bir minezimiz osy bolar.

Ústaz demekshi, Ábekeng Áuezov degende ishken asyn jerge qoyady. Ókinishke qaray, Múqannyng kózi tirisinde jaqyn jýrip aralasa almapty. Ózi pir tútqan úlygha jaqyn jýruge ýrikkendey hal keshipti. Múqang ony kórgende: «Áy, Ábiyjәmi! Sen nege qashqaqtap jýrsin?» dep renjiydi eken. «Mening qashqaqtap jýrgen sebebimdi bilse ghoy, ózin eng jaqsy kóretin jannyng kim ekenin de biler edi» deydi Ábeken. Birde, Áuezovting «Liyteraturnaya gazetada» Reseydegi qazaq diasporasynyng ne orys mәdeniyetinde joq, ne qazaq mәdeniyetinde joq, oqshaulanyp qalghan mýshkil hali jayly maqalasy jaryq kóredi. Ábe barsa Múqang jer ýiining aulasynda skameykada gazet oqyp otyr eken. «Múqa, qúttyqtaymyn! Reseydegi qazaqtar turaly búl Reseyde jariyalanghan eng ashy maqala boldy!» deydi Ábe. Sonda Múqan: «Pәli! Mening jalghyz aitqan sózim ne bolady?! Ol bir atylghan oq qoy! «Zyn» etti de ketti. Bú jayly kóp aityluy kerek emes pe! Jastar, sender aitularynyz kerek!» – deydi, sodan keyin oiyn odan әrmen jalghastyryp: «Ýy shatyrynan tamghan tamshyny qarashy! Bir nәzik su! Sol nәzik su bir nýktege tama berse, tama berse tasty da tesedi! Aytylghan sóz de sol! Qaytalana berse, qaytalana berse týbinde ol da tas tesedi!» deydi.

«Qayran Múqan!!!» dep Ábe bas shayqap biraz oilanyp otyrady. Sodan keyin jýzi oqys sәulelenip Áuezov qalamynan tughan myna tómendegidey bir sóilem joldaryn qonyr dauysymen jatqa oqy bastaydy. «Kýz aspany kýngirt, búlynghyr. Auada dymqyl syz bar. Tang salqyny qazir kýzding suyq jeline ainalghan. Manayda qyzaryp solghan quraylar kóp kórinedi. Býrinen aiyrylghan tobylghy da quqyl rendi. Úzaryp sarghayghan seleu bozghyl kóde, jusan bәri de jel lebimen qaltyraydy. Bas shúlghyp elbek qaghady. Qara jel qughan qanbaq keng jazyqta kóp búlyndap, tynymsyz kezip, josyp, josyp ótedi…».

– Al… qalay?! – deydi Ábe tamsana tebirenip. Shynnan da ghajayyp. Qazaqtyng qonyr dalasyna kóz aldynda jan bitip tirilip sala bergendey.

– Saghynysh… tughan jerge degen jýrek sordy… telegey teniz saghynysh… telegey teniz epopeyagha ainalghan… – deymin. Ábeng búl uәjge keliskendey oilanyp qaldy. Biz de oilandyq. Sóitsek, әr qalamgerding óz Mekkesi bolady eken. Ol – tughan jeri. Ómir boyy jyrlap óter, tolghap óter Mekkesi. Múqang ýshin – Jiydebay, Ábeng ýshin – Belaran bolypty. Týnde – týsten, kýndiz esten ketpes kiye. Ábe ýshin dýniyede Belarannan biyik, Belarannan qasterli tau joq. Ómirge enbektep kelgennen bastap, kózin tyrnap ashqannan sol teniz jaghasynda dýnkiygen alyp shoqy kóz aldynda túrghan. Belarannyng baurayynda Núrpeyis jatyr. Tughan jerden qansha alys ketse de, týbinde ainalyp Belarangha soghatyn әdeti. Shetelden qonaq kelse de sonda aparady. Ózge kózben qaraghanda búl bir kәdimgi qúlazyghan elsiz jaghalauda tartylghan tenizge ýnilip túrghan bir jadau shoqy. Dýnkis jalanash qyr. Biraq, Ábeng ýshin Belaran tau. Jer kindigi. Beyne dýnie tarihy osy jerden bastalatynday. Jas kelgende adam ne oilamaydy?! Jambasy jerge tiyip mәngilik jatatyn jerin de oilaydy. Sol oi, qayda jatam degen oi, Ábendi de mazalady. Oy kózi sonda ainalyp kelip Belarangha tirele berdi. Endeshe, nege jatpasqa sol Belarannyng basynda?! Belarannyng basynda jatsa, әneki, týstik jaghy – aidyn shalqar Araly. Teriskeyi – tolyqsyghan dalasy. Bәri alaqangha salghanday kórinip túr. Tughan jerding tal besiginde terbelip jatady. Tughan jer qúshaghynda. Odan artyq ne kerek?! Ábe, sóitip, óz qúlpytasyn ózi tandap Belarannyng basyna aparyp ózi qoydy. Onshaqty jyl boldy sol tas – qara taqtaytas qasqayyp Belarannyng basynda әli túr. Ajaldy qasqayyp qarsy alghaly túr. Biraq, ajal bolsa asyghar emes. Bir kýni Ábekene qyljaqbas inileri súraq qoydy.

– Ábeke! Siz ýshin 70, 80 degender týk emes qoy. Minekey, toqtamay toqsangha da keldiniz! Búnyng bir syry bar shyghar?! Kóp jasaudyng qúpiyasyn bizge de aityp qoymaysyz ba?! – dedi.

Ábekeng mәz bolyp kýlip aldy.

– Ras… onyng syry bar! – dedi.

Ábekeng tәrizdi kóp jasaudan dәmeli jigitter emine qaldy.

– Onyng syry bar… – dedi, Ábekeng әbden manghazdanyp. – Eshqashan eshkimge ashpaghan syrym… Senderge aitayyn… endeshe, tyndandar! Ár jana jyl sayyn Qúdaydan tilek tileymin… «Ey, Alla taghala, ómir jasymdy taghy bir jylgha úzarta gór!» dep. Sonda Alla taghala mening tilegimdi qabyl etedi. Bir jyl beredi.

Júrt du ete qaldy.

– Oibay, Ábeke, onynyz ne?! Bir jylynyz ne?! Súraghannan keyin jýzdi bir-aq súramaysyz ba?!

– Joq! – dep, Ábekeng bas shayqaydy. – Qanaghat kerek… Qúday qanaghatsyzdardy únatpaydy. Tilegin qabyl­­damaydy. Men bolsam… bir ghana jyl súray­myn. Qúday ýshin ol ne, bir jyl degen?! Týk emes! Bere salady. Kelesi jana jylda taghy da bir jyl súray­myn. Qana­ghatshyl­dyghym ýshin Qúday taghala ony da bere salady. Mineki, mening qúpiyam!

Júrt kóp jasaudyng Ábekeng tapqan әdisin estip tanday qaghyp bas shayqasty.

– Ábeke, namaz oqugha qalaysyz? – dedim sol әngi­meden keyin.

– Oqiyn… sonyng tәrtibin qaghazgha týsirip bere qoyshy! – dedi.

Men shaldyng kóne ket­kenine quanyp úzatpay namaz dúghalaryn móldiretip qaghazgha týsirip әkep berdim. Aradan ay ótti.

– Ábeke! Namaz dúghalary ne boldy?! – deymin aqyryndap, shoshytyp almayyn degendey.

– Sol qaghazy qúrmaghyrdy joghaltyp alghanym…

Aragha taghy da bir ay salyp namaz dúghalaryn móldiretip qaghazgha týsirip taghy әkelip berdim.

– Taghy da joghaltyp alma­nyz! – dep eskerttim. Biraq, bú joly ýmitimnen góri kýdigim basymdau. Sonym rasqa shyqty. Aradan ailar ótse de búl ýide sәjdege jy­ghylyp jatqan shaldy kóre almadym. Esime bir әdeby keyipker orala berdi… Kim edi, sol qúrghyr?! Tfu, Sudyr Ahmet eken qoy!!! Myna shal tura sol Sudyr Ahmet qoy aumaghan! Ózine de sol kerek, Sudyrdyng sózine sengen.

Namaz oqymasa da, agha­myzdyng jýreginde iman jýredi. Sonyng talay kuәsi bol­dym. Ábekeng tanysyn, tanymasyn qabyrghasy qayysyp qarapayym jandardy ayap jýredi. Solar qinalyp jatsa birge qinalady. Jol boyynda bala kóterip túrghan әiel kórinse sony mashinasyna otyrghyzyp súraghan jerine aparyp tastaydy. Bir kýni jol boyynda sonday balasyn kóterip túrghan qazaqtyng jas kelinshegin mashinasyna otyrghyzady. «Júmys isteysing be?» deydi. «Myna balany balabaqshagha ornalastyra almay jýrmin. Ornalastyrsam, әriyne, isteymin» deydi beytanys kelinshek. «Onda me­ning telefonymdy jazyp al! Ornalastyrayyn!» deydi. Tiyisti jerlerge baryp әlgi kelinshekting balasyn balabaqshagha ornalastyryp beredi. Kóp úzamay kelinshek telefon shalady. «Ata, júmysqa ornalasugha da bir kómeginiz kerek bolyp túr?!». Ábekeng tiyisti oryndargha baryp jýrip beytanys kelinshekti júmysqa da ornalastyrady. Kóp úzamay kelinshek taghy telefon shalyp túr deydi. «Ata! Ýy mәselesine de bir kómek ber­seniz! Pәterim joq edi…» dep. Pәter demekshi, Ábekeng bastyq­tardan pәter alugha kelgende mәtibi, sheber. Tóniregindegi talay ini-dostaryn baspanaly etti. Sonyng ishinde biz de barmyz. Ókinishke qaray, Ábekenning sol jaqsylyqtaryn úmytyp ketetinder de joq emes. Ondayda Ábekeng qatty qinalady. Óitkeni, Ábekeng júrttyng bәrin ózindey kóredi. Ózi bolsa dostyqqa adal. Dostaryna balasha senedi. Sol sezimine syzat týsse, shalqasynan týsedi. Balasha ókpeleydi. Biraq, solay boldy eken dep Ábekeng dýniyeden týnilmeydi. Qoldan kelgenshe qinalghandargha jәrdem bere beredi. Bireuge kómektesip sol kisining sharuasy sheshilgende onymen birge quanady. Ábe ýshin eng ýlken quanysh sol. Adamgha jaq­sylyq jasap quanu. Búl qasiyet qaydan desek, obal-sauap besigin kórgen imandy qoghamnan shyqqan alash ziyalylaryna tәn qasiyet eken. Ángimemizding basynda soldat shiynelimen Almatygha kelgen Ábe jayly aittyq. Jat qalada jan tanymaytyn bala jigit­ti, Sәbit Múqanov bastaghan el agha­lary alaqangha salyp qalay qarsy alghanyn aittyq. Osy bir irilik, kendik, kisilik keshegi Alash alyptaryna tәn qasiyet bolypty. Ábe, sóitsek, sol alyptardyng arasynan kelgen, aramyzda jýrgen kózi eken.

Ókinishke qaray, toqtausyz jón­­kilgen zamana kóshi qatygez. Saldyrtyp tartyp barady. Býgin barlar erteng joq. Alyptar auyly әldeqashan ýdere kóship ketken. Olar kóshken júrtta alayda bitimi bólek bireu jýr. Auyl­dastarynan adasyp qalghanday. Jalghyz jýr. Jaratylysy bólek jan. Ol – Ábe. Alash alyp­tarynyng sony. Tegine tartyp tau kótergen Tolaghay.

Smaghúl ELUBAY.

jazushy

Abai.kz