Ahmet Baytúrsynúlynsha aitsaq: jurnalistika – halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tili. Endeshe qazaq jurnalistikasy turasynda jii әngime qozghap, útymdy pikir aityp otyru artyq bolmaydy.

Belgili telejurnalist Esbolat Aydabosyn «Qashmy» portalyna súhbat berdi. Oqynyz, oy bólisiniz!

-Esbolat myrza, sizding últtyq arnadan kórinbey ketuiniz Qytay asyp, oqyp jatqanynyzben baylanysty ekenin bilemiz. Elden jyraqta oquynyzgha ne yqpal etti, qashan elge oralasyz?

 -Súraghynyzdyng sonynan bastap jauap bereyin.  Qytaygha oqugha ketuge kim kómektesip, ne yqpal etti deysiz be, búl әueli ALLAnyng qalauy, ekinshi ózimning arman tilegimning bir bólshegi. Mýmkindik bolsa el qatarly shetelding óner-bilimin ýirenip qaytsaq degen әuel basta josparymyz bolatyn, sonyng oryndalghany dep biliniz. 2011-jyly Almatydan, elordagha qonys audardym. Tura eki jyl túrdym, óziniz aitqan últtyq arnada jamandy-jaqsyly qyzmet istedim. Eshkimge ókpem joq, qazaqtyng Astanasynan  qytaydyng astanasyna eshkim týrtpektep kóshirgen joq. Joldasym ekeumiz, eki balany jetektep, tәuekel dep tartyp ketkenimiz ras. Qazir shýkir. Beyjinning ekologiyalyq ahualy men eki úldyng qytay balalarymen etene aralasyp oinay almaytyny bolmasa bәri jaqsy. Bir jyl til ýirenu kursynan óttik, qazir eptep-eptep «byldyrlap» jýrgen jayymyz bar. Biyl sayasattanu fakulitetine magistrant bolyp qabyldandym. Búiyrtsa bir-eki jylda elge bararmyz.    

-Oqyrmandargha óziniz turaly, otbasynyz turaly aita ketseniz, sizding últtyq arnadaghy blogynyzdan auylynyz turaly jazghan tamasha bir essenizdi oqyp edim, qazirgi kýnde әdeby dýniyeler jazyp jýrsiz be?

-Ózim turaly ózgeler aitsyn. Otbasym jayly aitayyn. Almaty men Jambyl oblysynyng shekteser túsynda Qonyrtóbe degen tau bar, sol taudyng eteginde Aqterek degen auyl ornalasqan. Sonda tuyp-óstim. Áke-sheshemning mamamandyghy mal dәrigeri. Ekeui de kezinde sovhozda qyzmet istedi, qazir zeynette. Tórt aghayyndymyz, eki agham, bir qaryndasym bar.  Barlyghy ýili-barandy. Gýlmira esimdi zayybym, Tolaghay men Tarlan degen qos batyrym bar әzirge. Al jeke shygharmashylyghym turaly auyz toltyryp aitar týgim joq. Qol qalt etkende birdemeni týrtkileytinim ras. Olardyng deni ghalamtorda jariyalandy.  Biraq sol jazbalarymdy әdeby dýnie dep aitugha bola ma, bolmay ma ol jaghyn bilmedim. Áyteuir kónilim shapty, jazdym, jazudan janym rahat tabady. Oida biraz dýnie jinaqtalyp ta túr. Tek sony otyra qalyp jazugha uaqyt shirkin bola bermeydi. Telejurnalistika, onyng ishinde aqparattar qyzmeti tym qauyrt. Asa qatygez sala. Uaqytyndy úrlaydy, boyyndaghy baryndy syghyp alady. Al kýsh-quatyng sarqylyp,sózing súiylyp, sóling tausyla bastaghanyn bayqasa boldy, asau atsha bir tulaydy da laqtyryp ketedi. Sondyqtan qúlamau ýshin ýnemi aiyl-tartpandy tartyp, taqymyndy qysyp ústauyng kerek. Bosansymau kerek, bәigege týser attay babynda túruyng shart. Al babymdy saqtaymyn dep, aqparattyng anysyn andyp, kýndelikti oqighalardy saralap, sapaly sujetter jasaymyn dep janyghyp jýrgende qalaysha әdeby ortadan jyraqtap, qayratyng qaytyp, tiling qasandanyp qalghanyn ózing de bilmey qalasyn. Ádeby shygharma jazbaq týgil, kitap oqugha uaqyt tappaysyng keyde. Búl óz basymnan ótken jaghday. Men sekildiler kóp ekenine bәs tigem. Beynelep aitqanda, aqparat salasy ýlken bir shalqar kól desek, jazugha mashyghy bar, tili  shúrayly, bolashaq jazushy bolatynday talay әriptesim osy aidynda asyr salamyn dep jýrip, jútylyp ketkenin bilmey jatyr. Solardyng batyp bara jatqanyn kóre túryp, biz de әlgi jalmauyz kólding jaghasyna baramyz. Shomylugha yntyqpyz. Osy ókinishti. Júmysty tastap, Qytay asuymnyng da negizgi bir sebebi osy edi,  oqysam, jazsam, azdap midy demaldyrsam degen oy bolghan. Biraq ))))) Qytaylar soghan múrsha bermey jatyr. Múnda múghalimder kórsetkish ýshin jantalasady. Ózining synybyndaghy oqushylar emtihanda jaqsy nәtiyje kórsetse ol múghalimning ailyghy joghary, dәrejesi biyikteydi. Sol sebepti tanertengi sabaqtan son, ýilerine qaytpay týsten keyin qalaghan uaqytynda kelip sabaq ýiretetin jankeshti ústazdar bar. Tipti tezge týspegen tentekteu jigitterdi әke-sheshene qonyrau shalyp, oqymay jýr dep aitamyz dep mekteptegidey qorqytatynyn qaytesin. Kópten qalmau ýshin Qytaygha kelgeli sabaqpen alysyp, oidaghy dýniyelerdi jazugha da uaqyt tappay jatqan jayymyz bar. Degenmen әlginde aittym ghoy, birdeme jazsam, salghan qúsy qasqyrgha týsken sayatshyday rahattanam.

-Eger siz jurnalist bolmaghanda kim bolar ediniz, bos uaqytta nemen ainalysasyz?

-Mening negizgi mamandyghym filolog. Abay atyndaghy QazÚPU (búrynghy AlMU) qazaq tili men әdebiyeti fakulitetinde oqyghanmyn. Jurnalistikagha kelmegende bәlkim múghalim bolar ma edim. Bәlkim auylgha ketip әkemning sharuashylyghyn jýrgizer edim. Bala kýnnen asau ýiretip, atqúmar bop óstik. Mýmkindik bolsa bir-eki jýirikti óz qolymmen jaratyp bәigege qossam degen maqsatym әli de bar. Jalpy maghan  baghban men kitaphanashynyng júmysy únaydy. Sondyqtan  bolashaqta Esbolat baqsha egipti nemese kitaphanagha qyzmetke túrypty degendi estiseniz, tanghalmanyz.

-Shetelde oqu sizge ne berdi?

-Jalpy jurnalistik qyzmetpen biraz shetelde boldyq qoy, biraq shetelge onshaqty kýnge, birer aigha baryp-kelu bólek te, ol jaqta túraqty ómir sýru bir bólek. Issaparmen barsang sol elding kórnekti jerlerin aralap, iygi-jaqsylaryn kórip, últtyq taghamynan auyz tiyip qaytarsyn. Al onda túraqtap túrsan, jaqsysyn da jamanyn da kóresin, sodan keyin óz elinmen salystyrasyn, baghandy beresin. Bir jyldan asa uaqytta Qytaydy tolyq tanyp bilmesek te, azdap habardar bolyp jatyrmyz. El bolghan song jaqsy da bar, jaman da bar. Ýirenerimiz de, jiyrenerimiz de jeterlik. Olardy tizbelep aitsaq úzaqqa shauyp ketermiz. Meninshe shyghystaghy kórshimizding qarapayymdylyghy men enbekqorlyghyn, tózimdiligin aluymyz kerek. Sodan keyin bizde qytay fobiyasy bar, sodan aryluymyz kerek sekildi. Atam zamannan kórshi túrsaq ta qytay dese qazaqtar ýrke qaraydy.  Jeri úlanghayyr, biraq ózderi ýrkerdey ghana qazaq halqy ýshin bәlkim ýlken memleketterden qauiptenu tabighy qúbylys shyghar. Biraq biz shyghystaghy kórshimizden qoryqqan sayyn, soltýstiktegi kórshimizding qoltyghyna kirip bara jatqanymyzdy eskergen lәzim. Maghan keyde qazaqtar arasynda qytay fobiyasynyng shoghyn ýrlep, qozdatyp otyratyn optar bar sekildi kórinedi. Ajdahadan qashamyz dep, angdyng apanyna kirip ketpesek bolghany.     

-Óziniz qyzmet etken Qazaqstan últtyq telearnasynyng qazirgi kýndegi júmysyn qalay baghalaysyz? Kórermen kózimen qaraghanda óziniz tizginin ústaghan Apta.kz baghdarlamasynyng qazirgi shygharylymdaryna kóniliniz tola ma?

-Shyndyghyn aitqanda Qytaygha ketkeli Qazaqstan últtyq arnasy ghana emes, jalpy qazaqstandyq telearnalardy kórip jýrgen joqpyn. Bir jaghynan uaqyt joq, ekinshiden ghalamtordyng jyldamdyghy bayau. Qytayda otandyq sayttar men sheteldik sayttardyng jyldamdyghy eki týrli. Sondyqtan telearnalardy onlayn kórem degenshe, jýikeng júqaryp bitedi.

-Eger sizdi, “Qazaqstan últtyq telearnasynyn” nemese “Habar” agenttigining basshylyghyna úsynsa ne ister ediniz? Oigha alyp jýrgen josparlarynyz bar ma?

-))) Óz basym әiter edim, býiter edim dep keude kergendi qalamaymyn. Osylaysha kýpinip jýrgenderding telearna tizginin ústay sala, jeli shyqqan doptay solghanyn kórgenbiz. Bizde telearna basshylaryn ózgerte bergennen esh nәtiyje shyqpaydy, biylik aldymen telearnalargha degen kózqarasyn ózgertu kerek. Kez kelgen telearna iydeologiyalyq qúraldyng biri. Yaghny memleketting iydeologiyasyna qyzmet etedi. Qaytalap aitamyn, memlekettin, biylikting emes. Memleket pen biylik ekeui eki basqa úghym. Memleketting ishinde qarapayym halyq ta bar. Solardyng da súranysy, solardyng qyzyghushylyghy, talap-tilegi eskerilu kerek. Al bizdegi telearnalar qazir jasyratyny joq búqaranyng emes, biylikting iydeologiyasyna ghana qyzmet etedi. Astanadaghy belgili ýilerde túratyn belgili kisiler,  anyghyn aitu kerek osy kýni býkil telearnany erttep minip aldy. Bir ghana mysal keltireyin. Óziniz bilesiz jyl sayyn elbasy Qazaqstan halqyna arnap joldauyn jariyalaydy. Sol joldau bitken sәtten, bizding telearnalarda joldaudy qoldau bastalady. Bayqasanyz, osy bir aqparattyq nauqandy biz jyl sayyn óte dóreki jýrgizemiz. Memlekettik manyzdy jospar-jobalargha aqparattyq qoldau kórsetu memlekettik telearnalardyng bir mindeti. Odan bas tartayyn degen eshkim joq. Biraq shygharmashylyq degen bar emes pe? Árbir nәrsening jón-josyghy bolady ghoy.. Preziydent aitqan mәselelerge jekeley toqtalyp, jurnalistik zertteu jýrgizip, bir jyl kóleminde asyqpay-aptyqpay halyqqa qyzyqty etip  nege úsynbasqa…. Joq, biz alamyz da bir kýn, birer apta emes birer ailyq efirdi joldaugha arnay salamyz. Basqa taqyryptardy ysyryp qoyyp, joldaudyng jyryn jarysa jyrlaymyz. Telearnadaghy salmaqty baghdarlamalardan bastap, oiyn sauyq jobalary tipti balalargha arnalghan habarlargha deyin joldau turaly tapsyrmalardyng astynda qalady. Ár redaksiya ózdiginshe júmys istegennen keyin birin-biri qaytalau oryn alady. Tanghy baghdarlamada studiya qonaghy bolyp, joldau turaly jaqsylap sóilegen jazushy men ghalym týstegi janalyqtarda sol sózin taghy aityp jatady. Odan qalsa, deputtattarymyz joldaudy týsindiremiz dep el aralaydy, әrbir toptyng qasynda jurnalister jýredi shapqylap. Ol kókelerimizding aitar әngimesi men bizding jazar dýniyemiz de jattandy shyghyp, byltyrghy aitqanymyzdy biyl qaytalap jatsaq ta úyalmaymyz. Efirding altyn uaqytyn paydalanyp, bir aitqanymyzdy on aityp jatyp halyqqa  zorlaghanday qylyp, joldaudy týsindiremiz. Ózimizshe týsindirdik dep oilaymyz. Al ony júrt týsindi me, qalay qabyldady, oghan bas auyrtpaymyz. Bәlkim bizding preziydent sayasatyn nasihattaymyz dep janyghyp jýrgenimiz bos әureshilik shyghar. Keri әser etip jatqan bolar. Joldaudy jón-josyqsyz jarnamalap jalyqtyryp alatyn shygharmyz. Búl turaly әleumettik zertteu jýrgizgen kim bar. IYdeologiyagha jauapty kisiler osy turasynda oilansa bolar edi. Qazir halyq telearnadan kórgisi kelgen dýniyeni emes, kórgisi kelmeytin dýniyelerdi kóbirek kóretin boldy. Múnyng aty ne? Múnyng aty naryq tilimen aitqanda tútynushydan airylu. Joldaudan jalyqqan kórermen , kabelidik telearnadan sheteldik jobalardy izdeydi. Birte-birte sonyng túraqty kórermenine ainalady. Odan keyin solardyng iydeologiyasyn boyyna siniredi. Sol arqyly kózqarasy qalyptasady. Qazaqstanda túrsa da әlemge kórshi elding kózimen qaraydy. Olardy jiyrentip alghanymyz sonshalyq bizding jaqsy jobalargha da qolyn bir silteydi. Óitkeni olarda bizding telejurnalister nashar, basqanyki myqty degendey týsinik ornyghyp qalady.Al olargha baryp týsindir, aqtalyp kór. Sodan keyin qazaq qoghamynda telearnanyn, telejurnalisting bedeli qúldyramaghanda, aspangha sharyqtay ma? Reyting tómendemegende joghary óse me?  Aqshany milliondap bólemiz, sonda da nege reyting joq dep telearna basshylaryn ministrler men memleketttik hatshy jabylyp tómpeshtey bergennen týk shyqpaydy. Telearnagha aqshadan búryn erkindik berilsin. Qazirgi telearnalardyng qúdaygha shýkir materialdyq-tehnikalyq  bazasy myqty. Tek solardy dúrys qoldana bilmey jatyrmyz. Qúddy bir jýirik atyn shiderli kýiinde bәigege qosqan әpendi sekildimiz. Ayaghyndaghy túsaudy sheshudi oilamaymyz, qúry telearnany qos ókpeden tepkilep, basy-kózden sabay beremiz. Múnday jaghdayda qazaq teleindustriyasy qalaysha aqparat alamanynda bәige alady, qalaysha damidy, qalyng shanda qaqalyp, júrttyng sonynda salpaqtap jýrmiz әiteuir.

-Jalpy, Qazaqstan televiziyasyna ne jetispeydi?

-Aytyp otyrmyn ghoy, erkindik jetispeydi. Menimshe telearnanyn, onyng ishinde memlekettik telearnanyng birinshi basshysynyng statusy ministrden kem bolmauy shart, nemese BAQ salasyn basqaratyn organ tikeley preziydentke baghynghany jón. Áytpegen kýnde batpaqqa batqan traktorsha bir orynda typyrlap túrghanymyz, túrghan. Telearnany tómpeshteytinder kýn sayyn kóbeyip jatyr, olar kóbeygen sayyn aitary bar jigitter azayyp barady. Qazaqta qalamy qarymdy jurnalister kóp shyghar, biraq daryndy telejurnalister sausaqpen sanarlyq. Solardy baghalay biluimiz kerek edi. Biraq biz olay etpedik. Baghynsyn, baghynbasa barsyn dedik. Nәtiyjesi býgingidey. Aptalyq sholudy shoumen jýrgizedi, qay arnany qossang da әnshilerding әngimesin estip, әnin tyndaymyz. Bir ózi Almatydaghy  telejurnalisterding mektebin qalyptastyryp otyrghan Serik Ábikenúly qayda? Bir jurnalda bas redaktor bolyp otyr deytin shygharsyz, biraq ol jurnaldan kóri telearnagha qajetti adam edi. Sonday azamatty, ainalasyndaghy qyz-jigittermen qosa әkimning ózi de emes, baspasóz hatshysynyng tepkisinen qútqara almadyq. Beysen Qúranbekting qayta oralghany meni quantady, biraq súhbat alghanda kez-kelgen súnghyla ghalym, sayasatker, bay-shonjarmen teng dәrejede sóilesetin Darhan Ábdik, Qasym Amanjol nege kórinbey ketti. Qasym qazir «Tan» telearnasynda dep estidim, al Darhandy kim izdepti. Saraptama men reportajdyng sheberi Dina Tólekova júmyssyz. Ony nege tartpasqa. Qayta-qayta kasting jariyalap, jýrgizushi kerek degenshe sonday azamattardyng әleuetin paydalanghanymyz jón shyghar. Bizding buynnan da talay myqty basqa salagha bet búrypty. Olar bes jyl boyy jurnalistika fakulitetinde oqyp, bes jyl júmys istemey jatyp telearnany nege tastay qashty? Búl turaly oilanghan adam bar ma? Sizge úsynysym, songhy on jylda telearnadan ketken qyz-jigitterdi sanamalap,  әleumettik saualnama jýrgizip, ketu sebebin súranyzshy, qyzyqty mәlimetke jolyghar ediniz. Menimshe sonyng jartysy әleumettik jaghdayyn jaqsartu ýshin ketse, jartysy telearnagha simay ketti. Dúrysy sidyrmady.  

-Qytayda kóptegen әleumettik jelilerge shekteu qoyylghan. Memleketting múnday qadamgha baruy sizding oiynyzsha qanshalyqty dúrys?

- Ukrainadaghy jaghday, Siriya, Iraktaghy ahualdan song kez-kelgen memleket qauipsizdik sayasatyn qayta qarastyrghany ras. Qytay ejelden strategiyalyq  josparlar qúra biletin el. Halyqtyng birtútatastyghy ýshin búl memleket qatang sharalardan taysalghan emes, jәne ishki sharuasyna eshkimdi aralastyrmaydy. Álginde aittym ghoy Qytayda ghalamtorgha kirseniz otandyq sayttargha tez kirip, qajetti maghlúmatty jyldam ala alasyz, al sheteldik sayttardyng ashyluy da jabyluy da bayau. Búl qauipsizdikten búryn ekonomikalyq túrghyda tiyimdi. Halyq amalsyzdan qytay sayttaryna jýginedi, tiyisinshe aqsha el ishinde qalady. Jalpy әrbir memleket ózining aqparattyq qauipsizdigin qamtamasyz etuge qúqyly.

-Bizdegi aqparattyq qauipsizdik turaly ne aitasyz?

-Qazir bayqasanyz әlem týrli qaqtyghystargha toly. Bir jerde әskery soghys bolyp jatsa, endi bir elder arasynda aqparattyq soghys jýrip jatyr. Áskery qaqtyghystyng negizgi qarulary kóp, al aqparattyq soghystyng qaruy jalghyz BAQ. Qanday da bir elding tәuelsizdigine, tútastyghyna qaray әldekim tas laqtyryp, túnyghyn shayqaghysy kelse aldymen atqa qonatyn osy aqparat maydanynyng sarbazdary. Songhy kezderi teristiktegi kórshimizding keybir túlghalarynyng bizding memlekettigimiz, tәuelsizdigimiz turasynda aiqan úshqary pikirlerine birinshi bolyp jauap qatqan kim, ol siz ben bizding әriptesterimiz. Qúdaygha shýkir qazaq jurnalistikasy aqparattyq qauipsizdigin qorghaugha yntaly. Eshtemeden taysalmas. Biraq ynta, niyet bar da qaraket, nәtiyje degen bar. Shamamyz qay dengeyde deseniz, oghan jauap beruge qinalamyn.

-Nege?

- Taghyda sol biylikting BAQqa degen kózqarasyna kelip tireledi. Qazirgidey olpy-solpy kýiimizde, jalanash keude jalang qylyshpen aqparattyq maydangha attansaq, jenip emes jenilip tynatynymyz anyq. Jurnalistikada, onyng ishinde telejurnalistikada túlghalar shyghuy kerek. Sol túlghalar bizding aqparattyq qauipsizdikti qorghaushy sardarlarymyz. Olar týrli media jiyndarda qazaq baspasózining brendi retinde, bizding ýnimizdi estirtui kerek. Al bizde әlemdi aitpaghanda TMD kenistigine tanymal kim bar, aitynyzshy. Ol týgil ózimizde jylda ótetin dәstýrli media-forumgha qatysa almay jatamyz. Qatyssaq ta, ghalamdyq mәseleler turaly sayasatshy-sarapshylarmen oy talastyrmay, tek kórermen retinde otyramyz. Búghan qarap bizding óremiz jetpeydi eken dep oilau әbestik, azat oily jurnalister barshylyq. Tek solardyng deni shetqaqpay kórip jýr. Memleket iydeologtary aqparattyq sayysqa týser erlerding ósip-jetiluine mýddeli bolu kerek. Qoldau kerek. Tipti qoldamay aq qoysynshy, qorghasa boldy. Kim kóringen tiyispeytindey televiydeniyening immuniyteti qalyptastassa, shirkin!! Bәrine bolmasa da bir-eki telearnagha osynday kenshilik jasasynshy, myqty qyz-jigitter ózderi-aq  ósip shyghar edi. Áytpegen kýnde aqparattyq bәsekede útylyp, kórshilerding kólenkesinen shygha almaspyz.

-Qytaydaghy, Beyjindegi qazaqtarmen aralasyp túrasyz ba?Ondaghy qazaq auyldaryna baryp túrasyz ba? Ondaghy qazaqtarynyng atajúrtqa tezirek oraluy ýshin ne isteu kerek?

-Qazaq auyldaryn aralay qoyghan joqpyn. Beyjing qazaqtarynyng nauryz toyyna, taghy basqa sharalaryna baryp qatystym. Birdi-ekili qalam ústaghan kisilermen tanystym. Kóbine Shynjannan kelgen student jastarmen aralasyp  túramyn. Bayqaghanym qytaydaghy qazaq jastary arasynda til mәselesi beleng alyp keledi. Qazirgi mektep bitirip jatqan qyz-jigitterding deni qytaysha bilim alghan. Keybirining qazaqshasy nashar. Men ózim tanysqan jigitterding barlyghyna elge tezirek qaytyndar, jas kezde barsandar tez sinisip ketesinder, sender qazaqsha bilesinder biraq sening balan, balannyng balasy ana tilin bilmey qaluy mýmkin, oilanyndar degendi aitumen jýrmin. Barlyghynyng Qazaqstangha barghysy-aq keledi. Tek orys tilin bilmeymiz, qalay ómir sýremiz dep qinalady. Byltyr mynanday bir jaghday bolypty, óz kózimen kórgen jigit aityp keldi. Beyjing qazaqtary arasynda futboldan jarys ótedi, sondaghy әr uniyversiytette oqityn qazaqstandyq studentter birneshe komanda, Shynjannan kelgen jastar birneshe komanda jasaqtap syngha týsedi. Aqyry finaldyq bәsekede Qytay Múnay Gaz uniyversiytetindegi qazaqstandyq studentter men shynjandyq jastar jolyghady. Eki komanda da kileng qazaq balalary. Biraq biri ózara oryssha sóilesedi, ekinshisi qytaysha sóilesedi. Sóitip alanda basqa últtyng ókilderi qúsap, bir-birin týsinbey jýripti. Mine, bizding mandaygha jazghan tragediyanyng bir kórinisi osy.

Ángimelesken: Núrghaly Núrtay

qamshy.kz