Ótken ghasyrda kommunistik partiyanyng túraqty týrde jýrgizgen sayasy qughyn-sýrgin nauqany turaly aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Solay boluy qajet te. Ótkennen sabaq alu ýshin totalitarlyq jýiening óz halqyna jasaghan qastandyghyn, qiyamet-qayymyn, onyng sebep-saldaryn el-júrt bilui tiyis.

Dey túrsaq ta, «Nege búlay bolghan eken», degen súraq kýni býginge deyin әrkimdi mazalay beretini ras. Olay bolsa, qyzyl qyrghynnyng 1937 jyly emes, kommunister biylik basyna kelisimen-aq bastalghanyna keyde nazar audarmaytyn siyaqtymyz. Mәselen, búl kýnderi tughanyna 120 jyl tolghanyn eske alyp otyrghan dauylpaz aqyn Sәken Seyfullin 1937 jyly ústalyp, kelesi jyly aqpan aiynda atylsa, onyng «qylmystyq isi» odan kóp búryn, sonau 20-jyldardan bastau alatynyn atap ótkimiz keledi. Osyghan oray aqyn babamyzdyng «qylmys jasauyna» negiz boldy-au degen keybir derekterge nazar audarghandy jón kórdik.

1937 jylghy 11–13 shilde kýnderi ótken Qazaqstan Jazushylar odaghy bastauysh partiya úiymynyng jabyq jinalysynda Jazushylar odaghy jәne onyng basshylarynyng (Múqanov, Seyfulliyn, Jansýgirov, Toghjanov jәne basqalary) partiyanyng OK-ning sol jylghy aqpan-nauryz plenumynyng sheshimderi men Stalin joldastyng bayandamasynda kórsetilgen núsqaularynan tiyisti qorytyndy jasamay, bolisheviktik syn jәne ózara syndy óristete almay otyrghany turaly «Sosialistik Qazaqstan», «Kazahstanskaya pravda», «Leninshil jas» gazetterinde jariyalanghan materialdar talqygha týsti. Osy jiynda sóilegen sózinde Sәken Seyfullin gazetter kótergen synnyng negizinen dúrys ekendigin moyynday otyryp, synshylar әr nәrseni uaqytynda kóteru kerektigine nazar audarady. Mәselen, «banditke» Sәken óleng arnady deydi (Sol kezde ol bandit emes, politburo mýshesi edi. Bandit ekenin bilsem men jazam ba?) Synshylarymyz osy jaghyn eskermeydi. III konferensiyada (1923 j.) «Aziyany» Yaroslavskiy synap, ziyandy óleng ekenin aitty, sonymen qatar, «Dombyra» turaly sóz boldy. «Pende» degen sózimdi búrmalap, Troskiydi bandy dep aitty degen de sóz boldy. «Bandy» degen kinәni juu ýshin 1924 jyly «Dombyra» jinaghyn Troskiyge arnap bastym. 1928 jyly qate ekenin aityp, ózim maqala jazdym. Jurnalgha da jazdym. 1932 jyly QazPIY-de aityldy. 1932 jyly Jamanqúlovtyng bayandamasynda da aityldy. Biyl partiya saylaularynda da týsinik berdim. Qysty kýni Kraykomgha da aryz berdim. Sondyqtan synshylar datany eskerui kerek. 1922 jyly «Aziyany» 1928 jyly qaytalady, 30 myng somnan artyq aqsha aldy degen syqyldy ótirik syngha qosylugha bola ma? 1922 jylghy «Aziya» syqyldy óleng jazsam, odan keyin onday óleng jazdym ba? Joq, jazghanym joq, qaytalaghanym joq. Endi sol ýshin úra beru kerek pe? – dep qynjylady aqyn babamyz (QRPA, 708-q. 1-t. 604-is. 51-52 p.).

Sәken jylarman kýige týsip, әbden taptauryn bolghan ótken shaqty taghy da qaytalap shyghuyna mәjbýr boldy. Alayda, jazarman qauymnyng jýregi eljirey qoymady. Jinalystyng qorytyndy qaulysynda «basqarma mýshesi kommunist Seyfullin joldastyng minez-qúlqyna syn jәne ózara synnan qashqaqtau, ózin ózi túiyq ústau, biraz oqshaulanyp jýru tәn. Seyfullin joldas ózi ýshin de, Qazaqstan Jazushylar odaghy Basqarmasynyng júmysyn qayta qúru ýshin de OK aqpan-nauryz plenumynyng sheshimderinen sabaq alyp, ony shyn mәninde týsinip, bayybyna bara almady, eshteme tyndyrghan joq», – dep atap kórsetildi.

Oqigha bylay óristegen.

«Aziya (Evropagha)» degen ballada 1922 jylghy 8 shildede «Enbekshil qazaq» gazetinde basyldy. Keyin «Qyzyl Qazaqstan», «Sholpan» (Tashkent) jurnaldarynda, Almatydaghy «Tilshi» gazetinde jaryq kórdi. Mәskeuden shyghatyn «Temirqazyq» jurnalynda dauylpaz aqynnyng «Asau túlpar» jinaghyna Nәzir Tóreqúlovtyng resenziyasy jariya­landy. Múnda avtor «Aziyagha» erekshe toqtalyp, ony synaydy. Ol ne aitqysy kelip edi, múnday aqyndy muzeyge qoy kerek shyghar, dep Sәkendi kýlki-mazaq etkendey niyet bildiredi.

Búl tuyndy keyin resmy týrde talqygha týsedi, oghan teris sayasy bagha berilui mýmkin dep sol kezde eshkim oilamaghan da shyghar. Biraq olay bola qoymady. 1923 jyldyng 17-22 nauryzy aralyghynda Orynborda III oblystyq partiya konferensiyasy ótedi. Kýn tәrtibi boyynsha KSRO-nyng halyqaralyq jәne ishki jaghdayy men RKP(b) OK-ning esebi; oblystyq partiya komiytetining bayandamasy; Qazaqstangha jana ekonomikalyq sayasattyng yqpaly jәne taghy basqa problemalar qaralyp, sóz bolady.

Alghashqy eki mәsele boyynsha RKP(b) ókili E.Yaroslavskiy sóilep, ishki-syrtqy jaghdaygha qysqasha sipattama jasaydy. Elding jay-kýiine bagha berip, onyng tabystaryn aita kele «Qazaq AKSR-inde tap kýresi, últ mәselelerine taptyq túrghydan qaraugha әli de tym az mәn berilip otyr. Baylardyng malyn kedeylerding jaghdayyn jaqsartu ýshin bólip beruden qoryqpau kerek. Tap kýresi óristetilmegen, últ mәselesining taptyq túrghydan qaraluyna eleuli nazar audarylmaydy», dedi. Al búl mәselede jergilikti erekshelikterdi eskeru qajet dep uәj aitqan azamattardy «últshyl uklonister» dep aiyptady.

Múnday syndy teris dep tapqan qazaq azamattary konferensiya barysynda partiyanyng Ortalyq komiytetining ókili retinde E.Yaroslavskiyding atyna hat týsirdi. Búl aryzgha Sovnarkom tóraghasy Sәken Seyfullin bas bolyp qol qoyghandar: Seyitqaly Mendeshev, Abdolla Asylbekov, Janaydar Sәduaqasov, Myrzaghúl Ataniyazov, Shaymerden Toqjigitov, Hamza Jýsipbekov, Ydyrys Mústanbaev, Hasen Núrmahambetov, Múqatay Janybekov, Nyghmet Núrmaqov, Múhtar Samatov, Núrmaq Basylyqov, Núghman Zaliyev.

Shaghymdy RKP(b) Ortalyq komiytetining Qazaq burosy qaraydy. Hatqa berilgen jauapta bylay dep atap kórsetildi: eshkim «qazaq joldastar jóninde últshyldar degen betaldy aiyptau jasaghan joq», al últshyl-uklonistik kózqarastardy syngha alu әbden oryndy jәne onyng ózi «partiyanyng әrbir mýshesining ajyraghasyz pravosy ghana emes, sonymen birge, mindeti de bolyp tabylady» (Qazaqstan Kommunistik partiyasy tarihynyng ocherki. A., «Qazaqstan», 1985, 143-b.).

Sol alqaly jiynda konferensiya delegaty Alma Orazbaeva «býlik» shyghardy. Ol Sәkenning «Asau túlpar» jinaghyndaghy «Aziya (Evropa)» ólenine tiyisti: «Aziya men Europany tapqa bólmey, birine birin qarsy qoyady. Búl osy jinaqtaghy ózge ólenderding basym kópshiligine mazmúny jaghynan mýldem qarsy», dedi. Sodan son: «Sәkenning Lev Troskiydi maqtaghan taghy bir qate ólenin dúrysqa joryp, «bәnde» (baghynyshty) degen sózdi «banda» (talaushy) degen sóz dep týsinip, «Troskiydi banda dep aittyn» dep jәne sókti», (Sәbit Múqanov).

Osy uklonnyng qalay óris alyp otyrghandyghyn bayqatu ýshin Mәskeu ókili Sәkenning shygharma­shylyghyna shýiildi. Alma Orazbaevanyng synyn qoldady. «Aziya (Evropagha)» degen balladany mysalgha keltirdi. Búl kommunistik iydeologiyagha sәikes kelmeytin, tap kýresi últshyldyq kýrespen shatastyrylghan, markstik úghymmen qabyspaytyn shygharma, dep oghan sayasy astar berdi.

«Súm Evropa! Aram, zalym tas boldyn,

Býlinshilik, jauyzdyqqa bas boldyn.

Adamzatqa jol kórsetken erlerge,

Múnsha nege, ua Evropa qas boldyn?

Zina, satu, aramdyqqa shirigen,

Jan-tәnindi, merez bolyp irigen.

Orap kórkem perdelermen jasyrdyn,

Súmdyghyndy dýniyeden asyrdyn! – dep bas­talatyn tuyndyny Yaroslavskiy basqasha úqty: bir jaghynda – әdiletsizdik pen satqyndyqqa belshesinen batqan Europa, ekinshi jaghynda – Moiysey men Múhammed siyaqty payghambarlardy bergen kirshiksiz Aziya. Yaghni, Sәken alashpen sybaylas, últshyl uklondy jaqtaydy. Ezilgen, qinalghan Aziya ozbyr, otarshyl Europagha aibat shegedi, qyr kórsetedi. Búl – últshyldyq!

Stalinning senimdi ókili Yaroslavskiyding kókeyine múnday pikirding berik úyalaghany sózsiz. Qalay bolghan kýnde de Yaroslavskiyding múryndyq boluymen iske asyrylghan múnday saya­sy qimyl-әreket sol konferensiyagha qatysqan jazushy Sәbit Múqanov ózining «Eseng jyldary» romanynda atap kórsetkenindey, qazaq kommunisterining arasyna jaryqshaq týsirgenin, arty «mendeshevshildik», «seyfullinshildik» dep atalatyn toptargha ainalyp ketkendigin moyyndauymyz kerek. Búdan sabaq aluymyz qajet-aq.

Sol kezde el basqarghan Sәkenge últshyl atanyp, teris pighyldy Yaroslavskiy siyaqty ortalyqtyng biyik lauazymdy sheneunigine kýdikti, senimsiz element esebinde kórinui tipti de keregi joq edi. Ony aitasyz, qazaq dese jýregi eljiregen aqyn babamyz últ mәselesine kelgende joghary jaqtyng keybir únamsyz dep oilaghan sheshimderine qarsylyq kórsetkenin bayqatyp ta qaldy.

Mәselen, kommunistik partiya mýshesi ýshin baryp túrghan tәrtipsizdik bolyp tabylatyndyghyna qaramastan, oblystyq partiya komiytetining 1923 jyldyng 23 qantaryndaghy «múnday is-sharany kenes organdarynyng ótkizuine bolmaydy dep esepteymiz» degen qaulysymen sanaspay, búrynghy Alashorda kósemining biri Ahmet Baytúrsynovtyng 50 jyldyq mereytoyyn ótkizui ókimetke әdeyi jasalghan qarsylyq әreketine (sabotaj) úqsas sharua edi. Sovnarkom tóraghasy múnymen qoymay, qauly shyqqannan keyin bir júma ótpey jatyp – 28 qantarda sol saltanatty jiyngha qatysty, qúttyqtau sóz sóilep, gazetke arnayy maqala jazdy («Enbekshil qazaq», 30 qantar 1923 j.), «últyn sýigen shyn últshyl», «eshkimdi bay men kedeyge bólmey, «qazaqty ghana sýietin adal últshyl», dep Ahannyng tarih tórinen alatyn ornyn túnghysh ret anyqtap berdi.

Sovnarkom tóraghasy bola túryp, búrynghy Alashorda kósemining biri Ahmet Baytúrsynovty qoldap qolpashtauy jәne baspasóz betinde jaghymdy pikir bildirui onyng әr qadamyn baqylap otyrghan qarsylastaryna únay qoymaghany belgili. Basqasyn bylay qoyghanda, qaramaghyndaghy Ishki ister halkomy Ábdirahman Áytiyevting «Stepnaya pravda» (qazirgi – «Kazahstanskaya pravda») gazetine «Fakticheskie pravkiy» degen maqala jazyp, ýkimet basshysynyng sózin joqqa shygharugha tyrysyp, narazylyq bildiruin qaytersiz.

Aytqanynan qaytpaytyn dauylpaz aqyn sheginushi me edi, eki aptadan song «Enbekshil qazaq» gazetinde (15 aqpan 1923 j.) «Qazaqty qazaq deyik, qateni týzeteyik» dep mәsele kóterdi. Patsha zamanynda ortalyqtyng anyqtaghanynday, ózin «kirgiyz» dep jýrgen jәne soghan boy úsynghan aimaqtyng endi «qazaq» bolayyq dep úrandatuy otarshyl sheneunikterge ghana emes, keybir el azamattary ýshin de tosyn estilgendey boldy. «Qazaqstannyng ortalyq ýkimeti «kirgiyz» degendi qoyyp, «qazaq» degen esimdi qoldanugha jarlyq (dekret) shygharuy kerek. «Qazaqty «qazaq» deyik, tarihy qateni týzeteyik» dep jazdy ol (Búl әngime úzaq talqygha týsip, aqyrynda Sәken Seyfullin qyzmetinen ketkennen keyin 1925 jyldyng 18 sәuirinde Kenesterding V Býkilqazaq­tyq sezi «búdan bylay qyrghyz qazaq dep atalsyn» degen qauly qabyldaghany belgili – A. K.).

Búl is-sharalardyng bәri bir aidan song III partiya konferensiyasyndaghy últshyldyq uklon degen dau-damaygha úlasyp, onsyz da kýiip túrghan jaghdaydy odan sayyn ushyqtyra týsti. Aqynnyng erterekte jazghan ólenderi qayta saraptala bastaldy. Mәselen, Sәkenning Omby seminariyasynda oqyp jýrgen kezinde, sonau 1914 jyly Qazan qalasynda aghayyndy Karimovter baspahanasynan jaryq kórgen «Ótken kýnder» jinaghyndaghy «Ayt merekesin» alayyq. Sayasatqa eshbir qatysy joq bolsa da balausa aqyn shygharmasynan keybireuler ilik izdedi. Tapty. Qazaqtyng últtyq meyramy turaly sezim dinshildik dep esepteldi. Din – apiyn, u. Olay bolsa, eski әdet-ghúryp, diny salt-sana nege dәripteledi? Búl – últshyldyq. Sol kezde ol kommunist te emes, bar bolghany seminariya shәkirti edi ghoy. Biraq ol jaghy eskerilmeydi.

Ótken ghasyrdyng 20-jyldarynyng basynda Torghay dalasyndaghy ashtyq nәubetinde jazyqsyz qyrylghan qazaqtardyng ayanyshty hali sóz bolatyn «Ash qazaq» óleni de nazardan tys qalmady («Aq jol» gazeti, 22 sәuir 1922 j.). Jer silkinisi bolmaghan, topan suy qaptamaghan, qyrghyn soghystan aulaq jatqan beybit uaqytta bolghan búl ne zobalan? Kenes zamanynda osynday qayghy-qasiretke jol berilui mýmkin be? Mýmkin eken. «Ash qazaq» óleni – kenestik kezendegi oryn alghan kóp sergeldenning shynayy bir kórinisi. Avtor «elsiz menireu Betpaq dalasynda jylap, enirep, jalghyz qalghan sorly qazaq balasy» múnday halge nelikten úshyrady, onyng súrauy kimde dep mәseleni tikesinen qoyady.

Sóitip, últshyl atanghan Sәkenning is-qimylynyng shyn mәninde últshyldyq uklongha jatatyndyghyn aighaqtaytyn derekter jinala bastap, endi múnyng arty ne bolar dep otyrghanda tura bir aidan song – 1923 jyldyng 17 – 25 sәuiri aralyghynda RKP(b)-nyng XII sezi ótti. Múnda búrynghy últtyq shet aimaqtardyng ekonomikalyq jәne әleumettik mesheuligin joidy tezdetu, enbekshilerdi proletarlyq internasionalizm men tuysqandyq dostyq ruhynda tәrbiyeleu jónindegi júmysty jaqsartu qajettiligi atap kórsetildi. Syrqattanuyna baylanysty V.IY.Lenin búl jiyngha qatyspady. Stalin múny paydalanyp, sezd qújattaryna úlyderjavalyq shovinizm turaly eshtene jazbayyq, barlyq kýsh-jigerdi jergilikti últshyldyqpen kýresuge baghyttau qajet degen úsynysty qansha tyqpalasa da ótkize almady. Sóitip, últtyq mәsele jónindegi XII sezding qararynda jergilikti últshyldyq uklon turaly jalpylama sóz boldy da, úlyderjavalyq uklonnyng «asa qauiptiligi» birinshi oryngha shygha­ryldy («Izvestiya SK KPSS», № 9, 1990, 78-b.).

Sәken Seyfullinge Kompartiya sezining búl qaulysy ózine endi aldy-artyna qaramay últ mәselesin kótere beruine bolady dep senim úyalatqanday әser etti. Ýkimet basshysy esebinde óndiris, ekonomika, sharuashylyq, әleumettik mәseleler siyaqty tolyp jatqan kýndelikti istermen birge, til maydanyn odan әri óristete týsti. «Qazaqty qazaq deyik» dep bastaghan nauqannyng jalghasy esebinde endi til mәselesin tu etip kóterdi.

«Kense isterin qazaq tilinde jýrgizu kerek» (09.06.1923 j.), «Kenselerde isti qazaq tilinde jýrgizuge kirisu» (25.06.1923 j.), «Ne qyldyndar? (15.08.1923 j.), «Qazaqstannyng Ortalyq Kenes komiytetining 3-jalpy jinalysynyng qorytyndysy» (11.09.1923 j.), «Qazaqstannyng zang komissariatyna tenelinder» (19.09.1923 j.), «Kenselerde qazaq tilin jýrgizu» (23.12.1923 j.), «Ashyq hat» (17.03.1924 j.) degen maqalalaryn ózi basqarghan «Enbekshil qazaq» gazetinde jariyalap, onda kóterilgen mәselelerding jýzege asyryluyna yqpal etti. Búl qatardaghy jurnalisting jazghan sózi emes, qolynda biyligi bar ýkimet basshysynyng qimyl-әreketi edi. Sonyng nәtiyjesinde RKP(b) XII sezining negizinde 1923 jyldyng 22 qarashasynda Qazaq AKSRi-ning Ortalyq Atqaru komiyteti qazaq tilinde kense isterin jýrgizu turaly dekret shyghardy.

* * *

Aumaly-tóqpeli kezen. Sayasy talas-tartys keninen óristep, qoghamdyq hal-ahual kýnde ózgerip jatty. RKP(b) XII sezi ayaqtalysymen IY.V.Stalin onyng sheshimin joqqa shygharugha bilek sybana kiristi. Eng aldymen últ mәselesinde ózine neghúrlym tabandy týrde qarsylyq kórsetip jýrgen B.Mdivany men H.G.Rakovskiydi shetelge diplomatiyalyq qyzmetke jiberdi. Sodan song Narkomnastyng alqa mýshesi jәne shyghys aimaqtaghy kommunisterding basshy organdaryn biriktirumen ainalysatyn qyzmetker, tatar kommunisterining kórnekti ókili M.H.Súltanghaliyev tútqyndalyp, qughyn-sýrginge týsti. Keyin, V.IY.Lenin qaytqan son, IY.V.Stalin sosializm jaqyndaghan sayyn tap kýresi kýsheye týsedi degen tújyrym jasap (1928 j.), búl baghdarlamalyq sipatqa ie boldy. Osyghan oray ukraiyn, belorus, gruziyn, ózbek, qyrghyz, tәjik, armyan, týrikmen jәne basqa halyqtardyng últshyl-uklonisteri anyqtalyp, olargha qatysty tergeu amaldary jýrgizile bastady.

Kezek qazaqtargha da jetti. 1933 jyly IY.V.Stalin Qazaqstan basshysy L.IY.Mirzoyangha jedel­hat joldap, onda «Qazaq bolishevikterining negizgi maqsaty úlyorystyq shovinizmmen kýrese otyryp, ot jalynyn qazaq últshyldyghy men onyng uklonyna baghyttau bolyp tabylady. Qazaqstandaghy últtardyng enbekshi qauymy arasynda lenindik internasionalizmning ornyghuyna jaghday jasau ýshin jergilikti últshyldyqpen kýres neghúrlym kýsheye týsui qajet», – dep jazdy («Bolishevik Kazahstana», №1, 1937 j.).

* * *

Shilde aiyndaghy (1937 jyly) astana jazushylarynyng jabyq partiya jinalysynyng qaulysy oryndala bastady. Tamyzda Sәkenning sybaylastary dep eseptelgen Iliyas Jansýgirov, Temirbek Jýrgenov, Múqash Orymbaev, Izmúqan Qúramysov qamaugha alyndy. Sol aidyng 28-in­de «Sosialistik Qazaqstan» gazetinde «Qazaq әdebiyetinde» «Averbahshyldyqtyng qal­dy­ghyn jong kerek» degen maqala shyqty. 7 qyr­kýiekte Almatyda jazushylardyng jinalysy ótti. 16 qyrkýiekte «Kazahstanskaya pravda» gazetinde «Vykorchevati nasional-fashistskui mrazi iz Soiza pisateley Kazahstana» degen redaksiyalyq maqala jaryq kórdi. Jinalysta da, gazet betterinde de últtyng qamyn oilaghan Sәken Seyfullin №1 nysanagha alyndy: ol – últshyl, alashordashylarmen auyz jalasqan, qoghamgha jat element, delindi.

24 qyrkýiekte dauylpaz aqyn abaqtygha jabyldy. Ar jaghy belgili…

Amantay KÁKEN.
Abai.kz