Talghat Temenov degende esimizge ne týsedi? «Adamdar arasyndaghy bóltirik», «Qyzghysh qús»… Búl filimder kótergen taqyrybynyng auqymdylyghymen qymbat edi. «Adamdar arasyndaghy bóltirik» ghalamdyq, pәlsapalyq mәselelerge bardy. Adam nege jyrtqysh? Nege adamdar arasynda ómir sýru mýmkin emes?.. «Qyzghysh qús» Jeltoqsan oqighasy turaly týsirilgen eng alghashqy (әzirge deyin tipti jalghyz) kórkem filim edi. Qughynnan qashqan Sanjargha kezdesetin oqighalar da, adamdar da, atmosferasy da, bәri shynayy edi. Bir kezde Taldyqorghan teatrynda akterlikten bastap, tipti, birqansha rólderdi sәtti somdap jýrgen «qara balanyn» kino әlemindegi tyrnaqaldy tuyndylary kim­-kimdi de airan-­asyr qaldyrghan. Rolan Bykovtan, Sergey Solovievtan dәris alghan ol, Mәskeuden qazaq kinosyndaghy «jana tolqynnyn» kórnekti ókili bolyp oraldy. Sergey Solovievting ol turaly aitqan bir sózi bar: «Talghat ótirik aita almaydy. Qay tuyndysynda da shynayy» degen. Rasynda, ol ne týsirse de, ne jazsa da, ne qoysa da shynayy bolmysyn tanytty. Tanytyp keledi. Elge jaghyp aqyldy bolu, bireuge únau ýshin jasandy terendikter izdeu, «týsiniksiz bolugha tyrysu» - onyng qoltanbasyna jat. Ol qanday – onyng qolynan shyqqan tuyndylary da sonday. Onyng tyrnaqaldy eki fili­minen­-aq kórermen Talghat Temenovtin  suretker ekenin bayqaghan. «Qara bala» osylay, qabilet­-qarymyn birden kórsetip aldy da, ózining sýiikti taqyrybyna kóshti. Onysy – mahabbat bolatyn.

«Mahabbat beketi» úzaq uaqyt qazaq kinosyndaghy birden-­bir melodrama bolyp keldi. Sheber órilgen, keyipkerleri sýikimdi, dialogtary sitatalargha tara­ghan mahabbat oqighasy. Oral poyyzda otyryp býldirshin qyzdy kóredi. Estelikterinen oyanghanda Gýlnazy aldynda túrady. «Kóshpendiler» de bizge eng aldy­men dostyq pen mahabbat turaly shygharma retinde әser etti. «Spartaktaghy» siyaqty, múnda tútqyngha týsken eki dos shayqasady. Spartak siyaqty, Mansúr jenip shyghady. Qarsylasy Eraly ekenin bilgende, dosyn óltirgen Spartak siyaqty kýiinedi. Biraq, Eralynyng әdeyi jenilgenin bilgende «Spartak» jolda qalady. Búl sheshimderding barlyghy naghyz «kinoshnyi» sheshimder bolatyn. Sirә, sol «Mahabbat beketinen» bastap, Temenov kinolaryndaghy oqighalar mindetti týrde «kinodaghyday». Úzaq ýzilisten keyin Temenovten kýtken kezekti filim «Mening kýnәli perishtem» de mahabbat turaly bolyp shyqty. Temenov bizge óz týsinigindegi mahabbatty pash etti. Sosyn, әriyne, «boyalghan ómir»: әdemilik, glamur, kadrlarynyng bәri ómirdegiden ózgeshe. Búl — rejisserding ústanymy. Ol ýshin kino — ertegi siyaqty, ómirge qaraghanda kórkem bolu kerek.

Osy eki aralyqta Temenovting teatrmen «romany» bastalady. Teatrgha keluining ózi qyzyq. Ózi piesa jazyp, ózi qoydy. Gh.Mýsirepov atyndaghy akade­miyalyq balalar men jasóspirimder teatrynda sahnalanghan «Kógildir taksiy» melodramasy zamanauy taqyryptaghy zamanauy qoyylymnyng etalonynday qabyldandy. Ile-­shala piesa elding birneshe teatrlarynda qaytalap qoyyldy. Temenov «Alma baghyn» jazdy. Chehovtyng «Shie baghy» siyaqty, eki dәuirding shekara­syndaghy, adamdardyng qúndy­lyqtary ózgergen dәuirin beyneleytin piesada taghy da mahabbat ýstemdik qúratyn. Teme­novting ózi jazyp, ózi qoyghan ýshinshi tuyndysy «Mulen Rujgha shaqyru» qaltalynyn  qúryghyna týsken boyjet­kenning týbinde shynayy mahab­batqa jolyghyp, moyynsúnuy jayly. «Bóltirik bórik astynda». Qaltay Múhamed­janovtyng búl komediyasy Jastar teatrynda basqasha sheshildi. Bas keyipker aldamshy emes, ayaq astynan shynayy sezim izdegen jan bolyp shyghady. Temenovting barlyq keyipkerleri týbinde bir­aq nәrsege: mahabbatqa adal bolyp shyghady. Ózi aitpaqshy, ony «eng songhy romantiyk» deuge bolady. Ol qashan da týkke túrmaytyn, shablondy oqighanyng ózinen kisi jýregin dir etkizip, tipti, jýikesi bos boyjetkenderdi ebil­-debil jylatatyn dýnie shygharady.

«Bóltirikten» keyin audarma piesalar legi ketti. V.Ejovtyng «Búlbúldar týni». Soghys kezinde Berlin týbinde kezdesken orys soldaty men nemis qyzy turaly. Bilip otyrsyz, búl «soghysta» mahabbat jenedi. A.Vampilovtan audarylghan «Kish­kentay ýiding ýlken qúpiyasy» qoyyldy. Múnda da solay.

Temenov ýshin teatr sahnasyndaghy jana beles Sh.Aytmatovtyng esimimen baylanysty. «Qyzyl oramaldy shynarym» — qyrghyz muzykasymen sәtti kómkerilgen, boyauy qanyq, әserli tuyndy bolyp shyqty. Salghan jerden kórermen yqylaspen qabyldady. Óitkeni, onyng tini – ómir ghoy. «Adamdar essiz bolyp dýniyege keledi, esalang ómir keshedi, esin jighanda tym kesh bolady». Iliyaspen birge kórermenning bәri qonbay ketken baqytyn joqtap shyghatyn. Osy avtordyng taghy bir tuyndysy «Teniz jaghalay jýgirgen targhyl tóbet» te jaryq pen boyauy, sazy men sureti ýilesken tuyn­dy bolyp shyqty. Eng bastysy, spektakli Aytmatov shygharmasynyng filosofiyalyq terendigine layyq bola aldy. Odan keyin «Karmensitagha» kezek keldi. Ádettegidey әn men bi, dinamikaly kórinister, basty róldegi Janar Maqasheva búl qoyylymnyng sózsiz tabysy deuge bolady.

Búl aitylghan shygharmalardyng bәri Temenovting tynymsyz izdeniste ekenin kórsetti. «Endeshe, nege qazaqy boyauy qanyq shygharma qoymady?» – degen zandy saual tuady. Qazaqy dýniyelerdi mensin­begennen emes, qazaq klassikasyna ózin layyq sanamaghannan. «Qazaq klassikasy degen – inju-marjanymyz. Men kórkemdik kózqarastarym qalyptasa bastaghan kezende Mәskeude túrdym, orys spektakli­derimen, shet el kinosymen óstim. Salghan jerden qazaq klassikasyna bara alma­ghanym da – Múhandar, Ghabender aldyndaghy jauapkershilikten edi. Institutty bitirmey jatyp jas rejisserlerding birese «Aqan Serini», birese «Qyz Jibekti» jyltyndatyp qonynyng ózinde ýlken kinәrat jatyr. Adam jýgiru ýshin aldymen qaz túryp, tәi-tәy basyp ýirenbey me? Sol sekildi, zamanauy piesalar men audarma dýniyeler mening teatrgha beyimdelu joldarym edi», – dep aghynan jaryldy ol bizge bergen bir súhbatynda.

Sóitip, úzaq tolghanystan keyin dýniyege «Ay Qaragóz» keldi. M.Áuezovting barshagha tanys tragediyasy janasha, tyng sipatta qoyyldy. Bylay qaraghanda, ol piesany ózgertken joq. Jay ghana, qajetti aksentterdi suyryp alyp, aldynghy plangha shyghardy. Mýldem bólek spektakli shyqty. Shygharma «Qaydasyn?!» degen Syrymnyng janayqayynan bastalady. «Ýsh týn boldy, esh jerde joq. Adasyp ketemiz, qaytayyq!» degen jigitter, «Sender jýre berinder, men keyin baram» deytin Syrym. Aqtýtek. Tabylghan qyz. «Syrym, men sening kelerindi bilgem» — «Men seni endi eshkimge de bermeymin». Búl mizanssenanyng piesada bolmaghanyn aityp jatu artyq bolar. Kózi­qaraqty kórermen týpnúsqada, Áuezovte Syrymnyn: «Men Qaragózdi ýsh kýn, ýsh týn izdegende ózim ýshin taptym», – degen bir-aq auyz sózi baryn biledi. Al Temenov sodan sahna jasady.

Kelesi kórinis — auyldyng toy aldy qarbalasy. Kýieudi qarsy alugha asyqqan júrttyng óz qyzyghy ózinde. Quanyshty júrtshylyq toy iyelerining jan­dýniyesinde qanday arpalystar bolyp jatqanynan beyhabar. Osy beymaza kórinister trage­diyanyng boyauyn qalyndata týsedi. Áuezovting sheberligine kezekti ret bas iiden basqa amal qalmaydy. Óitkeni, «Qaragóz» — toydyng fonyndaghy tragediya…

Kópten kýtken kýieu de kórindi. Narsha beker epoletin taghyp kelgen joq. Ol Ombyda oqyghan, Shoqandy eske týsiredi. «Qaragóz joq» degen sóz sonshalyqty suyq әser qaldyrghany da sodan. Ol búlardyng bәrinen bir bas biyik túrghan, súnghyla jigit. Toygha dayyndyq bolyp jatqanda Syrym men Qaragóz kezdesedi. Ekeui de kóileksheng jýredi. Rejisserding osy sheshimining ózi әldebir jәitterden emeurin tanytsa kerek.

Talghat Temenov basqa basqa, biraq, әn, muzyka tandaudan eshqashan qatelespeydi. Túrsynjan Shapaydyng «Darigha dәureni» naghyz Syrymnyng әni eken. Búryn qalay bayqamaghanbyz?

Aqqu-qaz әueleydi qalyqtaghan,

Qayteyin qanatym joq qalyp baram.

Jýregim qús bop úshyp ketti-au birge,

Jylatyp jalghyz qalay alyp qalam?

Narshanyng Syrymgha keluining bir mәni de osy joldarda jatyr. Osy uaqytqa deyin Narsha kóp jaghdayda qatardaghy baydyng balasy bolyp keldi. Áuezov piesasynda: «Syrym, seni Narsha shaqyryp jatyr», – dep kisi keletin. Temenov traktovkasynda Syrym Narshagha ózi keledi. «Myna dalada ekeumizdey tiri ólik, ekeumizdey shermende joq shyghar» deydi ol ózin masqaralaghan, azamattyq abyroyyn taptap ketken Syrymgha. Nege aityp otyr? Óitkeni, ol – ózining mahabbaty men ózining qasiretinde japadan­-jalghyz. Ony Qaragózding tughan әjesi bolsa da, Mórjan týsinbeydi. Ony ózining tughan sheshesi men әkesi týsinbeydi. Asan da, Aqbala da týsinbeydi. Qaragózden airyludyng qanday bolatynyn Syrym ghana týsinedi.

Bayqadynyz ba, búl bir kezdegi «eski­likke», qazaqtyng dәstýrine, bay­-feodal­dardyng (sosializm dәuirinde sonday bir sýiikti sóz bar edi ghoy) әdiletsizdigi men ozbyrlyghyna qarsy jazylghan shygharma emes. Ángime Narshanyng bay, Syrymnyng jarly boluynda da emes. Ángime Qaragóz ben Syrymdy qalayda arashalap aluda da emes. Qay dәuirding kózimen qarasang da qazaq jeti atagha jetpey qosylmaydy. Ángime – mahabbat ataulynyng kýshtiliginde. Eger Syrym soqqygha jyghylyp elden bezse, Qaragóz jyndanyp ketse, Narsha Syrymgha kelse, ol sezim qanshalyqty kýshti bolu kerek?

Qaz kóship omyrauyn alqymdaghan

Aydyn kól múnayady salqyndaghan

Basynan Tólegendey ghashyqtardyn

Aynalyp alty qazday qanqyldaghan…

Búl әndegi tabighat pen mahabbattyng garmoniyasy, búl әndegi qoshtasu saryny spektakliding gradusyna dóp keledi. Osyghan deyin dәstýrli qoyylymgha barmaghan Temenov ýshin «Darigha dәuren» qazaqy­lyqtyng kilti siyaqty boldy.

Qaragóz — әlsizdik. Onyng óz tuysy Syrymdy sýngi de, Syrymdy sýie túra Narshamen ketui de, nekeli tóseginen qashyp shyghyp Syrymmen tabysuy da, sol masqaranyng bәrine shyday almay, aqyry jyndanyp ketui de — әlsizdik bolatyn. «Qaragóz — psihologiyasy baghynyshty, óte nәzik qyz. Bireu “Vy igraly beg ot lubviy” dedi. Rasynda solay. “Qyzyl shapan qayda?” deytin sóz bar. Demek, qyzdyng abyroyy tógildi. Qaragóz neden jyndandy? Ghashyqtyqtan jyndandy degenge eshkim senbeydi. Syrymgha seni jaqsy kóruge tiyisti emespin deydi. Narshany sýigisi keledi, sýie almaydy. Endi sheshilip, Syrymmen keteyin degende tayaqqa jyghady. Adamnyng adam­dyghy taptalghan kezde ol shydamady». Qazaq teatr ónerining padishasy, marqúm Farida Shәripova bizge bergen súhbatynda bir kezde ózi oinaghan Qaragóz turaly osylaysha syr aqtaryp edi. Qazirgi aktrisalar osylay oilana ma, rólding terenine boylaugha tyrysa ma, bilmeymiz. Biletinimiz – biz dәl qazir kórip jýrgen Qaragózderding ishindegi dәl osynday adasqaq jәne ayauly Qaragóz – osy Aida Jantileuova ghana. Búl Qaragózding boyynda nәziktik te, dramatizm de bar, beti­-jýzi, dene túrqy, býkil óne boyy yshqynyp túrady. Degenmen, aktrisanyng keybir pauzalary tym sozylynqy. Taghy bir bolmashy kemshilik, «Altyn besik» әnin aitqanda, ol tym súlyq kórindi. Án ritmi bólek, qyz ritmi bólek. Osylardy esepke almaghanda, Aidanyng Qaragózi rejisser ýdesinen shyqqany anyq.

Esesine, Narsha obrazyndaghy Múhitdin Shyntaevtyng pauzalarynda min joq. Múhit – ózi somdaghan qay obrazdyng da nәzik iyirimderin taba biletin akter. Narsha – búl qoyylymdaghy birden-­bir intelektualdy, ishten tynatyn obraz, Múhit ta ony ishpen oinady. Narsha qoyylym bastalghan kezdegi «Qaragóz joq» degen sózden­-aq sekem alyp, Qaragózding satqyndyghyn sezdi. Basqa bir ozbyr, menmen baydyng balasy bolsa, Qaragózdi masqaralap, Mórjannyng asyn tógip, ayaghyn tónkerip ketetin edi. Narsha — búl qoyylymnyng úyaty. Onyng júmsaqtyghy — әlsizdik emes, kýshtilik. Tolstoy qalay deytin edi, «Bireudi úyattan arashalap alu eng ýlken adamgershilik» deytin be edi? Narshaniki de - ózin jenuge tyrysatyn, el ýshin úyalatyn kýshtilik. Narsha men Qaragózding toydan keyingi, jeke qalatyn sahnasy bar. Talghat Temenov eki keyip­kerding de kózderin baylap shygharypty. Birin-­biri tanymaydy. Jýrek týkpirinde ne bolyp jatqanyn bilmeydi. Narsha Qaragózding baylauyn sheshedi. Qaragóz sәl kidirip baryp, onykin sheshedi. Biraq, týsinistik tabylmaydy. Narsha alghash ret kijinip túryp, qayratyna minip sóiledi. «Sen býgin mening janymda qalasyn» dedi. Bos besikti terbetip túryp aitty. Besikting qazaq ýshin qanshalyqty simvoldyq mәni baryn dәl osy jerde aityp jatu artyq shyghar. Besikpen birge Narshanyng boyyndaghy meyirim, adal neke, tazalyqqa degen qúshtarlyqtyng bәrin oqisyz. «Sen qalamaghan bolsang ne istey alam? Men qayteyin, jerge kireyin be?» deydi, sýikimsiz kýieu róli ózine layyq emestigin biletin Narsha. «Sizding eser de essiz qara kýshting iyesi emes, osy adaldyghynyz ben aq kóniliniz qinaydy­-au meni». Búl — Qaragóz. Aqylmen týsinip túrsa da, jýrek qalauyna ie bola almaghan Qaragóz. «Qúdayym­-au, jyndanghannan saumysyn, Qaragóz?!». Múhitdiyn-­Narshanyng búl janayqayynan  Qaragózge degen kýlli inkәrligin estiysiz.

Al Darhan Sýleymenov alghashqy kóri­nisterde rólining terenine jete almaghanday sezildi. Bediren, betpaq, yzasy betine shyghyp, lepirip sóileydi. «Torgha týsken aqtotym… Kelshi kýnim!» degenining bәri – nashar maghynasyndaghy pafos. «Qaragózding Syrymnan artyq jary bolushy ma edi?!» degende de Qaragózden góri ózine ghashyq, toyynghan adamdy kórdik. Kelesi bir kóriniste «Qarnyng toysa, qúrbyndy andyp, qayghy kórmey ósken jer» dep әndetedi. Mine, osy jerde Syrymnyng dombyra siltesining ózinde protest bar. Mórjanmen dialogynda dórekilik te bayqalady. Rasynda, qarap otyrsaq, osy uaqytqa deyin biyazylyqpen aitylyp kelgeni bolmasa, Áuezov jazghan Syrymnyng әr sózinde qarsylyq bar eken. Temenovte Narshanyng ózi izdep keletin kórinis bar ghoy. «IYә, Narsha, búl ne jýris?» deydi ol keyisti ýnmen. Ózin kinәli sezinu joq, qayta Narsha múnyng tiyistisin tartyp alghan úry siyaqty.

Spektaklidegi tórtinshi manyzdy beyne – Mórjan. Mórjandy Gýljamal Qazaqbaeva oinamaghanda kim oinasyn. Jastar teatrynda odan góri tolysqan aktrisa joq shyghar. Búl ról — ol ýshin ýlken tabys, sәttilik boldy deuge bolady. «Ol kýiikting azabyn maghan tarttyrma! Osy estigen súmdyghym da jeter!». Osy sózderding bәri sonshalyqty dauyldy ekpinmen aitylady. Qaragóz týgili, kósh bastaghan azamattyng ózi tótep bere almaytynday. Narsha auylyndaghy Aqbalamen dialogta әr sózin sozyp sóileui… el «toybastar…» dep jatqanda oily keyippen ketip bara jatuy… bәri naghyz suretkerding júmysy. Keybir traktovkalarda Mórjan despot siyaqty kórinetin edi ghoy, Gýljamal Qazaqbaeva­nyng somdauyndaghy Mórjan eng aldymen Ana, onyng boyynan eng aldymen meyirim jәne ar shuaghy tógilip túrady.

Búl qoyylymda basqasha sheshilgen taghy bir obraz — Narshanyng әkesi. Narshanyng ózi sonday ziyaly bolghanda, әkesi qanday parasatty bolu kerek? Biraq, «Ay Qaragóz» búl obrazdy da tosyn sheshuge bolatynyn kórsetti. Akter Kәdirbek Demesin ony kýldirgi, bosbelbeu, salmaqsyz etip shygharady. Sóitsek, mәtinning ózi sonday mýmkindik beredi eken. Mysaly, «Shymyldyqtyng ishinde bolsa, Syrymnyng da betin ashyndar» degen sózi bar. Osyny shamyrqanyp, shamdanyp, ashy kýlip aitugha da bolady. Kәdirbekshe de jetkizuge bolady.

Ne kerek, «Men búl spektakliden ýlken kino rejisseri men ýlken drama­turgiya kezdeskenin kórdim. Kórermendi osy uaqytqa deyin jartylay sheshimder, jartylay sezimder mazalay beretin. Al sizder tolyq, bas-ayaghy júmyr ghashyqtyq aqiqatqa jetken ekensizder!» – dedi Múrat Áuezov premieradan keyin.

Rasynda, Temenovti teatrgha kino әdisterin әkeldi deymiz. Biraq, ol neden kórinis tabady? Mysaly, «Ay Qaragóz­degi» Asannyng «betashar» aitqan sәti… Bayaulatylghan qimyldar. Olar ghana birin-­biri kórip túr. Kameranyng kómegimen ghana beruge bolatyn effekt. Temenov osyny teatrgha әkeldi. Jaryq arqyly, kópshilik sahnasyndaghy akterler arqyly. Anau jaqta Asan aq ter, kók terge týsip betashar aityp jatyr. Qaragóz óksip túr. Syrym tanqalyp túr. «Shynymen airylghanym ba?»…

Eluinshi minutta kógildir saghym arasynan kishkentay Qaragóz ben Syrym shyghady sahnagha. «Búlttar sóileydi»—«Qalay?» — «Tek úzaq qara» — «Ras pa?» — «Ras»… Spektakliding eng sonynda soqyrlar ketip barady. Breygeli. Taghy da kishkentay Syrym men Qaragóz. «Búlar kimder?» — «Soqyrlar» — «Sonda olar mýlde kórmey me?» — «IYә, atam aitqan, búl ómirde mahabbatty, súlulyqty, jaqsylyqty kórmeytinder — soqyrlar dep»… Qaragózding mahabbatynyng tabiy­ghatyn endi týsingendey boldyq. Qaragóz ýshin Syrym ómirdi tanytqan ústaz, jetelep jýrgen júldyz eken. Olardyng Narsha bolmay túryp, kelmey túryp tabysuyna Narshanyng jazyghy joq. Ol Narshanyng kinәraty emes eken. Ómirde ylghy da әr nәrsening qiiy kele bermeydi ghoy. Búrynghy «Qaragózderde» Syrym — Qaragóz mahabbaty fakti bolatyn, al Temenov sol sezimning sebepteri men saldaryna ýnildi. Qoyylym sonysymen de qymbat.

Ekining birin maqtay bermeytin professor Túrsynbek Kәkishev te: «Múnday qoyylym qoy — abyroy», – dedi. Jogharyda Temenov shygharmashylyghyn eptep sholyp óttik. Qazir rejisserding naghyz tolysqan shaghy. Endeshe, «Ay Qaragóz» Talghat Temenovti jana beles­terge bastaytynyna senimimiz kәmil. Ony әlemdik klassika, әlemdik klassikamen birge qazaq dramaturgiyasynyng belesti shygharmalary, abyroyly tuyndylar kýtip túrghany anyq.

Ásiya BAGhDÁULETQYZY

Abai.kz