Osy mәseleni marqúm Jәnibek Kәrmenov ústazym kózining tirisinde ýnemi aityp, kýn tәrtibinen týsirmey jýretin. Odan beri de qanshama uaqyt ótti, zaman ózgerdi, aghymdar auysty, qazaq estrada sahnasyna mýldem jana top, beytanys buyn keldi. Áriyne, Jәkeng búlardyng birin de kórgen joq. Kórer jaryghy tausylmaghanda kókesin kózine kórsetip túryp kim-kimning de sybaghaly sózin sol kisi aitar edi. Jәkeng ketkeli qazaq ónerining syny siyr qúiymshaqtanyp ketken. Býgin kelip qazaqtyng Biybigýl Tólegenovaday daraboz әnshisining aitqan bir auyz pikirine tús-tústan tap-tap beremiz. Shynyn aitu kerek osy bauyrymyzdyng "Mama" degen qúlyn dauysyn estigende qúlaghymyzdy basa qalatynymyz ras, ol "Auyrmaydy jýrek..." dep shyrqaghanda shynymen de auyryp qalamyz. Alayda, ol kisi Qayrat inimizding jeke basyn kýstanalaghan joq. Bar bolghany óneri turaly, әuleki әuenderden jastardyng oi-sanasynyng búzyluy qaupi turaly aitty. Qúdekeng (Qúdaybergen Bekish) aitqan sol bayaghy «proklyatyy populyarnosti»-tyng kesiri ghoy...

Kesheli-býgin kópshilik talqysyna týsip otyrghan mәsele әigili әnshi apamyzdyng Astanalyq jurnalist Ayjan Botabaevagha bergen súhbaty eken. Olay bolsa Óziniz de oqyp kórinizshi: "...Ya duman, professionaly menya podderjat, dlya nas takih ispolniyteley ne sushestvuet. Pevsamy ih ne nazoveshi, ony ne iymeiyt muzykalinogo obrazovaniya. Ranishe byl Dom narodnogo tvorchestva y tam bylo mnogo takiyh, tak skazati, ispolniyteley. Dlya togo chtoby byti pevsom, nujno iymeti shirokiy diapazon. A takie pesenky y vy mojete peti, da luboy. Molodeji takih lubiyt, on modnyi. Eto kak predmet garderoba – segodnya vy eto nosiyte, zavtra uydet iz mody, y vse zabudut, to je samoe y zdesi". Osy pikirde túrghan qanday aghattyq bar?! Áleumettik jeli kógendegi qozy-laqtay dýrligip, tik kóterilip attandap atqa qonatynday: "Ya ego ne slushay y ne priznai. Eto ne iskusstvo – razvrat! On toliko portit molodeji" degen sózden de bas jarylatynday eshtene kórip túrghanym joq! Ýlken kisi aitty, oghan qúlaq asu-aspau jastardyng sharuasy.

Jaraydy, qamys basyn jel qozghasa ysyrylyp bir jaqqa shyqqandy jek kórmeytin halyqtyng qatarynanbyz. Olay bolsa bir nәrseni bilip jýrgenimiz artyq bolmaydy. Keyingi jyldary estrada әnshileri men kәsiby klassikalyq әn oryndaushylar arasynda dodagha týsip kele jatqan týiin bar. Ol – jandy dauys mәselesi. Bir kezde europa, orys estardasy da tek qana jandy dauysta óner kórsetken. Keyin bәri de jappay fonogrammagha auysty. Qazir sol kezdegi búlaqty bastaularyna orala aimay qinalyp jatyr. Jasyratyny joq, fonogramma әnshisin jandy dauyspen sahnagha shyghatyn әnshilermen qatar qoi shynymen de obal bolady. Bizding halyqtyng da kózboyaushylyqqa әbden sýiegin sarghaytyp alghandyghy sonshalyq, qyruar qarjy tólep, biylet alyp býlk etpesten fonogramma tyndap otyra beretindikterine tanym bar. "Jaman orys" ta ózin óitip qorlatpaghan bolar edi!

Al, klassikalyq baghyttaghy әnshiler (vokalist) fonogrammanyng yghynda túryp әn salmaytyndyghymen maqtanady. Osy túrghydan kelgende olar estrada ónerpazdaryn әnshi qataryna qospaydy. Óitkeni, qalyp alghan dәstýrli úghym boyynsha "әnshide dauys bolu kerek!" Jasyratyny joq, búl kýnde barlyq halyq әnshileri estradagha әues bolyp aldy. Ol janr talabyna dauystary, qozghalys әreketteri kele me, joq pa, onda sharualary shamaly. "Bazarda et qymbattady dese aryq taylaq bútyn kóteredi" degenning keri-au deymin... Ári-beridesin búl bar bolghany kózqarastardyng ghana alshaqtyghy dep qaray salugha bolatyn mәsele. Estrada da ónerding ýlken bir salasy. Onyng da óz tarihy bar. At jarystyryp, atan sýristirip qalghan qazaq osy eki ýlken bastaudy bir-birimen salystyryp, bәsekelestirumen әlek. Negizinde búlay salystyrudyng ózi kóbine kóp búl eki arnanyng aghysyn týsinbegendikten tuyndap jatady. Sodan song «estradany damytty» degen sózdi abaylap qoldanghan dúrys. Jaqsy, keliseyik, damytqan eken. Olay bolsa ashyp aitayyq: Estrada degen qanday janr? Bizge qalay jәne qanday formada keldi? Osy әlemdik óner týrine qazaq últynyn, onyng ishinde aty atalghan, týsi týstelgen әnshilerding qosqan ýles-salmaghy qanday? Ol kezde sózimiz naqty mysaldarmen kýrmelsin!

Kәsiby muzykatanuda «zvukoiydeal» degen termin bar. «IYdeal» degen sóz jeke-dara túrghanda matematika ghylymynda algebranyng negizgi úghymdarynyng biri bolyp sanalady. Múnyng kóne grek tilindegi beyne (iydeya) degen maghynasyn da ainalyp óte almaymyz. Osy «iydeal» men «iydeya» óz kezeginde «iydeologiya» dep atalatyn jiyntyq týsinikti tudyrady. Búl týsinikterden qay qogham da qashyp qútyla alghan emes. Últtyq iydeologiyanyng basty qúraldarynyng biri – muzyka! Olay bolsa, búghan әrkimning de talasy boluy zandy.

Osy «zvukoiydeal» sózin qazaqtyng jalpaq tiline kóshirgende «dybysty pir tútu» degen úghymgha kelip sayady. Al, búl degeniniz óte nәzik tin. Dybysty pir tútudy aitasyz, jalpy osy elektrondy muzykanyng adam aghzasyna tiygizetin zaualdy saldary turaly bilemiz be? Búryn bizding qazaqta «qonyr» degen anyqtama bolatyn. Bizding aldymyzdaghy buyn ókilderi osy «qonyr әuen», «qonyr saz», «qonyr әn», «qonyr kýi» degen teneulerdi estip ósti. Alayda, qazaq óneri býginde sol qonyrynan kóz jazyp qaldy. Ol – dúrys pa, dúrys emes pa, endi ony kelesi bir bel-beleste uaqyt-myrzanyng ózi kórsetedi. Qonyrynan airylyp qalghanyna bizding qazaq mýmkin alaqan shapattap quanar, әlde ókirip jylar, ony ja Jalghyz Jaratushy ghana biledi. Mine, muzyka әleminde osy «qonyr» dep atalatyn týsinik, tútastay óner ýrdisinde qonyr dauysty әnshilerge elikteu, qonyrlatyp saz terbeytin kýishilerdi pir tútu dәstýri toqtaghaly qashan. Olay bolsa Biybigýl siyaqty ústaz әnshining óner ýshin, jastardyng bolashaghy ýshin shyr-pyr bolyp Qayrat inimizge qatysty aityp salghan pikirining bir úshtyghy osynda jatyr dep týsingen abzal!

Biz qalasaq ta, qalamasaq ta qazir qazaq estradasynyng sahnasyn "jylauyq әnder" men "jylauyq әnshiler" jaulap aldy. Osydan jiyrma jyl búryn qazaqtyng últtyq ónerining de, estradasynyng da dybystyq iydealy qanday bolghanyn, kimge eliktegenin bilemiz be? Kóbiniz biletin de shygharsyz, biraq úmytyp qalghanynyz anyq. Zymyran uaqyt bir demning arasynda ónerding de, ónerge qatysty tanym pen payymnyng da astan-kestenin shygharyp óte shyqty. Al, jastar jaghy bilmeydi, ony senimmen aitugha bolady. Olardyng Jýsipbegi de, Gharifollasy da, Dәneshi de, Jәnibegi de – Qayrat Núrtas! Qarapayym tyndaudy aitasyz, Qayrat әn shyrqaghanda ornynda túra almay, shashyn jayyp túryp, enirep jylaydy olar. Nesin jasyramyz, atyn shygharu jaghynan bizding Qazaqstanda birde bir klassikalyq ýlgidegi әnshi estrada әnshilerindey tanymaldylyq dәrejege kóterile almaghan. Men әnshilik-oryndaushylyq dәrejesin aityp otyrghan joqpyn. Meyli, qazir kóshede Bekbolat, Álibek, Núrghali, Biybigýl siyaqty әkesindey әnshi ketip bara jatsa da jastar qayrylyp kelip sәlem bermeui mýmkin. Al, Qayrat, «Múzart», «Jigitter», t.b. siyaqty tanymal toptardyng mýshelerin kórgen әlgilerding delebesi qozghanda kәdimgidey qauiptene bastaysyn. Átten, bizde osynday tanymaldylyqty iydeologiyalyq qúral retinde paydalanu tәjiriybesi kemshin ghoy. Áytpese...

Sóz joq, býgingi «jylauyq әnder» últtyng mentalidik sanasyna sine kele týpting týbinde últ tanymynyng talqanyn shygharmay qoymaydy. Bolashaghynda bizding últ búdan qasiret shegui de ghajap emes. Orysta: «Ne jeseng sodan túrasyn» degen jaqsy sóz bar. Qanday әuen tyndasang sonyng ruhynda qalyptasasyn! Bizding qazaqta әn - tәrbie qúraly, tanymnyng baspaldaghy. Búl – zandylyq, ol qamyttan qay halyq ta asyp týsip, ainalyp óte alghan emes. Sol «naghylet qamyty» býgingi tanda bizding últtyng qylsha moynynda. Biraq «bekirening túmsyghy tasqa tiymey qaytpaydy» degen halyq bir nәrseni bilip aitsa kerek. Jaqsyndy, asylyndy, ozyghynjy joghalpay, joghaltyp alghan song ony izdep, basyndy taugha da, tasqa da úryp zarlamay onyng qadir-qasiyetin bilu qayda? Jylauyq әnder men jylauyq әnshiler kýndiz-týni qúlaghynnyng týbinen 24 saghat boyy synsyghanda bir kýni ózinning de eniregende eteging tolyp otyrghanyn angharmay qaluyng bek mýmkin! Búl – mediya qúraldary arqyly ýzdiksiz, ýdemeli týrde jýrgizilip jatqan sayasat, basqa eshtene de emes!

Sondyqtan da tura maghynasynda búl әngime jalghyz Qayrat haqynda emes. Osy bir qara balanyng qazirgi tanda qazaq estardasyndaghy sýikimi bólek, abyroy-bedelining de ólsheusiz biyik túrghany ras. Olay bolsa Qayrattty qoldayyq. Biraq ol ýshin Biybigýldey búlbúl әnshini kýstanalamayyq!

Berik JÝSIPOV, folklortanushy

Abai.kz