احمەت بايتۇرسىنۇلىنشا ايتساق: جۋرناليستيكا – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ەندەشە قازاق جۋرناليستيكاسى تۋراسىندا ءجيى اڭگىمە قوزعاپ، ۇتىمدى پىكىر ايتىپ وتىرۋ ارتىق بولمايدى.

بەلگىلى تەلەجۋرناليست ەسبولات ايدابوسىن «قاشمى» پورتالىنا سۇحبات بەردى. وقىڭىز، وي ءبولىسىڭىز!

-ەسبولات مىرزا، ءسىزدىڭ ۇلتتىق ارنادان كورىنبەي كەتۋىڭىز قىتاي اسىپ، وقىپ جاتقانىڭىزبەن بايلانىستى ەكەنىن بىلەمىز. ەلدەن جىراقتا وقۋىڭىزعا نە ىقپال ەتتى، قاشان ەلگە ورالاسىز؟

 -سۇراعىڭىزدىڭ سوڭىنان باستاپ جاۋاپ بەرەيىن.  قىتايعا وقۋعا كەتۋگە كىم كومەكتەسىپ، نە ىقپال ەتتى دەيسىز بە، بۇل اۋەلى اللانىڭ قالاۋى، ەكىنشى ءوزىمنىڭ ارمان تىلەگىمنىڭ ءبىر بولشەگى. مۇمكىندىك بولسا ەل قاتارلى شەتەلدىڭ ونەر-ءبىلىمىن ۇيرەنىپ قايتساق دەگەن اۋەل باستا جوسپارىمىز بولاتىن، سونىڭ ورىندالعانى دەپ ءبىلىڭىز. 2011-جىلى الماتىدان، ەلورداعا قونىس اۋداردىم. تۋرا ەكى جىل تۇردىم، ءوزىڭىز ايتقان ۇلتتىق ارنادا جاماندى-جاقسىلى قىزمەت ىستەدىم. ەشكىمگە وكپەم جوق، قازاقتىڭ استاناسىنان  قىتايدىڭ استاناسىنا ەشكىم تۇرتپەكتەپ كوشىرگەن جوق. جولداسىم ەكەۋمىز، ەكى بالانى جەتەكتەپ، تاۋەكەل دەپ تارتىپ كەتكەنىمىز راس. قازىر شۇكىر. بەيجىڭنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى مەن ەكى ۇلدىڭ قىتاي بالالارىمەن ەتەنە ارالاسىپ ويناي المايتىنى بولماسا ءبارى جاقسى. ءبىر جىل ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسىنان وتتىك، قازىر ەپتەپ-ەپتەپ «بىلدىرلاپ» جۇرگەن جايىمىز بار. بيىل ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنە ماگيسترانت بولىپ قابىلداندىم. بۇيىرتسا ءبىر-ەكى جىلدا ەلگە بارارمىز.    

-وقىرماندارعا ءوزىڭىز تۋرالى، وتباسىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز، ءسىزدىڭ ۇلتتىق ارناداعى بلوگىڭىزدان اۋىلىڭىز تۋرالى جازعان تاماشا ءبىر ەسسەڭىزدى وقىپ ەدىم، قازىرگى كۇندە ادەبي دۇنيەلەر جازىپ ءجۇرسىز بە؟

-ءوزىم تۋرالى وزگەلەر ايتسىن. وتباسىم جايلى ايتايىن. الماتى مەن جامبىل وبلىسىنىڭ شەكتەسەر تۇسىندا قوڭىرتوبە دەگەن تاۋ بار، سول تاۋدىڭ ەتەگىندە اقتەرەك دەگەن اۋىل ورنالاسقان. سوندا تۋىپ-ءوستىم. اكە-شەشەمنىڭ ماماماندىعى مال دارىگەرى. ەكەۋى دە كەزىندە سوۆحوزدا قىزمەت ىستەدى، قازىر زەينەتتە. ءتورت اعايىندىمىز، ەكى اعام، ءبىر قارىنداسىم بار.  بارلىعى ءۇيلى-باراندى. گۇلميرا ەسىمدى زايىبىم، تولاعاي مەن تارلان دەگەن قوس باتىرىم بار ازىرگە. ال جەكە شىعارماشىلىعىم تۋرالى اۋىز تولتىرىپ ايتار تۇگىم جوق. قول قالت ەتكەندە بىردەمەنى تۇرتكىلەيتىنىم راس. ولاردىڭ دەنى عالامتوردا جاريالاندى.  بىراق سول جازبالارىمدى ادەبي دۇنيە دەپ ايتۋعا بولا ما، بولماي ما ول جاعىن بىلمەدىم. ايتەۋىر كوڭىلىم شاپتى، جازدىم، جازۋدان جانىم راحات تابادى. ويدا ءبىراز دۇنيە جيناقتالىپ تا تۇر. تەك سونى وتىرا قالىپ جازۋعا ۋاقىت شىركىن بولا بەرمەيدى. تەلەجۋرناليستيكا، ونىڭ ىشىندە اقپاراتتار قىزمەتى تىم قاۋىرت. اسا قاتىگەز سالا. ۋاقىتىڭدى ۇرلايدى، بويىڭداعى بارىڭدى سىعىپ الادى. ال كۇش-قۋاتىڭ سارقىلىپ،ءسوزىڭ سۇيىلىپ، ءسولىڭ تاۋسىلا باستاعانىن بايقاسا بولدى، اساۋ اتشا ءبىر تۋلايدى دا لاقتىرىپ كەتەدى. سوندىقتان قۇلاماۋ ءۇشىن ۇنەمى ايىل-تارتپاڭدى تارتىپ، تاقىمىڭدى قىسىپ ۇستاۋىڭ كەرەك. بوساڭسىماۋ كەرەك، بايگەگە تۇسەر اتتاي بابىڭدا تۇرۋىڭ شارت. ال بابىمدى ساقتايمىن دەپ، اقپاراتتىڭ اڭىسىن اڭدىپ، كۇندەلىكتى وقيعالاردى سارالاپ، ساپالى سيۋجەتتەر جاسايمىن دەپ جانىعىپ جۇرگەندە قالايشا ادەبي ورتادان جىراقتاپ، قايراتىڭ قايتىپ، ءتىلىڭ قاساڭدانىپ قالعانىن ءوزىڭ دە بىلمەي قالاسىڭ. ادەبي شىعارما جازباق تۇگىل، كىتاپ وقۋعا ۋاقىت تاپپايسىڭ كەيدە. بۇل ءوز باسىمنان وتكەن جاعداي. مەن سەكىلدىلەر كوپ ەكەنىنە ءباس تىگەم. بەينەلەپ ايتقاندا، اقپارات سالاسى ۇلكەن ءبىر شالقار كول دەسەك، جازۋعا ماشىعى بار، ءتىلى  شۇرايلى، بولاشاق جازۋشى بولاتىنداي تالاي ارىپتەسىم وسى ايدىندا اسىر سالامىن دەپ ءجۇرىپ، جۇتىلىپ كەتكەنىن بىلمەي جاتىر. سولاردىڭ باتىپ بارا جاتقانىن كورە تۇرىپ، ءبىز دە الگى جالماۋىز كولدىڭ جاعاسىنا بارامىز. شومىلۋعا ىنتىقپىز. وسى وكىنىشتى. جۇمىستى تاستاپ، قىتاي اسۋىمنىڭ دا نەگىزگى ءبىر سەبەبى وسى ەدى،  وقىسام، جازسام، ازداپ ميدى دەمالدىرسام دەگەن وي بولعان. بىراق ))))) قىتايلار سوعان مۇرشا بەرمەي جاتىر. مۇندا مۇعالىمدەر كورسەتكىش ءۇشىن جانتالاسادى. ءوزىنىڭ سىنىبىنداعى وقۋشىلار ەمتيحاندا جاقسى ناتيجە كورسەتسە ول مۇعالىمنىڭ ايلىعى جوعارى، دارەجەسى بيىكتەيدى. سول سەبەپتى تاڭەرتەڭگى ساباقتان سوڭ، ۇيلەرىنە قايتپاي تۇستەن كەيىن قالاعان ۋاقىتىڭدا كەلىپ ساباق ۇيرەتەتىن جانكەشتى ۇستازدار بار. ءتىپتى تەزگە تۇسپەگەن تەنتەكتەۋ جىگىتتەردى اكە-شەشەڭە قوڭىراۋ شالىپ، وقىماي ءجۇر دەپ ايتامىز دەپ مەكتەپتەگىدەي قورقىتاتىنىن قايتەسىڭ. كوپتەن قالماۋ ءۇشىن قىتايعا كەلگەلى ساباقپەن الىسىپ، ويداعى دۇنيەلەردى جازۋعا دا ۋاقىت تاپپاي جاتقان جايىمىز بار. دەگەنمەن الگىندە ايتتىم عوي، بىردەمە جازسام، سالعان قۇسى قاسقىرعا تۇسكەن ساياتشىداي راحاتتانام.

-ەگەر ءسىز جۋرناليست بولماعاندا كىم بولار ەدىڭىز، بوس ۋاقىتتا نەمەن اينالىساسىز؟

-مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم فيلولوگ. اباي اتىنداعى قازۇپۋ (بۇرىنعى المۋ) قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىندە وقىعانمىن. جۋرناليستيكاعا كەلمەگەندە بالكىم مۇعالىم بولار ما ەدىم. بالكىم اۋىلعا كەتىپ اكەمنىڭ شارۋاشىلىعىن جۇرگىزەر ەدىم. بالا كۇننەن اساۋ ۇيرەتىپ، اتقۇمار بوپ وستىك. مۇمكىندىك بولسا ءبىر-ەكى جۇيرىكتى ءوز قولىممەن جاراتىپ بايگەگە قوسسام دەگەن ماقساتىم ءالى دە بار. جالپى ماعان  باعبان مەن كىتاپحاناشىنىڭ جۇمىسى ۇنايدى. سوندىقتان  بولاشاقتا ەسبولات باقشا ەگىپتى نەمەسە كىتاپحاناعا قىزمەتكە تۇرىپتى دەگەندى ەستىسەڭىز، تاڭعالماڭىز.

-شەتەلدە وقۋ سىزگە نە بەردى؟

-جالپى جۋرناليستىك قىزمەتپەن ءبىراز شەتەلدە بولدىق قوي، بىراق شەتەلگە ونشاقتى كۇنگە، بىرەر ايعا بارىپ-كەلۋ بولەك تە، ول جاقتا تۇراقتى ءومىر ءسۇرۋ ءبىر بولەك. ىسساپارمەن بارساڭ سول ەلدىڭ كورنەكتى جەرلەرىن ارالاپ، يگى-جاقسىلارىن كورىپ، ۇلتتىق تاعامىنان اۋىز ءتيىپ قايتارسىڭ. ال وندا تۇراقتاپ تۇرساڭ، جاقسىسىن دا جامانىن دا كورەسىڭ، سودان كەيىن ءوز ەلىڭمەن سالىستىراسىڭ، باعاڭدى بەرەسىڭ. ءبىر جىلدان اسا ۋاقىتتا قىتايدى تولىق تانىپ بىلمەسەك تە، ازداپ حاباردار بولىپ جاتىرمىز. ەل بولعان سوڭ جاقسى دا بار، جامان دا بار. ۇيرەنەرىمىز دە، جيرەنەرىمىز دە جەتەرلىك. ولاردى تىزبەلەپ ايتساق ۇزاققا شاۋىپ كەتەرمىز. مەنىڭشە شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن ەڭبەكقورلىعىن، توزىمدىلىگىن الۋىمىز كەرەك. سودان كەيىن بىزدە قىتاي فوبياسى بار، سودان ارىلۋىمىز كەرەك سەكىلدى. اتام زاماننان كورشى تۇرساق تا قىتاي دەسە قازاقتار ۇركە قارايدى.  جەرى ۇلانعايىر، بىراق وزدەرى ۇركەردەي عانا قازاق حالقى ءۇشىن بالكىم ۇلكەن مەملەكەتتەردەن قاۋىپتەنۋ تابيعي قۇبىلىس شىعار. بىراق ءبىز شىعىستاعى كورشىمىزدەن قورىققان سايىن، سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ قولتىعىنا كىرىپ بارا جاتقانىمىزدى ەسكەرگەن ءلازىم. ماعان كەيدە قازاقتار اراسىندا قىتاي فوبياسىنىڭ شوعىن ۇرلەپ، قوزداتىپ وتىراتىن وپتار بار سەكىلدى كورىنەدى. اجداحادان قاشامىز دەپ، ايۋدىڭ اپانىنا كىرىپ كەتپەسەك بولعانى.     

-ءوزىڭىز قىزمەت ەتكەن قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ قازىرگى كۇندەگى جۇمىسىن قالاي باعالايسىز؟ كورەرمەن كوزىمەن قاراعاندا ءوزىڭىز تىزگىنىن ۇستاعان اپتا.كز باعدارلاماسىنىڭ قازىرگى شىعارىلىمدارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

-شىندىعىن ايتقاندا قىتايعا كەتكەلى قازاقستان ۇلتتىق ارناسى عانا ەمەس، جالپى قازاقستاندىق تەلەارنالاردى كورىپ جۇرگەن جوقپىن. ءبىر جاعىنان ۋاقىت جوق، ەكىنشىدەن عالامتوردىڭ جىلدامدىعى باياۋ. قىتايدا وتاندىق سايتتار مەن شەتەلدىك سايتتاردىڭ جىلدامدىعى ەكى ءتۇرلى. سوندىقتان تەلەارنالاردى ونلاين كورەم دەگەنشە، جۇيكەڭ جۇقارىپ بىتەدى.

-ەگەر ءسىزدى، “قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ” نەمەسە “حابار” اگەنتتىگىنىڭ باسشىلىعىنا ۇسىنسا نە ىستەر ەدىڭىز؟ ويعا الىپ جۇرگەن جوسپارلارىڭىز بار ما؟

-))) ءوز باسىم ايتەر ەدىم، بۇيتەر ەدىم دەپ كەۋدە كەرگەندى قالامايمىن. وسىلايشا كۇپىنىپ جۇرگەندەردىڭ تەلەارنا تىزگىنىن ۇستاي سالا، جەلى شىققان دوپتاي سولعانىن كورگەنبىز. بىزدە تەلەارنا باسشىلارىن وزگەرتە بەرگەننەن ەش ناتيجە شىقپايدى، بيلىك الدىمەن تەلەارنالارعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك. كەز كەلگەن تەلەارنا يدەولوگيالىق قۇرالدىڭ ءبىرى. ياعني مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىنا قىزمەت ەتەدى. قايتالاپ ايتامىن، مەملەكەتتىڭ، بيلىكتىڭ ەمەس. مەملەكەت پەن بيلىك ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. مەملەكەتتىڭ ىشىندە قاراپايىم حالىق تا بار. سولاردىڭ دا سۇرانىسى، سولاردىڭ قىزىعۋشىلىعى، تالاپ-تىلەگى ەسكەرىلۋ كەرەك. ال بىزدەگى تەلەارنالار قازىر جاسىراتىنى جوق بۇقارانىڭ ەمەس، بيلىكتىڭ يدەولوگياسىنا عانا قىزمەت ەتەدى. استاناداعى بەلگىلى ۇيلەردە تۇراتىن بەلگىلى كىسىلەر،  انىعىن ايتۋ كەرەك وسى كۇنى بۇكىل تەلەارنانى ەرتتەپ ءمىنىپ الدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. ءوزىڭىز بىلەسىز جىل سايىن ەلباسى قازاقستان حالقىنا ارناپ جولداۋىن جاريالايدى. سول جولداۋ بىتكەن ساتتەن، ءبىزدىڭ تەلەارنالاردا جولداۋدى قولداۋ باستالادى. بايقاساڭىز، وسى ءبىر اقپاراتتىق ناۋقاندى ءبىز جىل سايىن وتە دورەكى جۇرگىزەمىز. مەملەكەتتىك ماڭىزدى جوسپار-جوبالارعا اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتۋ مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ ءبىر مىندەتى. ودان باس تارتايىن دەگەن ەشكىم جوق. بىراق شىعارماشىلىق دەگەن بار ەمەس پە؟ ءاربىر نارسەنىڭ ءجون-جوسىعى بولادى عوي.. پرەزيدەنت ايتقان ماسەلەلەرگە جەكەلەي توقتالىپ، جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ءبىر جىل كولەمىندە اسىقپاي-اپتىقپاي حالىققا قىزىقتى ەتىپ  نەگە ۇسىنباسقا…. جوق، ءبىز الامىز دا ءبىر كۇن، بىرەر اپتا ەمەس بىرەر ايلىق ەفيردى جولداۋعا ارناي سالامىز. باسقا تاقىرىپتاردى ىسىرىپ قويىپ، جولداۋدىڭ جىرىن جارىسا جىرلايمىز. تەلەارناداعى سالماقتى باعدارلامالاردان باستاپ، ويىن ساۋىق جوبالارى ءتىپتى بالالارعا ارنالعان حابارلارعا دەيىن جولداۋ تۋرالى تاپسىرمالاردىڭ استىندا قالادى. ءار رەداكتسيا وزدىگىنشە جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ءبىرىن-ءبىرى قايتالاۋ ورىن الادى. تاڭعى باعدارلامادا ستۋديا قوناعى بولىپ، جولداۋ تۋرالى جاقسىلاپ سويلەگەن جازۋشى مەن عالىم تۇستەگى جاڭالىقتاردا سول ءسوزىن تاعى ايتىپ جاتادى. ودان قالسا، دەپۋتتاتتارىمىز جولداۋدى تۇسىندىرەمىز دەپ ەل ارالايدى، ءاربىر توپتىڭ قاسىندا جۋرناليستەر جۇرەدى شاپقىلاپ. ول كوكەلەرىمىزدىڭ ايتار اڭگىمەسى مەن ءبىزدىڭ جازار دۇنيەمىز دە جاتتاندى شىعىپ، بىلتىرعى ايتقانىمىزدى بيىل قايتالاپ جاتساق تا ۇيالمايمىز. ەفيردىڭ التىن ۋاقىتىن پايدالانىپ، ءبىر ايتقانىمىزدى ون ايتىپ جاتىپ حالىققا  زورلاعانداي قىلىپ، جولداۋدى تۇسىندىرەمىز. وزىمىزشە تۇسىندىردىك دەپ ويلايمىز. ال ونى جۇرت ءتۇسىندى مە، قالاي قابىلدادى، وعان باس اۋىرتپايمىز. بالكىم ءبىزدىڭ پرەزيدەنت ساياساتىن ناسيحاتتايمىز دەپ جانىعىپ جۇرگەنىمىز بوس اۋرەشىلىك شىعار. كەرى اسەر ەتىپ جاتقان بولار. جولداۋدى ءجون-جوسىقسىز جارنامالاپ جالىقتىرىپ الاتىن شىعارمىز. بۇل تۋرالى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كىم بار. يدەولوگياعا جاۋاپتى كىسىلەر وسى تۋراسىندا ويلانسا بولار ەدى. قازىر حالىق تەلەارنادان كورگىسى كەلگەن دۇنيەنى ەمەس، كورگىسى كەلمەيتىن دۇنيەلەردى كوبىرەك كورەتىن بولدى. مۇنىڭ اتى نە؟ مۇنىڭ اتى نارىق تىلىمەن ايتقاندا تۇتىنۋشىدان ايرىلۋ. جولداۋدان جالىققان كورەرمەن ، كابەلدىك تەلەارنادان شەتەلدىك جوبالاردى ىزدەيدى. بىرتە-بىرتە سونىڭ تۇراقتى كورەرمەنىنە اينالادى. ودان كەيىن سولاردىڭ يدەولوگياسىن بويىنا سىڭىرەدى. سول ارقىلى كوزقاراسى قالىپتاسادى. قازاقستاندا تۇرسا دا الەمگە كورشى ەلدىڭ كوزىمەن قارايدى. ولاردى جيرەنتىپ العانىمىز سونشالىق ءبىزدىڭ جاقسى جوبالارعا دا قولىن ءبىر سىلتەيدى. ويتكەنى ولاردا ءبىزدىڭ تەلەجۋرناليستەر ناشار، باسقانىكى مىقتى دەگەندەي تۇسىنىك ورنىعىپ قالادى.ال ولارعا بارىپ ءتۇسىندىر، اقتالىپ كور. سودان كەيىن قازاق قوعامىندا تەلەارنانىڭ، تەلەجۋرناليستىڭ بەدەلى قۇلدىراماعاندا، اسپانعا شارىقتاي ما؟ رەيتينگ تومەندەمەگەندە جوعارى وسە مە؟  اقشانى ميلليونداپ بولەمىز، سوندا دا نەگە رەيتينگ جوق دەپ تەلەارنا باسشىلارىن مينيسترلەر مەن مەملەكەتتتىك حاتشى جابىلىپ تومپەشتەي بەرگەننەن تۇك شىقپايدى. تەلەارناعا اقشادان بۇرىن ەركىندىك بەرىلسىن. قازىرگى تەلەارنالاردىڭ قۇدايعا شۇكىر ماتەريالدىق-تەحنيكالىق  بازاسى مىقتى. تەك سولاردى دۇرىس قولدانا بىلمەي جاتىرمىز. قۇددى ءبىر جۇيرىك اتىن شىدەرلى كۇيىندە بايگەگە قوسقان اپەندى سەكىلدىمىز. اياعىنداعى تۇساۋدى شەشۋدى ويلامايمىز، قۇرى تەلەارنانى قوس وكپەدەن تەپكىلەپ، باسى-كوزدەن ساباي بەرەمىز. مۇنداي جاعدايدا قازاق تەلەيندۋسترياسى قالايشا اقپارات الامانىندا بايگە الادى، قالايشا داميدى، قالىڭ شاڭدا قاقالىپ، جۇرتتىڭ سوڭىڭدا سالپاقتاپ ءجۇرمىز ايتەۋىر.

-جالپى، قازاقستان تەلەۆيزياسىنا نە جەتىسپەيدى؟

-ايتىپ وتىرمىن عوي، ەركىندىك جەتىسپەيدى. مەنىمشە تەلەارنانىڭ، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك تەلەارنانىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ ستاتۋسى مينيستردەن كەم بولماۋى شارت، نەمەسە باق سالاسىن باسقاراتىن ورگان تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىنعانى ءجون. ايتپەگەن كۇندە باتپاققا باتقان تراكتورشا ءبىر ورىندا تىپىرلاپ تۇرعانىمىز، تۇرعان. تەلەارنانى تومپەشتەيتىندەر كۇن سايىن كوبەيىپ جاتىر، ولار كوبەيگەن سايىن ايتارى بار جىگىتتەر ازايىپ بارادى. قازاقتا قالامى قارىمدى جۋرناليستەر كوپ شىعار، بىراق دارىندى تەلەجۋرناليستەر ساۋساقپەن سانارلىق. سولاردى باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك ەدى. بىراق ءبىز ولاي ەتپەدىك. باعىنسىن، باعىنباسا بارسىن دەدىك. ناتيجەسى بۇگىنگىدەي. اپتالىق شولۋدى شوۋمەن جۇرگىزەدى، قاي ارنانى قوسساڭ دا انشىلەردىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ، ءانىن تىڭدايمىز. ءبىر ءوزى الماتىداعى  تەلەجۋرناليستەردىڭ مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان سەرىك ابىكەنۇلى قايدا؟ ءبىر جۋرنالدا باس رەداكتور بولىپ وتىر دەيتىن شىعارسىز، بىراق ول جۋرنالدان كورى تەلەارناعا قاجەتتى ادام ەدى. سونداي ازاماتتى، اينالاسىنداعى قىز-جىگىتتەرمەن قوسا اكىمنىڭ ءوزى دە ەمەس، ءباسپاسوز حاتشىسىنىڭ تەپكىسىنەن قۇتقارا المادىق. بەيسەن قۇرانبەكتىڭ قايتا ورالعانى مەنى قۋانتادى، بىراق سۇحبات العاندا كەز-كەلگەن سۇڭعىلا عالىم، ساياساتكەر، باي-شونجارمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسەتىن دارحان ابدىك، قاسىم امانجول نەگە كورىنبەي كەتتى. قاسىم قازىر «تاڭ» تەلەارناسىندا دەپ ەستىدىم، ال دارحاندى كىم ىزدەپتى. ساراپتاما مەن رەپورتاجدىڭ شەبەرى دينا تولەكوۆا جۇمىسسىز. ونى نەگە تارتپاسقا. قايتا-قايتا كاستينگ جاريالاپ، جۇرگىزۋشى كەرەك دەگەنشە سونداي ازاماتتاردىڭ الەۋەتىن پايدالانعانىمىز ءجون شىعار. ءبىزدىڭ بۋىننان دا تالاي مىقتى باسقا سالاعا بەت بۇرىپتى. ولار بەس جىل بويى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ، بەس جىل جۇمىس ىستەمەي جاتىپ تەلەارنانى نەگە تاستاي قاشتى؟ بۇل تۋرالى ويلانعان ادام بار ما؟ سىزگە ۇسىنىسىم، سوڭعى ون جىلدا تەلەارنادان كەتكەن قىز-جىگىتتەردى سانامالاپ،  الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزىپ، كەتۋ سەبەبىن سۇراڭىزشى، قىزىقتى مالىمەتكە جولىعار ەدىڭىز. مەنىمشە سونىڭ جارتىسى الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن كەتسە، جارتىسى تەلەارناعا سيماي كەتتى. دۇرىسى سيدىرمادى.  

-قىتايدا كوپتەگەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە شەكتەۋ قويىلعان. مەملەكەتتىڭ مۇنداي قادامعا بارۋى ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قانشالىقتى دۇرىس؟

- ۋكرايناداعى جاعداي، سيريا، يراكتاعى احۋالدان سوڭ كەز-كەلگەن مەملەكەت قاۋىپسىزدىك ساياساتىن قايتا قاراستىرعانى راس. قىتاي ەجەلدەن ستراتەگيالىق  جوسپارلار قۇرا بىلەتىن ەل. حالىقتىڭ بىرتۇتاتاستىعى ءۇشىن بۇل مەملەكەت قاتاڭ شارالاردان تايسالعان ەمەس، جانە ىشكى شارۋاسىنا ەشكىمدى ارالاستىرمايدى. الگىندە ايتتىم عوي قىتايدا عالامتورعا كىرسەڭىز وتاندىق سايتتارعا تەز كىرىپ، قاجەتتى ماعلۇماتتى جىلدام الا الاسىز، ال شەتەلدىك سايتتاردىڭ اشىلۋى دا جابىلۋى دا باياۋ. بۇل قاۋىپسىزدىكتەن بۇرىن ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءتيىمدى. حالىق امالسىزدان قىتاي سايتتارىنا جۇگىنەدى، تيىسىنشە اقشا ەل ىشىندە قالادى. جالپى ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قۇقىلى.

-بىزدەگى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى نە ايتاسىز؟

-قازىر بايقاساڭىز الەم ءتۇرلى قاقتىعىستارعا تولى. ءبىر جەردە اسكەري سوعىس بولىپ جاتسا، ەندى ءبىر ەلدەر اراسىندا اقپاراتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. اسكەري قاقتىعىستىڭ نەگىزگى قارۋلارى كوپ، ال اقپاراتتىق سوعىستىڭ قارۋى جالعىز باق. قانداي دا ءبىر ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تۇتاستىعىنا قاراي الدەكىم تاس لاقتىرىپ، تۇنىعىن شايقاعىسى كەلسە الدىمەن اتقا قوناتىن وسى اقپارات مايدانىنىڭ ساربازدارى. سوڭعى كەزدەرى تەرىستىكتەگى كورشىمىزدىڭ كەيبىر تۇلعالارىنىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىز، تاۋەلسىزدىگىمىز تۋراسىندا ايقان ۇشقارى پىكىرلەرىنە ءبىرىنشى بولىپ جاۋاپ قاتقان كىم، ول ءسىز بەن ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز. قۇدايعا شۇكىر قازاق جۋرناليستيكاسى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا ىنتالى. ەشتەمەدەن تايسالماس. بىراق ىنتا، نيەت بار دا قاراكەت، ناتيجە دەگەن بار. شامامىز قاي دەڭگەيدە دەسەڭىز، وعان جاۋاپ بەرۋگە قينالامىن.

-نەگە؟

- تاعىدا سول بيلىكتىڭ باققا دەگەن كوزقاراسىنا كەلىپ تىرەلەدى. قازىرگىدەي ولپى-سولپى كۇيىمىزدە، جالاڭاش كەۋدە جالاڭ قىلىشپەن اقپاراتتىق مايدانعا اتتانساق، جەڭىپ ەمەس جەڭىلىپ تىناتىنىمىز انىق. جۋرناليستيكادا، ونىڭ ىشىندە تەلەجۋرناليستيكادا تۇلعالار شىعۋى كەرەك. سول تۇلعالار ءبىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋشى ساردارلارىمىز. ولار ءتۇرلى مەديا جيىنداردا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ برەندى رەتىندە، ءبىزدىڭ ءۇنىمىزدى ەستىرتۋى كەرەك. ال بىزدە الەمدى ايتپاعاندا تمد كەڭىستىگىنە تانىمال كىم بار، ايتىڭىزشى. ول تۇگىل وزىمىزدە جىلدا وتەتىن ءداستۇرلى مەديا-فورۋمعا قاتىسا الماي جاتامىز. قاتىسساق تا، عالامدىق ماسەلەلەر تۋرالى ساياساتشى-ساراپشىلارمەن وي تالاستىرماي، تەك كورەرمەن رەتىندە وتىرامىز. بۇعان قاراپ ءبىزدىڭ ورەمىز جەتپەيدى ەكەن دەپ ويلاۋ ابەستىك، ازات ويلى جۋرناليستەر بارشىلىق. تەك سولاردىڭ دەنى شەتقاقپاي كورىپ ءجۇر. مەملەكەت يدەولوگتارى اقپاراتتىق سايىسقا تۇسەر ەرلەردىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە مۇددەلى بولۋ كەرەك. قولداۋ كەرەك. ءتىپتى قولداماي اق قويسىنشى، قورعاسا بولدى. كىم كورىنگەن تيىسپەيتىندەي تەلەۆيدەنيەنىڭ يممۋنيتەتى قالىپتاستاسسا، شىركىن!! بارىنە بولماسا دا ءبىر-ەكى تەلەارناعا وسىنداي كەڭشىلىك جاساسىنشى، مىقتى قىز-جىگىتتەر وزدەرى-اق  ءوسىپ شىعار ەدى. ايتپەگەن كۇندە اقپاراتتىق باسەكەدە ۇتىلىپ، كورشىلەردىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماسپىز.

-قىتايداعى، بەيجىڭدەگى قازاقتارمەن ارالاسىپ تۇراسىز با؟ونداعى قازاق اۋىلدارىنا بارىپ تۇراسىز با؟ ونداعى قازاقتارىنىڭ اتاجۇرتقا تەزىرەك ورالۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

-قازاق اۋىلدارىن ارالاي قويعان جوقپىن. بەيجىڭ قازاقتارىنىڭ ناۋرىز تويىنا، تاعى باسقا شارالارىنا بارىپ قاتىستىم. ءبىردى-ەكىلى قالام ۇستاعان كىسىلەرمەن تانىستىم. كوبىنە شىڭجاڭنان كەلگەن ستۋدەنت جاستارمەن ارالاسىپ  تۇرامىن. بايقاعانىم قىتايداعى قازاق جاستارى اراسىندا ءتىل ماسەلەسى بەلەڭ الىپ كەلەدى. قازىرگى مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتقان قىز-جىگىتتەردىڭ دەنى قىتايشا ءبىلىم العان. كەيبىرىنىڭ قازاقشاسى ناشار. مەن ءوزىم تانىسقان جىگىتتەردىڭ بارلىعىنا ەلگە تەزىرەك قايتىڭدار، جاس كەزدە بارساڭدار تەز ءسىڭىسىپ كەتەسىڭدەر، سەندەر قازاقشا بىلەسىڭدەر بىراق سەنىڭ بالاڭ، بالاڭنىڭ بالاسى انا ءتىلىن بىلمەي قالۋى مۇمكىن، ويلانىڭدار دەگەندى ايتۋمەن ءجۇرمىن. بارلىعىنىڭ قازاقستانعا بارعىسى-اق كەلەدى. تەك ورىس ءتىلىن بىلمەيمىز، قالاي ءومىر سۇرەمىز دەپ قينالادى. بىلتىر مىنانداي ءبىر جاعداي بولىپتى، ءوز كوزىمەن كورگەن جىگىت ايتىپ كەلدى. بەيجىڭ قازاقتارى اراسىندا فۋتبولدان جارىس وتەدى، سونداعى ءار ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر بىرنەشە كوماندا، شىڭجاڭنان كەلگەن جاستار بىرنەشە كوماندا جاساقتاپ سىنعا تۇسەدى. اقىرى فينالدىق باسەكەدە قىتاي مۇناي گاز ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر مەن شىڭجاڭدىق جاستار جولىعادى. ەكى كوماندا دا كىلەڭ قازاق بالالارى. بىراق ءبىرى ءوزارا ورىسشا سويلەسەدى، ەكىنشىسى قىتايشا سويلەسەدى. ءسويتىپ الاڭدا باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى قۇساپ، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەي ءجۇرىپتى. مىنە، ءبىزدىڭ ماڭدايعا جازعان تراگەديانىڭ ءبىر كورىنىسى وسى.

اڭگىمەلەسكەن: نۇرعالي نۇرتاي

qamshy.kz