Belgili tarihshy Álimghazy Dәulethan ondaghan jyldar bederinde baspasóz betinde dauly әngimege ainalghan qytay aqyny Libay tóniregindegi maqalalar men oi-pikirlerdi toptap, kitap etip shygharypty.  «Libay qazaq emes» atty kitapty jalghasty jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

ÓMIRBEK BAYGELDI: "TARIHTYNG TÝIININ TARQATUMEN AYNALYSYP JÝRMIN"

Ótken jyldyng kýzinde Saud Arabiyasynyng Damask qalasynda salynatyn Súltan Beybarys әl-Zahirdyng kesenesin saludy talqylaghan Parlament Senatynyng jinalysynda Ómirbek BAYGELDI shetin janalyqtyng úshyn shygharghan edi. Osydan keyin senatorqa arnayy jolyghyp, onymen әngimelesken bolatynbyz.

- Ómirbek agha, Saud Ara­biyasyna barghan issapa­ry­nyzgha tolyghyraq toqtal­sa­nyz.

- Isa payghambardyng anasy Mәriya ana, Dәuit payghambar, IYb­ragim payghambardyng basy­na jәne "mәngilik aghashqa" bar­dym. Jol kórsetushining aituyn­sha, Ibrahim payghambar Hev­ron­da (Palestina) jatyr eken. Arabtar: "Hevrongha alyp bara almaymyz, ol jaq qauipti" dedi. Payghambar Hevronda joq bolyp shyqty. Sýitsek, Ibra­њim payghambar Sýleymen pay­gham­bardyng sarayy Álaq Sәmish meshitinde jatyr eken. Búl talas tudyryp jýrgen dýniye. Barlyq payghambarlardyng ba­syna baryp, Músa payghambar­dyng basyna barmay qaldym. Jol­serikterim "payghambardyng basyna barmaymyz" dep, ýzildi-kesildi qarsy boldy. "Allanyng payghambarynyng basyna qúran oqymay ketpeymin" dedim. Ja­nymdaghylar: "Aparamyz, biraq ishine kirmeymiz" dep kelisti. Kesene Mәulit tenizine ketip ba­ra jatqan jolda, eski qala­nyng syrtynda eken. Joldyng she­tindegi qúmnyng ishinde. Jol evreylerdiki, jer palestina­niki. Evreyler músylman kese­ne­sine kirmedi. Barsam, kese­ne­de eshkim joq. Magnitofon­men qúran oqylyp jatyr. Izet ja­sap, beyitti birneshe ret ai­naldym. Sanamnan: "Kesene nege músylman stiylinde salyn­ghan?" degen súraq ketpey qoy­dy. "Egiypetting basshysy bol­ghan músylman salghan. Búryn qúl bolghan, Beybarys batyr" dep jauap berdi janymdaghylar. Ev­reyler men palestinalyq­tar Beybarysty arab dep ta­niy­dy eken. "Beybarys ekenin qalay dәleldeysinder?" dege­nin­de, kesenening mandaysha­syn­da arabsha jazudy kórse­tedi. Onda keseneni salghan Bey­barys Súltan ekeni ja­zy­lypty.

- Dinge etene jaqyn bo­luy­nyzdyng sebebi nede?

- Ákem dindar adam boldy dep aita almaymyn. Ákem par­tiya adamy boldy, Sosialistik Enbek Eri, ómir boyy kolhoz basqardy. Respublikagha tany­mal adam boldy óz basym din­darlyqty ómirden bólek alyp qaramaymyn. Din - ómir sýruding kókten týsirilgen tәrtibi. Dindi bir adamnyng basyn qatyryp jýr­gen dogmatika dep qaray­tyn­dar ateister. Naghyz ˜ómir dinning ishinde. Dinge filosofiya arqyly, tarihty zertteuding ar­qa­synda jettim. Din kókten týsken ilim. Niuton, Enshteyn, Mendeleev, Arhiymed, Pifa­gor, Faraby bilimdi dinnen al­ghan. Alghan bilimimen Faraby de, Yassauy de payghambargha ja­qyndady. Qyzmet babymen kóp jerde boldym, biraq ol kezde zertteu júmysymen ai­na­lysa almadym. Qazir mýmkin­dik bar. Tarih sayasattyng yn­gha­yyna qaray ózgergen. Adam ba­la­sy kelisimge kele almaytyn­day etip shatasqan.

- Sizdi Shu qalasynan al­tyn qúran izdedi degeni ras pa?

- Men altyn izdegen joqpyn. Ony kórsem de, almaymyn. Men ol jerden ata-babadan qalghan ilimdi izdedim. Tarih týbirin iz­dedim. Men qazghan jerde qa­zaq­tyng úly azamattary jatyr. Olar - payghambarlar. Sol tórt payghambardy taptym. Olar­dyng tylsymyn ashu kerek bol­dy. Múny qazir aitqanmen esh­kim týsinbeydi.

- Bir basylym Sizdi "ar­uaq­tardyng menedjeri" dep, qatty synap jazdy.

- Tapsyrmamen jazylghan maqala ghoy.

- Ózinizdi "qatardaghy qa­ra­­pa­yym dep utattyn" dedi­niz. Biy­likte otyrghan adam qa­ra jayau bolmaytyny bel­gili. Ángime aua­nyn endi saya­satqa búrsaq. Marat Tajinning Madridte ber­gen BAQ, sayasy partiyalar, say­lau turaly uәdesi qansha­lyq­­ty ómirsheng dep oilay­syz?

- Joq, múny aitpaymyn. Saya­sy aitys-tartysty qoyghan adam­myn. Men turasyn aita­myn. Gazet arqyly bireuge tiyis­kim kelmeydi. Mening qazirgi qozghap jýrgen taqyrybym bas­qa. Búl әr adamgha berile ber­meytin qasiyet. Onyng jolyn ma­ghan ghana kórsetip otyr. Sony­men kele jatyrmyn. Esil qala­synda jerúiyq bar eken, so­nyng kózi ashtym. Búl ghylym baya­ghydan bar kórinedi. Búl inter­net­te bar dýniye. Onda erte za­mannan, Asanqayghy men Qor­qyt­tan búrynghy ghúlamalar jer­lengen eken. Jerúiyq bar el dýniyedegi eng baqytty mem­leket bolady. Alla Taghala sha­paghatyn sol elge tógedi. Qazir ghú­lamalar kesenesin janghyr­tu­men ainalysyp jýrmin. 701 jyly Qytayda tuylghan Elibay (Ly Bay) degen aqyndy ashtym. Shu boyynda dýniyege kelgen. Ol kezde qazaq degen halyq joq, biraq qazaqtyng bir ruynan ekeni anyq. Ly Bay- Qytaydyng úly aqyny. Ony Mao Szedunnan joghary qúrmetteydi. Qytayda 15-50 ga jerdi alyp jatqan 7-8 kesenesi bar. Mýsini Mao Sze­dun mýsininen kóp. Man Shani (6 mln. halyq túrady) qalasynyng әr 30 metrinde Elibay sureti ili­nip, ólenderi tasqa qashalyp jazylghan. Jylda Elibay kýn­deri ótip, ólenderi oqylady eken. Elibay turaly derekti filim týsirip keldim. Onyng әkesi alqa by bolghan adam. Ol da aqyndyqtan qúr alaqan bol­maghan. Orystar ony Ly Bo dep audarypty. Onyng ólenderin kezinde Anna Ahmatova, tipti Jak Shirak ta audarghan kóri­nedi. "Qazaq halqy bilimsiz, kó­ship-qonyp, tentirep jýrdi, týbi búl jer qazaqtardiki emes" de­gen orystarda jymysqy saya­sat bar. HII ghasyrdan ary qa­ray ne bar aityndarshy de­sem, bireui bir ghúlamanyng esi­min atay almaydy. Al, men bi­lemin. Biraq múny týsinuge ha­lyq dayyn emes. Qazir aitayyn desem, bireuge búl derek ke­rek, ekinshisine kerek emes. 1,5 mlrd. qytay Elibaygha basyn iyedi desem, býkil әlem qazaqty syilar edi. Onyng qazaq ekenin dәleldeu ýshin әueli ruyn tap­tym. Dulattyng toghyzynshy úr­pa­ghy ekeni tasqa qashalyp ja­zylghan. Elibaygha qyrghyzdar biz­den búryn talasty. Sh.Ayt­mat­ov bastaghan qyrghyzdyng aqyn-jazushylary men akade­mikteri qol qoyghan hat bar. Olar Elibaydy Toqmaqta tughan deydi. Qyrghyz aqyny dep ta­nydy. Qytayda birneshe pikir­ta­las ótkizdim. 701 jyly qyr­ghyzdar Enesey boyy men Qy­tayda otyrdy. Onda Shu bo­yynda tughan Elibay qaydan qyr­ghyz bolady? Qytay eli Eli­baydyng 25 kitabyn syigha tart­ty. Adaghy josparym - Elibay­dyng kitabyn shygharu, derekti filimning túsaukeserin ótkizu.

- Elibaydyng qazaq ekenin qytaylyqtar bile me eken?

- Biledi. Endi zertteymiz dep jýr eken. Go Ma Jo degen Mao Szedunning orynbasary ˜óz kitaptarynda Elibaydyng qazaq ekenin jazyp qaldyrypty. Ol da Shu ózenining boyynda tughan dep jazady.

- Ótken jyly Elbasy­nyng Shyghys jәne Batys dok­trinasyn talqylaugha ar­nal­ghan konferensiyada qyr­ghyz deputaty "Qazaq qyr­ghyzdan tarady" degen edi.

- Qyrghyz týk bilmeydi. 740 jyly qyrghyzdar úighyrlardy talqandady. Novokuznesk-Ala­tau degen tau bar. 840 jyly úi­ghyrlar esin jinap, qyrghyz­dar­dy qyrady. Qyrghyzdargha qytaylar kómektesedi. Bas sau­ghalaghan qyrghyzdar ýshke bó­linedi. Bir bóligi Sibirge ketip, hakas bolady. Ekinshi bóligi Arqagha bet alady. Asta­na­da qyrghyz degen ru bar, olar qa­zaqqa sinip ketken qyrghyz­dar. Ýshinshi bóligi Alataudy pa­nalaydy. Qyrghyzdar: "Biz bas saughalap kele jatyrmyz" dep, qazaqtardan pana súray­dy. Qazaq: "Alataudyng shetine kiremin desen, kir" dep rúqsat beredi. Qyrghyzdar Tәnir tauyn H ghasyrda panalaghan.

- Qazaqstannyng shekara­syn belgileude kýni keshege deyin qyrghyzdarmen aity­syp-tartysyp keldik. Qyr­ghyzdarmen shekara bóli­su­de el auzynda Sypatay ba­tyr sekildi anyzdar bar.

- Sypatay batyr Merkede datqa bolghan. Taudan beri as­pay­syng dep, aghasynyng sýiegin taudyng etegine qoyady. Qyr­ghyzdar týnde úrlanyp kelip, ýl­ken aqsaqaldaryn tómengi jaq­qa kómip ketedi. Kalinin ýkimi shyqqanda, shekara dauy kóp talas tudyrdy. Sol talas­qa jaqynda ghana nýkte qoyyl­ghany ras. Qyrghyzdardyng aqy­sy ketken joq. Susamyr qyr­ghyz­dargha ketti. Qyrghyzdargha: "Susamyr senderdiki bolghan emes" dep aittym. Ystyqkól 1926 jylgha deyin Qazaqstandiki boldy. Qyrghyzdar shekarany Alataudyng tóbesinde Eskendir asuymen (Aleksandrovskiy hre­bet) belgileyik dep, Mәs­keu­di kóndirdi. Shekarany Es­ken­dir asuymen eseptegende, Ystyqkól qyrghyzdargha ketip qaldy. Qazaqtyng jerinde qay­da­ghy Aleksandr? Eskendirdi Aleksandr dep, tarihty sha­tas­tyrdyq. Eskendir degenimiz - Edil (Atilla) batyr. Alla Ta­ghala ony payghambarym dep, Es­kendir degen esim beredi. Qy­tay­dyng jerine Aleksandr Ma­ke­donskiy ayaq baspaghan. Qy­tay­gha shabuyl jasaghan Edil ba­tyr.

- Qytayda bolghanynyz­da, Shәueshektegi jazushy Qa­jyghúmar Shabdangha bar­ma­dynyz ba?

- Joq. Elibaydyng sonyna týs­tim. Nan Kini, Sysh Vani, Pekiyn, Man Shani degen t˜rt ˜lkesinde boldym. ólke orta­ly­ghynda 17 mln. adam, audan ortalyghynda 5 mln. halyq túrady eken. Eng az jerinde 2 mln adam túrady. Tay-týrik babalarymyzdyng imperiyasy. Ondaghy shindar, tiybettikter, Man Shini, qytaydyng Lao iym­pe­riyasy bolghan. Lao imperiya­sy­nyng halqy synghandar dep atal­ghan. Pechorin synghandardy kiy­dan dep audaryp, shatastyra­dy. Synghandargha qazaqtar da, shiyn­dar da salyq tólegen. Búl halyqty joyghan Shynghyshan. Múny qytay eli de rastap otyr.

- Bir ret izdep kelge­ni­mizde, Saud Arabiyasynda, ekin­shi ret­te Qytayda bol­dy­nyz. Endigi jos­parynyz qan­day?

- Italiya men Grekiyagha bara­myn. Eki elding tarihyn zert­te­sem deymin. Grekter mifolo­giya­daghy keyipkerlerdi adam ghyp qatelesedi. Olardyng Qú­day dep jýrgenderi - qúdiret­ter. Qazaq kóp jaytty biledi. Ár tirshilikting iyesi "Qambar Ata", "Zengi Baba", "Seksek Ata", "Shopan Ata" - qúdi­ret­ter. Arabtar búdan aiyrylyp qal­ghan. Músylman dini yqylym zamannan bar. Ibrahim pay­gham­bar músylman dep jazyla­dy. Ibraњim payghambar búdan 5000 jyl búryn ómir sýrgen. Mý­sin payghambary búdan 700 myng jyl búryn payda bolghan. Yaghni, sodan beri islam dini bar degen sóz. "Álimsaqtan beri mú­sylmanmyn" degen sóz bar. "Álimsaq" bizdinshe, 11 myng jyl búryn. Saqtar 11 myng jyl bú­ryn ómir sýrgen... Taghy bir jos­parym - Ontýstik Amerika, Japoniya, Singapur, Mekkege bara­myn. Zertteulerimdi bi­riz­den­dirip baryp, qorytyn­dy­syn shygharmaqpyn. Býgingi aityp otyrghandarym, ýlken en­bekting tamshysy ghana.

Ángimelesken

Sәule QABANBAY,

Astana

(jalghasy bar)

Abai.kz